Buzilgan landshaftlar tushunchasi haqida - География - Рефераты

Buzilgan landshaftlar tushunchasi haqida

Загружено в:

15.09.2022

Скачано:

0

Размер:

48.6435546875 KB

Buzilgan landshaftlar tushunchasi haqida Tog`-kon sanoati hududlarida tabiiy landshaftlarning buzilishi, ya`ni tabiiy- texnogen va texnogen landshaftlarning vujudga kelishi sodir bo`ladi. Landshaftlarning buzilishi va ularni tiklash muammolari landshaftshunoslik, geoekologiya, injenerlik geologiyasi, injenerlik geografiyasi, tog`-kon sanoati, qishloq xo`jalik va qurilish fanlari tomonidan o`rganilgan. Shu munosabat bilan texnogen landshaftshunoslikda qator atamalar, tushunchalar va terminlar vujudga kelgan. Mazkur atama va tushunchalar, terminlar mazmuni, mohiyati va kelib chiqishiga ko`ra quyidagi guruhlarga bo`linadi: buzilgan landshaftlarning shakllanishini o`rganish jarayonida vujudga kelgan atamalar, tushunchalar va terminlar. buzilgan landshaftlarni qayta tiklash muammosini o`rganish jarayonida ishlab chiqilgan va tavsiya etilgan atamalar, tushunchalar va terminlar; yer resurslaridan samarali foydalanish va turli maqsadlar uchun yerlarni ajratish muammosini o`rganish jarayonida tavsiya etilgan atamalar, tushunchalar va terminlar. Buzilgan landshaftlarning shaklllanishini o`rganish jarayonida vujudga kelgan atamalar, tushunchalar va terminlar. Dastlab, “Buzilgan yerlar” tushunchasini fanga ingiliz olimi Biver 1945 yil olib kirgan (Uolvork,1972). Keyinchalik mazkur tushuncha Oksenxem, K. Uolvork, Bush (Uolvork 1972), P.I.Tomakov va V.S. Kovalenko (1984), X. Vaxobov va boshqalar tomonidan qo`llanilgan. “Buzilgan yerlar”, “Buzilgan landshaftlar” atamasining asosida landshaftlarning insonning xo`jalik faoliyati ta`sirida buzilishi haqidagi qarashlar yotadi. Biver bo`yicha buzilgan yerlar deganda maxsus chora tadbirlarsiz foydalanish mumkin bo`lmagan tog`-kon sanoati va boshqa ishlab chiqarish faoliyati ta`sirida vujudga kelgan hududlar tushuniladi ( Uolvork, 1972).

K. Uolvork ( 1972), Oksenxem (1966) bo`yicha sanoatning turli sohalari ta`sirida foydalanish uchun yaroqsiz holga kelgan landshaftlar buzilgan yerlar deb ataladi. Ko`rinishi yoki manazarasi yomon holga kelgan yerlarni Bush (1947) buzilgan yerlar deb ataydi. (P.I. Tomakov, V.S. Kovalennko bo`yicha, 1984). P.I. Tomakov va V.S. Kovalenko ( 1984) buzilgan yerlar deganda foydali qazilmalarni qazib olish ta`sirida tuproq qoplamini, gidrogeologik sharoitining buzilishi va texnogen relyef shakllarining hosil bo`lishi natijasida ho`jalik ahamiyatini yo`qotgan va tabiatga salbiy ta`sir ko`rsatadigan yerlar tushuniladi. “Buzilgan yerlar” haqidagi mavjud tushunchalarni tahlil qilib va umumlashtirib X.Vaxobov (2001) uning mazmunini quyidagicha ifodalashni tavsiya etadi. Buzilgan yerlar – insonning xo`jalik faoliyati ta`sirida yaroqsiz va kamyaroqsiz holga kelib qolgan yerlar. Tog` – kon sanoati hududlari uchun mazkur atama quyidagicha ifodalaniladi. Buzilgan yerlar – mineral xomashyoni qidirish, qazib olish va qayta ishlash jarayonida yaroqsiz va kamyaroqsiz holga kelgan yerlardir ( X. Vaxobov, 2001). Buzilgan landshaftlarni qayta tiklash (rekultivatsiyalash) muammosini o`rganish jarayonida ishlab chiqilgan va tavsiya etilgan tushunchalar, atamalar va terminlar. “Rekultivatsiya” (qayta tiklash) tushunchasi landshaftshunoslikda, tog`- mexanikasida, qishloq xo`jaligida, qurilish mexanikasida va boshqa fanlarda keng qo`llaniladi. Mazkur muammo bilan N. F.Reymers (1990) N.B. Bekarevich (1990), K. Uolvork 1972), L.B. Motorina va N.M.Zabelina, L.V.Motorina va V.A. Ovchinnikova, (1979), A.Nig`matov., X. Vaxobov va boshqalar shug`ullanishgan. Rekultivatsiya tushunchasi turli olimlar tomonidan turlicha talqin qilingan. N.F.Reymers (1990) rekultivatsiya tushunchasini ikki variantini beradi: a) “hududni texnogen tog`-kon sanoati ta`sirida buzilishidan so`ng tuproq va o`simlik hosildorligini sun`iy ravishda qayta tiklash” (449 b); b) “tog`-kon

sanoati ta`sirida buzilgan yerlarni tiklash va ulardan oqilona foydalanish” (449 b.). K.Uolvork (1979. 179.b.) rekultivatsiya deganda- yerlarni foydalanish uchun tezlik bilan tiklashni tushunadi. L.V. Motorina., N.M.Zabelina (1968) rekultivatsiya deganda foydali qazilmalari qazib olingandan so`ng hosil bo`lgan yerlarda tuproqlar hosildorligini tiklash va mazkur yerlarda qishloq xo`jaligi dalalari, o`rmonlar, suv havzalari, dam olish va turli qurilish inshoatlarini yaratish maqsadida olib boriladigan texnik – meliorativ, qishloq xo`jalik, o`rmon xo`jaligi va injener-qurilish ishlari majmuasini tushunishadi. N.L.Lazarev (1972) rekultivatsiya deganda tuproqni qishloq xo`jalik yoki dehqonchilik maqsadlarida foydalanish uchun maxsus tayyorlash chora- tadbirlarini tushunadi (Motorina, Ovchinnikova 1975). Buzilgan yerlarni rekultivatsiya qilish deganda ham asosan yerlarni tabiiy holatini va hosildarligini tiklash tushuniladi ( L.P. Motorina., V.A. Ovchinnikova 1975; G.A. Zaytsev, 1977; GOST 17-5-1; 78); N.Reymers ( 1990), G.A. Zaytsev (1977) yerlarni qayta tiklash deganda sanoat ishlari oqibatida buzilgan yerlarni hosildorligini qayta tiklashga yo`naltirilgan chora tadbirlar majmuasi tushunishadi. GOST 17-5-1-78 bo`yicha rekultivatsiya – Yer resurslarini hosildorligini ta`minlabgina qolmasdan balki tabiatdan foydalanuvchilarni talabalarga mos keladigan tabiiy resurslarni qayta ishlash texnologiyasi yoki metodlar tizimidir. Xuddi shunga yaqin tushuncha N.F.Reymers tomonidan tavsiya etilgan. Buzilgan landshaftlarni tiklash bo`yicha ham tegishli tushunchalar ishlab chiqilgan. “Oxrana landshaftov” (1982) lug`atida rekultivatsiya deganda buzilgan landshaftlarni xo`jalik, tibbiy-biologik, va estetik qiymatini tiklashga yo`naltirilgan ishlar majmuasi. Rekultivatsiya turlari xilma-xildir. Adabiyotlardan tog`-kon rekultivatsiya, texnik rekultivatsiya, biologik rekultivatsiya va rekultivatsiya koeffitsiyenti tushunchalari mavjud. Xududni o`zlashtirish uchun tayyorlash tog`- texnik rekultivatsiya deb ataladi. (Motorina, Zabelelina, 1968). Bunda tashlamalar tekislanadi,

yonbag`irlar qiyaligi kamaytiriladi, hosildor gruntlar solinadi, yo`llar quriladi. Texnik rekultivatsiya bosqichida xudud tekislanadi, yonbag`irlar shakllantiriladi, rekultivatsiya qilinadigan joylarga tuproq solinadi, yo`llar quriladi, gidro – texnik va meliorativ inshoatlar quriladi (GOST 17.1.1.-78) -Biologik rekultivatsiyada quyidagilar tushuniladi. a) buzilgan yerlarni tiklash, ko`klamlashtirish va qulay landshaftlarni yaratish tadbirlari; (Motorina, Zabelina, 1968). b) meliorativ daraxatlar ekish va almashlab ekish va boshqa agrotexnik usullarini qo`llash orqali buzilgan yerlarning hosildorligini oshirishga yo`naltirilgan tadbirlarni o`tkazish (Motorina, Ovchinnikova. 1975); v) hayvonotlar, o`simliklar, qo`ziqorinlar va makroorganizmlarning yashash muhitiga ta`sir qilishiga va yerlarning hosildorligini tiklashga yo`naltirilgan agrotexnik va fito meliorativ tadbirlar o`tkazish. (Reymers, 1990). Ma`lum bir vaqt davomida qayta tiklangan yerlarni shu vaqt ichida buzilgan yerlari maydoniga nisbati rekultivatsiya koeffitsiyenti deb ataladi. (Tomakov, Kovalenko, 1984). Qayta tiklangan landshaftlar xududida insonning va ekotizimlarning hayot faoliyati uchun qulay sharoit yaratish rekultivatsiyaning sotsial- iqtisodiy natijasi deb ataladi. (Ovichinnikova va boshqalar, 1983). Rekultivatsiya tushunchasiga N.F. Reymers (1990) yaxshi ta`rif bergan. Juda ko`p olimlarning ishlarida “Rekulti-vatsiya” deganda, faqatgina tuproqlar unumdorligini sun`iy ravishda oshirish yoki tiklash tushuniladi. Biroq ko`p joylarda ayniqsa, o`rmon tundra, igna bargli o`rmonlar, aralash va keng bargli o`rmonlar, o`rmon dasht va dasht zonalarida buzilgan landshaftlar tabiiy ravishda qayta tiklandi. Mazkur holatni hisobga olib X.Vaxobov (2001) rekultivatsiya tushunchasini quyidagi variantini bergan: Rekultivatsiya – bu buzilgan yerlarni sun`iy va tabiiy ravishda qayta tiklanishidir. Yer resurslaridan samarali foydalanish va turli maqsadlar uchun yerlarni ajratish muammosini o`rganish jarayonida juda ko`p atamalar, tushunchalar va terminlar ishlab chiqilgan. Ularga tog`-kon sanoati uchun ajratilgan yerlar, solishtirma yer sig`imi, yerlardan foydalanish koeffitsiyenti, foydali qazilmani

qazib olishning yer sig`imi, foydali qazilmalarni ochiq usulda qazib olishning yer sig`imi, ularni muhofaza qilish (Tomakov, Kovalenko, 1984; Belanov, Bagrov, 1976, Mirzayev, 1986) kiradi.

Adabiyotlar1. Vaxobov X. Otsenka i prognoz formirovaniya gornopromishlennix landshaftov i fiziko-geograficheskiye osnovi ix rekultivatsii. Avtoreferat dissertatsii na soisk. dokt. geografich. nauk. -T., 2001, 30 s. 2. Vaxobov X. Geograficheskiye osnovi rekultivatsii narushennix zemel.ҒҒGeografiya, ekologiya va tabiatdan foydalanish muammolari. -T., 1999, S.56-58. 5. Vaxobov X. Abdullayev I.X. Shojalilov Sh. Osnovniye kriterii fiziko- geograficheskix usloviy rekultivatsii narushennix landshaftov Uzbekistana.ҒҒMat-li mejdunarod. konfr. «Geograficheskiye problemi geoekologii» -Minsk, 2001. S. 96-97. 6. Vaxobov X. Adilova M. Saidkarimova Z. Injenerno-geologicheskiye osnovi klassifikatsii narushennix zemel.ҒҒMat-li godichnoy sessii nauchnogo soveta RAN po problemam geoekologii. «Sergeyevskiye chteniya». M., GEOS, 2004. S. 337-339. 7. Zaytsev G. A. Rekultivatsiya-faktor texnogennogo preobrazovaniya landshaftov.ҒҒVoprosi geografiya». Sb. 106. -M., 1977. S. 104-111.

Похожие

Antropogen landshaftlar va uning tiplari haqida tushuncha

Landshaftlar tasnifi

Landshaftlar geografiyasining rivojlanish tarixi

Landshaftlar geokimyosi va geofizikasi

Landshaftlar dinamikasi va rivojlanish qonuniyatlari