Коракалпогистон Республикасида ахолининг ривожланиш жараёнлари - География - Рефераты

Коракалпогистон Республикасида ахолининг ривожланиш жараёнлари

Загружено в:

15.09.2022

Скачано:

0

Размер:

48.115234375 KB

Қорақалпоғистон Республикасида аҳолининг ривожланиш жараёнлари XX асрнинг охири Ўзбекистон тарихига алоҳида давр бўлиб кирди. Мамлакат мустақил тараққиёт сари юз тутиб, ишлаб чиқариш усулида бозор муносабатларига асосланган ҳолда, хўжалик юритиш шакллана бошлади. Бундай янги иқтисодий шароитга ўтиш Республиканинг барча худудларидаги ижтмоий – иқтисодий ривожланиш жараёнларига ўзига хос таъсир кўрсатди. Шу жумладан, бугунги кунда аҳоли динамикасида ва унинг сифат жихатидан ўсиш кўрсаткичларида ҳам бир қатор ўзгаришлар содир бўлмоқда. Юз бераётган шу каби ўзгаришларни алоҳида геодемографик хусусиятларга эга бўлган Қорақалпоғистон худудида ҳам кузатиш мумкин. Бу ўлканинг майдони 166,59 км 2 бўлиб, Ўзбекистон умумий майдонининг 37,1 фоизини ташкил этади. Статистик манбаларга кўра Республика аҳолиси 2007 йил январ ойида 1582,7 минг кишига етди. Бу кўрсаткич Ўзбекистон аҳолисининг 5,9 фоизига тенгдир. Қорақалпоғистоннинг демографик ривожланишига назар ташланса ўтган асрнинг иккинчи ярмидан бошлаб, аҳоли сони мунтазам кўпайиб келган. Аҳоли сонининг энг юқори суръат билан ўсган даври 1979 – 1989 йилларга тўғри келиб, ушбу даврда ўртача йиллик ўсиш 3,25 фоизни ташкил этган. Лекин, кейинги йилларда аҳоли сони динамикасида кескин ўзгариш кузатилиб, 1991 – 2007 йиллар мобайнида ўртача йиллик ўсиш 1,37 фоизга тушди. Маълумки, аҳолининг демографик ўзгариш жараёнлари икки муҳим омилга: аҳолининг табиий кўпайиши ва миграцияга боғлиқдир. Қорақалпоғистонда туғилиш даражаси ўтиш давригача юқори бўлиб, унинг умумий коэффициенти 39 – 40 промиллени ташкил этган. Аммо кейинги 15 – 16 йил ичида эса ҳар минг кишига нисбатан туғилган болалар сони 14,6 промиллега камайган. Туғилишнинг бундай тез камайиб кетишига бозор муносабатлари шароитига боғлиқ бўлган қатор омиллар сабабдир.

Қорақалпоғистон Республикасининг демографик ривожланиш кўрсаткичлари* Йиллар 1979 1989 1991 2000 2006 Аҳоли сони (минг аиши) 902 1215 1274 1506,2 1571,8 Туғилишнинг умумий коэффиценти (минг кишига нисбатан) 42,1 35,7 36,9 24,0 22,3 Ўлимнинг умумий коэффиценти (минг кишига нисбатан) 8,4 6,8 6,8 5,6 5,4 Табиий кўпайиш (минг кишига нисбатан) 33,7 28,9 30,1 18,4 16,9 Гўдаклар ўлими (минг тирик туғилганларга нисбатан) 41,4 52 51,2 20,5 17,4 Ч и с ленность состав и движение населения: 1983 г. М. 1984г; социальное развитие и уровень жизни населения в Узбекистане 2006. Ташкент 2007 ст. – 45. Уларга бозор муносабатларига ўтиш давридаги иқтисодий муаммолар, оиланинг иқтисодий имкониятидаги ўзгаришлар, аёлларнинг ижтимоий ҳаётдаги мавқеининг ошиб бориши, ҳомиладорликни олдини олувчи воситаларнинг кенг омма орасида тарқалиши ва аҳолининг репродуктив майлининг кўп болаликдан ўртача болали (2 ёки 3 та) оилалар томон ўзгариши кабилар киради. Таъкидлаш жоизки, Қорақалпоғистоннинг демографик ривожланиш динамикаси кўрсаткичларида кейинги йилларда ижобий жараёнлар ҳам кузатилмоқда. Масалан, аҳоли ўлими 1979 – 2006 йилларда 36 фоизга камайган. Бу жараёнда айниқса, гўдаклар ўлимининг камайиши бевосита таъсир этувчи омилдир. Республикада мустақиллик даврида гўдаклар ўлими

деярли 3 баробарга камайиб, бунга оналар ва болалар саломатлигини муҳофаза этиш бўйича давлат томонидан олиб борилган чора – тадбирлар, аҳолининг тиббий – санитария борасидаги билимларининг мунтазам равишда ошиб бориши, туғриқлар ўртасидаги даврни сақлаш орқали эришилди. Илмий манбаларда қайд этилишича, туғилишнинг юқори физиологик имконият даражасида содир бўлиши, аёлларнинг репродуктив даврида ўртача 15 – 16 марта ҳомиладор бўлиб фарзанд кўриши ва фарзандлар туғилиши ўртасидаги даврнинг қисқа (1 – 2 йил) бўлиши, она ҳамда бола саломатлигига салбий таъсир этиб, гўдаклар ўлимининг юқори бўлишига олиб келар экан. Дарҳақиқат, Қорақалпоғистонда ҳам 1979 – 1991 йилларда ушбу жараён яққол кўзга ташланади. Ҳозирги даврда Қорақалпоғистоннинг демографик вазияти аҳоли такрор барпо бўлиши учун мақбул ҳисобланади. Туғилишнинг йиғинди коэффициенти (ҳар бир 15-49 ёшдаги аёлга тўғри келган болалар сони) 2000- 2006 йилларда 2,5 промиллени ташкил этиб, бу кўрсаткич Республикада демографик ривожланишнинг ўртача даражада эканлигидан далолат беради. Аҳоли ривожланишининг муҳим кўрсаткичларидан яна бири аҳоли маълумотлилик даражасининг ошиб боришидир. Бу жараён таълим тизимидаги олиб борилаётган ўзгаришларга боғлиқ. Қорақалпоғистон Республикасида таълим тизимини II босқичга бўлиб ўрганиш мақсадга мувофиқдир. I босқич мустақилликкача бўлган даврни ўз ичига олиб, таълим тизимида: умумтаълим мактаблари, ўрта маҳсус ўқув юртлари ва олий ўқув юртлари фаолият кўрсатган. Бу даврда Республика таълим тизими бир мунча ривожланди. Хусусан, 1940 – 1990 йилларда умумтаълим мактаблари сони 603 дан 703 та га, ўрта маҳсус билим юртлари 8 дан 22 та га, олий ўқув юртлари эса 2 тага етган. Ўқув муассасаларининг сон жихатдан ортиб бориши билан бирга уларда таҳсил олаётганлар сони ҳам мунтазам кўпайиб борган. Юқорида қайд этилган даврда умумтаълим мактаблари ўқувчилари сони 3,5 баробарга, ўрта маҳсус ўқув юртлари ўқувчилар сони 12,6 баробарга, олий ўқув юртларида таҳсил олаётган

талабалар сони эса 42,5 баробарга ошган. Лекин, шуни ҳам таъкидлаш жоизки, 1990/91 ўқув йилида таълим тизимида таҳсил олаётган ёшларнинг асосий қисми умум таълим мактабларида, 5,7 фоизи ўрта маҳсус ўқув юртларида таълим олса, фақатгина 2,4 фоизи олий ўқув юртларида таълим олар экан. Таълим тизимининг II босқичи мустақилликни қўлга киритгандан кейинги даврни ўз ичига олади. Ушбу босқичда мамлакатимиз таълим тизимида туб ислоҳотлар олиб борилди ва унинг таркибида бир қатор ўзгаришлар содир бўлди. Бугинги кунда, Ўзбекистоннинг барча худудлари каби Қорақалпоғистонда ҳам ёшларнинг умумтаълим мактаблари, умумтаълим мактаблари базасида ташкил этилган гимназиялар, академик лицейлар, касб – ҳунар коллежлари ҳамда олий ўқув юртларида узлуксиз таълим олишлари учун шароитлар яратилиб берилмоқда. Республикада умумтаълим битирувчиларини касбга тайёрлаш мақсадида янги касб ҳунар коллежлари ташкил этилмоқда. Агар 1998 йили Қорақалпоғистонда 1 касб ҳунар коллежи бўлган бўлса, 2006/07 ўқув йилида уларнинг сони 76 та га етди. Ушбу ўқув муассасаларида ўқувчилар сони эса 612 дан 83,6 мингга, яъни 136,6 баробар кўпайди. Бу каби ўзгаришларни олий таълим тизимида ҳам кўзатишимиз мумкин. Ҳозирги кунда Республикада олий ўқув юртлари Тошкент Давлат Университетлари Нукус филиалларини қўша ҳисоблаганда жами 5 та га етиб, уларда таҳсил олаётган талабалар сони эса деярли 2 баробарга кўпайган. Юқорида келтирилган маълумотлар Қорақалпоғистон Республикасида аҳолининг ҳам миқдор ҳам сифат жихатидан ривожланиш жараёнида қатор ижобий ўзгаришлар содир бўлганлигини кўрсатади. Лекин, ўлканинг демографик имконияти унинг ижтимоий – иқтисодий ривожланиш суръатидан бир мунча юқори бўлмоқда. Ҳозирги даврда худуд аҳолисининг 32,5 фоизини 0 – 14 ёшдаги болалар ташкил этиб, бу кўрсаткич Қорақалпоғистоннинг демографик жихатдан ёш ўлка эканлигини кўрсатади. Шунингдек, Республикада аҳолининг такрор барпо бўлиши ҳам нисбатан

юқори даражада содир бўлмоқдаким, бу ҳолат яқин келажакда кўплаб ёшларнинг ишлаб чиқаришга кириб келишидан далолат беради. Бундан ҳулоса қилиб айтиш мумкинки, Қорақалпоғистон Республикасининг демографик ривожоланишининг бугунги ҳолати унинг ижтимоий – иқтисодий ривожланишида аҳоли бандлиги бўйича қатор муаммоларни айниқса, таълим тизимини янада мукаммалроқ ўрганишни, юқори малакали мутахассислар тайёрлашга катта эътибор қаратиш лозимлигини тақозо этади.

Похожие

Коракалпогистон Республикасининг иктисодий - демографик ривожланиш хусусиятлари

Ахолининг таркиби

Ахолининг худудий жойлашуви

Ахолининг географик урганилиши

Урушлар ва ахолининг табиий усиши