Kartografiya va geografik xaritalar - География - Рефераты

Kartografiya va geografik xaritalar

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

57.5 KB

Kartografiya va geografik xaritalar Reja: .1. Xaritlar va ularnn ta`rifi,elementlari, xususiyatlari. 2. Kartografiyani ta`rifi, tapmoqlarga bo`linishi, boshqa fanlar bilan aloqasi va asosiy ilmiy-amaliy vazifalari. 3. Xaritalarning ilmiy va amaliy ahamiyati .

Xaritalar va ularni ta`rifi, elementlari xususiyatlari X a r i t a - Yer yuzasini, boshqa osmon jismlarini yoki kosmik fazoni matematik aniq belgilangan, kichraytirilgan, umumlashtirilgan tasviri bo`lib, u qabul qilingan shartli belgilar sistemasida ularda joylashgan obyektlarni ko`rsatadi. O b ` ye k t deyilganda xaritalarda tasvirlanadigan hap qanday predmet, voqea, hodisa yoki jarayon tushuniladi. G ye o g r a f i k x a r i t a - Yerni yoki uni biror qismini Yerning egriligini hisobga olib, ma`lum matematik qoidalar asosida biroz o`zgartirib, kichraytirib. umumlashtirib qozga (tekislikka) tushirilgan tasviri (proyeksiyasi) bo`lib, u qabul qilingan shartli belgilar sistemasida unda joylashgan obyektlarni geografik o`rnini, joylanishini, holatini, vaqt mobaynida o`zgarishini, shuningdek ular o`rtasidagi o`zaro bog`liqlikni ko`rsatadi. Kartografik tasvir, matematik asos, yordamchi jihozlar va boshqa qo`shimcha ma`lumotlarga xaritani (umumgeografik) elementlari deyiladi. Xarita mazmunini qabul qilingan kartografik belgilar va kartografik tasvirlash usullari orqali ifoda etadigan k a r t o g r a f i k- t a s v i r hap qanday xaritani asosiy elementi bo`lib hisoblanadi. U muayyan xaritada ko`rsatilishi lozim bo`lgan obyektlar to`g`risidagi ma`lumotlar majmuidan tashkil topadi. Masalan, umumgeografik xaritalarda tasvirlanadigan landshafgning asosiy elementlari- relyef, gidrografiya obyektlari. o`simlik va typroq - grunt ko`rsatkichlari. aholi yashaydigan punktla,. siyosiy -ma`muriy chegaralar hamda ba`zi bir xo`jalik obyektlari uning kartografik tasvir elementlari bo`lib, bu elementlar xaritada bir xil aniqlikda va mukammallikda ko`rsatiladi. Mavzuli va maxsus xaritalarda (shartli ravishda) xaritaning mazmunini va geografik asosini bir biridan farqlash lozim. G ye o g r a f i k a s o s - xarita mazmunini umumgeorrafik qismi bo`lib, u xaritaning mavzuiy yoki maxsus mazmuni elementlarini xaritaga to`g`ri tushirish va fazoviy bog`lash, xarita bo`yicha oriyentirlashga xizmat qiladi. Hap qanday xaritani muhim elementi bo`lib legenda hisoblanadi. Xarita

mazmunini ochib beradigan barcha shartli belgilar va izohlar tizimiga legenda deyiladi. Xaritani legendasi qo`llanilgan belgilarni tushuntirib (izohlab) berishni o`z ichiga olib, xaritaga olinayotgan obyektni mantiqiy asosini aks ettiradi. Belgilarni ketma-ket joylashtirilishi, ularni o`zaro bir-biriga bo`ysinishi, shtrixli elementlar uchun ranglar gammasini fri tanlab olish xaritada tasvirlan.ayotgan hodisa yoki jarayon tasnifiga mantiqan buysindirilgan buladi. Hamma kartografik tasvir m a t ye m a t i k a a s o s d a quriladi. Xaritada uni elementlari bo`lib - kartografik proyeksiya, masshtab va geodezik" asos hisoblanadi. Xaritani komponovkasi ham uning matematik asos elementiga kiradi. Xaritada tasvirlanadigan hududni chegarasini aniqlash va uni xarita ramkalariga nisbatan joylashtirish, ramkani ichida va undan tashqarida (asosiy xarita bilan uni ramkasi orasidagi bo`sh qolgan joylarda) xaritani nomini, masshtabini, legendasini. hap xil raqamli va matnli ma`lumotlarni, jadvallarni, grafiklarni, qo`shimcha kesma xaritalarni va boshqa shunga o`xshash ma`lumotlarni maqcadra muvofiq joylashtirishga- k o m n o n o v k a deyiladi. Xaritani o`qish va undan foydalanishni osonlashtirish maqsadida unda beriladigan legenda, turli xil kartometrik grafiklar, (masalan, topografik xaritada chiziqning nishabi va qiyalik burchagini aniqlash uchun, xaritaning janubiy ramkasi ostida beriladigan maxsus nomogramma), hududiy qay darajada o`rganilganligini ko`rsatuvchi sxemalar, foydalanilgan materiallar (manbalar) shuningdek boshqa hap xil zarur spravochnik ma`lumotlar xaritaning yo r d a m ch i e l ye m ye n t l a r i deb ataladi. Xarita mazmuni bilan bog`langan, uni to`latadigan, boyitadigan va tushuntiradigan kesma-xaritalar, diagrammalar grafiklar, profillar, matnli yoki raqamli ma`lumotlar xaritaning q o` sh i m ch a e l ye m ye n t l a r i deyiladi. Yuqorida geograsrik xaritaga berilgan stilistik benuqson deb bo`lmagan ta`rifda xaritalarni tushunish uchun muhim hisoblangan uchta asosiy xususiyat - matematik aniq tuzish; alohida belgilar-kartograsrik simvollar (shartli belgilar) sistemasini qo`llash; tasvirlanayotgan hodisalar (obyektlar) ni saralab olish va

umumlashtirib ko`rsatish alohida ta`kidlangan. Lekin kartografiyani bugungi rivojlanish darajasi xarita to`g`risidagi tasavvurga yana ikkita birinchi darajali ahamiyatga molik bo`lgan tamoyilni kiritishni taqozo etadi, ya`ni-borliqni tizimli (sistemali) yondoshuv asosida tasvirlash va uni aniq bir maqsadni ko`zda tutib modellashtirish. Xaritalar haqidagi tasavvur, borliqni (voqelikni) obrazli-belgili modellari sifatida ilmiy kartografiyaning predmeti-bu tabiat va jamiyat obyektlarini, ularni joylanishi, xususiyatlari, o`zaro aloqadorliklari va vaqt mobaynida o`zgarishlarni xaritalar va boshqa kartografik modellar vositasida aks ettirish va tadqiq qilishdan iborat deb hisoblashga imkon beradi. 2. Kartografiyani ta`rifi, tarmoqlargi bo`linishi, boshqa fanlar bilan aloqasi va asosiy ilmiy-amaliy vazifalari Kartografik asarlarni yaratish, o`pganish va foydalanish masalalari bilan shug`ullanadigan fan (bilim), texnika va ishlab chiqarish sohasiga kartografiya deyiladi. O`quv fani sifatida kartografiya bo`lajak mutaxassislarni turli geografik xaritalarning mazmuni, mohiyati, xususiyati va yaratilish tarixi bilan tanishtiradi. Shuningdek xaritalarni taxlil qilish, tuzish, kartometrik ishlarni bajarish hamda ulardan o`z faoliyatida amaliy foydalanish yo`llarini o`rgatadi. Kartografiya quyidagi asosiy sohalarga bo`linadi: xaritashynoslik; matematik kartografiya; xaritalarni loyixalashtirish va tuzish; xaritalarni taxt qilish (jihozlash, rasmiylashtirish);. xaritalarni nashr qilish: xaritalardan foydalanish; kartografik ishlab chiqarishni iqtisodiyoti va uni tashkil qilish va boshqalar. Mazkur sohalarni barchasi yagona kartografik fanlar tizimini tashkil etadi va ularni hap biri fan siftida o`zining predmeti, obyekti va metodiga egadir. Zero, ularni hap biri ushbu yunalish buyicha sof mutaxassis tayyorlaydigan universitet va boshqa oliy texnika o`qyv yurtlarida alohida o`rganiladi. Kartografiya falsafiy, tabiiy va texnik fanlar majmui (kompleksi) bilan bog`liq. Ayniqsa u .geodeziya, topografiya va geografiya fanlari bilan uzviy bog`langan.

Mazkur fanlar, xaritalarda real borliqni (voqelikni) aniq va ishonchli tasvirlash imkonini beradi. Kartografiyaning asosiy ilmiy va amaliy vazifalari quyidagilardan iborat; - kartografiyani XXI asr bo`sag`asidagi va bundan keyingi nazariy va uslubiy masadalarini yechimini izlash, ayniqsa geografik borliqlik va qonuniyatlarni bilish vositasi sifatida xaritani yangi imkoniyatlarini aniqlash (ochish) bilan borliq tadqiqotlarni chuqurlashtirish; xaritalarni tahlil qilish usullarini kengaytirish va ulardan ilmiy qidiruv ishlarini olib borishda, xalq xo`jaligini boshqarish va rejalashtirishda foydalanish; xaritalarni tayyorlashni yangi, ancha takomillashgan usullarini ishlab chiqish. Davlat miqyosida kartografik ishlab chiqarishga xaritalarni uncha katta bo`lmagan tirajlarda nashr qilishni tezlatadigan va uncha qimmat bo`lmagan texnologik sxemalarni va texnik vositalarni joriy etish; - xaritalarni ayrim turlarini qisqa fursatda yaratishni avtomatik usullarini izlash, yangi xaritalarni yaratish maqsadida ma`lumotlarni olish, saqlash va qayta ishlash hamda doimiy bo`ladigan jarayon-xaritalarni yangilab turish uchun bu ma`lumotlardan foydalanish; - tabiiy, aholi va xo`jalik xaritalarini tuzish uchun xar xil uchuvchi apparatlarda bajarilgan suratlardan foydalanish. Insonni kosmik fazoni jadal o`zgartirayotganligini hisobga olib oy va boshqa sayyoralarni xaritalarini ishlab chiqish masalalarini yechimini topish; joriy maqsadlar uchun keng foydalaniladigan va hodisalarni rivojlanishini aks ettiradigan, xaritalarni o`ziga xos (dinamik) turlarini yaratish va kupaytirish metodlarini ishlab chiqish; - mamlakatda mavzuli va atlasli xaritaga olishni bundan keyin ham takomillashtirish; davlat ilmiy-ma`lumotnoma xaritalarining yagona tizimini (seriyasini) yaratish rejalarini ishlab chiqish va ularni izchil amalga oshirish; Butun mamlakatn,. Qoraqalpog`iston Respublikasini, alohida viloyatlarni kompleks atlaslarini yaratish, iqtisodiyotni va madaniyatni rivojlantirishni rejalashtirish uchun zarur bo`lgan tizim xaritalarini tayyorlash; o`rta umumta`lim muassasalari va oliy o`quv yurtlari uchun yagona dastur asosida tizim xarita va atlaslarni yaratish va nashr

qilish va boshqalar. Kartografik ishlarni yaxshilash, kartografik asarlarni yaratishni tezlatish va ularni ilmiy asosda qat`iy reja asosida bosqichma - bosqich amalga oshirish uchun bu ishlarni amaliy koordinatsiya qilish lozim. Xaritalarning ilmiy va amaliy ahamiyati . Shubhasiz, k a r t o g r a f i k a s a r l a r (plan , geografik xarita, atlas, globus, va boshqalar) i n s o n i ya t n i n g b u yu k i j o d m a h s u l i qatoriga tabiatni bilish va o`zgartirishning ajoyib vositasi bo`lib xizmat qiladi. Ularga muxandislar va tadqiqotchilar, geologlar va agronomlar, olimlar va xarbiylar murojaat etadilar va ularning hap biri o`zining qiziqtirgan savollarga kerakli javoblarni undan topa oladilar. Geografik xarita va atlaslar bugun bizni hayotimizdan mustakam o`rin olgan. Xaritalarni hap kuni gazetalarda, jurnallarda, oynai jahon ekranlarida ko`ramiz. Chunonchi xorij xabarlari, haftaning muhim voqealari, ob -havo bashorati, mamlakat ichidagi holat haqidagi xabarlar, dala ishlari va ulkan qurilishlarning borishi haqidagi yangiliklar, dam olish kunlariga mo`ljallangan turistik safarlar haqidagi maslahatlar va boshqa shu kabi ma`lumotlarni xaritasiz tushunish qiyin. Shu sababli bunday xabarlar xaritasiz berilmaydi. Tarix, ayniqsa geografiya fanini o`qitishda xaritaning ahamiyati nihoyatda katta. Bu o`quv predmetlarini xaritasiz o`rganishni hatto tasavvur qila olmaymiz. Ular na faqat ko`rgazmali qurol, balki joy to`g`risidagi bilimlarning kitob kabi boy manbai hamdir. Zero, xaritalar bilan ishlash o`quvchilarga ijodiy tasavvur qilishni, yodda saqlashni, mantiqan fikrlashni, tahlil qilishni, taqoslashni, o`zaro borliqlikni urganishni, xulosa qilish yo`llarini o`rgatadi. Kartografik asarlardan maktabda o`quvchilarning faolligini oshirishda, geografiyani kundalik hayot bilan bog`lashda, ularni vatanparvarlik ruhida tarbiyalashda asosiy qurol sifatida foydalanish mumkin. Xar qanday geografik tadqiqot xarita bilan boshlanib, xarita bilan tugallanadi. Xaritalar Ona sayyoramiz Yer haqidagi juda boy ma`lumotlarni qamrab olgan bo`ladi. Ular asosida quruqlik va okeanlarning o`zaro joylanishi, hududiy uyg`ynligi,

katta kichikligi, balandligi, mamlakatlar orasidagi transport iqtisodiy, madaniy va ilmiy alqalarni, qushlarning bir joydan ikkinchi joyga uchib o`tishini va shuningdek boshqa shu kabi voqea va hodisalarni o`rganish, tahlil qilish va bilish mumkin. Binobarin, xaritalardan dunyo okeanining tagi, Yer qobig`ining tuzulishini, jangovor yurishlarni, doimiy qor va muzliklar bilan qoplangan hududlarni ko`rish mumkin va hatto kelajakka ham nazar tashlasa bo`ladi.

Adabiyotlar : 1. Vaxrameyeva D. A. Kartografiya. –M:Izd-vo “Hedra”, 1981, 3-10 betlar. 2. Salishev KA Kartografiya. -M: Visshaya shkola, 1982. -1 bob. 4-16 bet lar. . З . Salishev K.A Kartovedeniye. -M.: Izd –vo MGU 1990. -1 bob. 4-12 betlar. 4 Spravochnik po kartografii. -M: Izd -vo «Hedra», 1988. -1 bob. 4 -39 betlar. 5. www.ziyonet.uz

Похожие

Kartografiya

Tarixiy geografiya fanining maqsadi va vazifalari. Tarixiy kartografiya

Tarixiy xaritografiya va uning asosiy yo’nalishlari

Xaritalarni matematik asosi

Tоpоgrafiya asоslari va kartografiya fаni va uning vazifalari, bоshqa fanlar bilan alоqasi