Tarixiy xaritografiya va uning asosiy yo’nalishlari - География - Рефераты

Tarixiy xaritografiya va uning asosiy yo’nalishlari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

50 KB

Tarixiy xaritografiya va uning asosiy yo’nalishlari Reja: 1. Xaritografiya haqida ma`lumot 2. Tarixiy xaritografiya ilmiy fan sifatida 3. Tarixiy xaritografiyaning turlari va vazifalari 4. Tarixiy xaritografiyaning sakllanishi va taraqqiyot bosqichlari.

Xaritografiya - tabiat va jamiyatdagi voqea-xodisalarning tarqalishini ularning birgalikda o’zaro boglikligini (ularni vaqt utishi bilan o’zgarishini) kartografik tasvir-obrazli belgi modellar vositasi bilan tasvirlashni va tadqiqot qilishni o’rgatuvchi fandir. Kartografiya qadimgi fanlardan biri bulib dast-labki bu fan tugrisidagi ta``rifni (Kartografiya terminisiz) eramizdan avvalgi 11asrda yashagan olim Klavdiy Ptolomey bergan Kartalar mazmuniga kura ikkiga bo’linadi 1. Umumgeografik kartalar(gidrogeografiya rel`ef sanoat siesiy- ma``muriy bulinishlarni uz ichiga oladi) 2. Maxsus kartalar-maxsus ma`lumotlar keltirilgan (masalan iktisodiy) kartalar Masshtabiga ko`ra kartalar uch guruxga: 1. Yirik masshtabdagi kartalar 1 200000 va undan yi-rik. 2.O’rta masshtabdagi kartalar 1 300000dan 1 1000000gacha 3.Kichik masshtabdagi kartalar 1 1000000dan kichik Xozirgi zamon kartalaridagi elementlarga kuyidagilar kiradi: 1. Gidrografiya suv inshootlarini dengiz dare kul kanal sun`iy suv omborlar buloklar kuduklarni uz ichiga oladi. 2. Axoli punktlari shaxar shaxar tipidagi poselkalar kishlok axoli punktlari kiradi. 3. Aloka yullari temir yullar yullar suv yuli (dengiz va dare) aviatsiyalar 4. Sanoat kishlok xujaligi va ijtimoiy-madaniy ob`ektlar sanoat korxonalari foydali kazilmalar aerodromlar kishlok xujaligi va ijtimoiy- madaniy tarixiy ob`ektlar kiradi 5. Rel`ef past tekisliklar 6. Siesiy-ma``muriy chegaralar davlat chegaralari va ma`muriy birliklarning chegaralari beriladi Tarixiy kartografiya- ilmiy fan bo’lib u asosan tarixiy xaritalar va atlaslarni ularning metodika-sini tuzish bilan shugullanadi. Kartografik metod- ning tarix fanida keng kullanilishi tarixiy kartalarning tarixiy geografik

monografiyalar makolalar darsliklar kullanmalar yaratilishiga olib keldi. Ta- rixiy xaritalarda tarixiy jaraenlar vokea-xodisalar tarixiy davrlarni xarakterlovchi jaraenlar shuningdek geografik okibatlar kursatib utiladi. Umumiy tarixiy xaritalar bu jaraenlarni yanada tulikrok kursatishga ochib berishga xarakat kiladi. Tarixiy xaritalarning turli xillari buladi tari-xiy- iktisodiy tarixiy-siesiy tarixiy-etnografik arxeologik milliy ozodlik xarakati buyicha xaritalar Dexkonlar kuzgoloni inkilobiy xarakatlar xarbiy-tarixiy madaniyat tarixi buyicha va boshka xaritalar kiradi. Ukuv-tarixiy xaritalar urta va oliy mak-tablarda ukitilaetgan tarixiy davrlarga mos buladi. Tarixiy kartografiyaning rivojlanishi xar doim ta-rixiy geografiyaga boglik bulib kelgan 1579 yili A Orteliy geografik atlasga uchta tarixiy xaritadan iborat kushimcha tuzdi. A Orteliyning bu kushimchasi keyinchalik 1603 yili 38 ta xaritadan iborat bulgan antik davrning geografik atlasining tuzilishiga olib keldi. XVII asrning ikkinchi yarmida Frantsuz geograflari Sanson va Dyuval` atlaslarida xam tarixga oid xa-ritalar bulimi bor edi. XIII asr oxirida Frantsuz kartografi J B Anvil` tomonidan tayerlangan tari-xiy xaritalar bosilib chikdi. A Orteliydan tortib to XIX asr oxiriga kadar tuzilgan xaritalarda xalk-larning xududiy joylashishi siesiy chegaralar xarbiy yurishlar jang joylari geografik saexatlar mar-shrutlari tarixiy vokea-xodisalar joylari aks et-tirilgandir. Shuningdek A Orteliy va Dyuval` tomonidan tuzil-gan xaritalarda afsonaviy vokea-xodisalar va in-jildagi rivoyatlar tasvirlanadi Masalan Avlie Pa-velning saexati Ibroxim paygambarning saexati Troyalik Eneyning suzish marshruti Odissey yurgan yullar tasvirlangan Keyinrok xaritalarda tarixiy- iktisodiy kursatgichlar xam kayd kilina boshlangan. Tarixiy xaritalar tuzishda tarixiy davrlar ku-pincha chalkashib ketgan milliy ozodlik xarakatlari aks ettirilmagan Bir xil tarixiy xaritalarda tarix ataylab buzib kursatilgan. Masalan 1910 va 1936-38 yillarda Germaniyada chikarilgan Putsger atlaslarida Germaniyada avvalo buyuk davlatchiligi shovinizmi va keyinrok fashistcha goyalar rivojlanishi bilan xari-talarda

Germaniya chegarasi sun`iy ravishda Sharkka surilib boradi XX asrning ilmiy tarixiy kartografiyasiga ikkita muxim yunalish xosdir. Birinchi yunalishga yuksak darajada detallashti-rilgan xaritalarni kiritish mumkin. Bularda axoli-ning ma``muriy ba``zi xolda cherkov tomonidan buli- nishigacha bulgan anik dalillar aks ettiriladi. Bunday xaritalar turiga 1895 yilda chop etilgan Avst-riyalik Rixterning atlasi Golland A A Bekmanning 1913-1938 yillarda chop etilgan atlasi kiradi. Ikkinchi tur xaritalariga detallashtirilishi unchalik yukori bulmagan ammo fakatgina tarixiy-siesiy emas balki tarixiy-iktisodiy madaniyat tarixi kursatgichlari xam aks ettirilgan xaritalar kiradi. Bunday xaritalar sirasiga 1926 yil chop etilgan ne-mis Aubinning atlasi Pollin raxbarligidagi 1932 yilda chop etilgan AKSh ukuv xarakteridagi atlasi (AKShning tarixiy geografik atlasi) 1958-1962 yil-lari Myunxenda chop etilgan ukuv xarakteridagi "Katta tarix atlasi" chop etildi. Tarixiy kartografiyaning rivojlanishining birin-chi boskichi Rossiya imperiyasida XIII asrning birinchi yarmiga tugri keladi. Birinchi "Rossiya imperiyasining tarixiy xaritasi" 1793 yil chop etiladi. Xarbiy ta-rixiy xarakterdagi xaritalar kupchilikni tashkil ki-ladi. Bular 1779 yilda chop kilingan "Rus-turk va Rus-Shved urushlari davridagi kal``alar joylashuvi xamda jang joylari" atlasi Petr-1 ning fors yurishlari kabilardir XIX asr oxiri XX asr boshida Rossiya imperiyasida chikarilgan tarixiy xaritalar asosan ukuv va xarbiy xaritalar edi. "Tarix xrono-logiya geografiya atlasi" Karamzin va Axmatov I ta-rixlari asosida tuziladi. Bundan tashkari 1845 yilda N I Pavlovning "Rossiyaning tarix atlasi" Ye Ye Zamislovskiyning 1865-1887 yillardagi atlasi A Il`in-ning 1812-1815 yillardagi urushni tasvirlagan atla-si Rus-turk Rus-yapon urushlariga bagishlagan at-laslar tuziladi. 1923-25 yillarda V K Yatsunskiy tomonidan tarixiy-iktisodiy mazmundagi 1918-19 yillarga bagishlangan "Rus tarix atlasi" bosilib chikdi 1928 yilda K V Kudrashovning ijtimoiy yuna-lishdagi atlasi chikdi Bu atlasning xaritalari bu- limlarga bulingan feodalizmgacha bulgan. Rus feodalizmi davri savdo kapitalizmi davri ishlab chikarish kapitalizmi davri kabi Pokrovskiyning

nazariyasiga asoslanadi. Tarixiy xaritalar 1937 yilda tashkil etilgan jaxonning "Katta sovet atlasi"ga kiritildi. Urushdan keyingi davrda geodeziya va kartografiya bosh boshkarmasi tomonidan sistemali tarzda urta va oliy maktablar uchun kadimgi dune urta asrlar va yangi tarix buyicha tarixiy xaritalar chikarib turildi. Shu bilan birga yangi tarixiy iktisodiy xaritalar tuzildi. Masalan Rossiyaning X-II asr oxiridagi iktisodiy xaritasi "1861-1900 chi yillarda Rossiya imperiyasida kapitalizmning rivojlanishi" "XX asr boshida Yevropa Rossiyasining ishlab chikarish munosabatlari va er egaligi" Yirik tarixiy-kartografik nashrlar ora-sida 1946 yilda chop etilgan. L G Beskrovnyiyning "Prus xarbiy tarixi sxemasi xaritalari atlasi" aloxida ajralib turadi. Urushlarning borish usulla-rini tasvirlab beruvchi xarbiy-iktisodiy xaritalar 1958 yilda tuzilgan Dengiz atlasiga kiritilgan. Bun-dan tashkari anchagina tarixiy geografik atlaslar chikarildi. Urushdan sung chikkan "Jaxon tarixi" "Ikkinchi jaxon urushi tarixi" "Katta (so-vet)entsiklopediyasi" "(sovet) tarix entsiklopediyasi" va turli xil oliy va urta maktab darsliklari va kul- lanmalarining xar biriga tarixiy xaritalar tuplami ilova kilingan. Tarixiy kartografiya rivojlanishida 1958 yil Pol`shada bosilib chikkan Plots vosvodaligi tarixiga oid atlasning aloxida urni bor. Bunday atlaslar ishlab chikarish kuchlarining joylashishini ishlab chikarish munosabatlarini iktisodiy usishlar kursat-gichlarini anik tasvirlab beradi. Zamonaviy tari-xiy- geografiya rivojlanishining muxim elementi-bu tarixni anik davrlashtirish turli tarixiy jaraen-larni tula aks ettirish tarixiy jaraenlarning ik-tisodiy tomonini ochib berishdir. Shuni ta``kidlab utish joizki sobik sovet davrida Markaziy osiyo tarixiga doir bir kator tarixiy xarita-lar tuzilgan bulsa xam ammo ularning ichida Markaziy osiyoning chor Rossiyasi tomonidan bosib olinishiga doir xaritalar yuk edi. Xuddi shuningdek xaritalar nashr kilinishida evropatsentrik nuktai- nazaridan karalgandi Osie Afrika va Amerika xalklari tari-xiga oid xaritalar yuk edi. Bu davrda asosan ka-dimgi va urta asrlardagi Rus` xakidagi tarixiy

xa-ritalar kup sonni tashkil kilsa Markaziy osiyo xalklari tarixiga oid xaritalar juda oz edi. Umuman olganda O’rta osiyo xududlari buyicha tari-xiy xaritalar fakat katta tarixiy vokealar bilan boglik bulgandagina tasvirlangan. Masalan: Mugul-larning O’rta osiyoni bosib olishi kabi tarixiy xo-disalar yaratilganligi bilan ammo Amir Temur dav-lati xakida umuman tarixiy xaritalar yaratilmagan X-XIII asrlardagi Markaziy osiyoda bulib utgan tarixiy jaraenlarning fakat Rossiya tarixiga alokador bulgan kismlarigina aks ettirilgan. Lekin bu xaritalar xam anik detallashtirilmagan ba``zi xaritalarda Shayboniylar va Xiva xonligi chegaralari chalkashti-rilib yuborilgan. Markaziy osiyo xalklari tarixiga doir siesiy-ma``muriy tarixiy xaritalar yaratilgan bulsa, demo-grafik xaritalar juda kam bulgan. Xududlarning iktisodiy tarixiga oid xaritalar umuman bulmagan. Fakatgina XIX asrdan boshlab Markaziy osiyo chor Ros-siyasi tomonidan bosib olingandan sung, Turkiston general-gubernatorligi va chor Rossiyasi vassallari bulgan Buxoro amirligi va Xiva xonligining usha davrga oid ba``zi xaritalari mavjud. Bu xaritalar-ning kamchilik tomonlari kup bulgan. Bunday kamchi-liklar Markaziy osiyo umuman O`zbekiston xalklari tari-xiga oid kartografik kamchiliklar ya``ni xaritalar-ning etishmasligi O`zbekiston mustakillikka erish-gandan sung tuzatila boshlandi. Tarixiy xaritalar kupaydi ya``ni Markaziy osiyoning eng rivojlangan davri bulgan Temuriylar davriga bagishlangan xaritalar tuplami chop etildi. Lekin O`zbekiston tarixiy kar-tografiyasi oldida kup muammolar turibdi. Birinchi urinda zamon talabiga mos bulgan Yizbe-kiston xalklari tarixining butun bir davrlarini koplab olgan tarixiy xaritalar atlasini yaratish za-rur. Agar xozir O`zbekiston xalklari tarixiga oid tarixiy-siesiy xaritalar oz bulsa xam bor bulsada tarixiy-geografik tarixiy-iktisodiy tarixiy-demografik xaritalar yuk xisobida va ularni yaratish O`zbekistonlik olimlarning birinchi galdagi vazifa-sidir.

Bunday ishlar boshlandi lekin xali oldinda og’ir ishlar bor va olimlarimizning vazifasi Markaziy osiyo O`zbekiston xalklari tarixining barcha davrlari bo’yicha tuliq va keng qamrovli xaritalar tuzish xamda tarixiy kartografiyani rivojlantirishdir.

Foydalanilgan adabiyotlar: 1. Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelalak yo`q. –T.: Sharq. 1998. 2. Hasanov M. Sayyoh olimlar. –T.: 1974. 3. Ahmedov E.A. O`zbekiston shaharlari. –T.: O`zberiston. 1991. 4. O`zberistonda etno-demografik jarayonlar. Xalqaro konferensiya materiallari. 1-2-qismlar. T.: 2005.

Похожие

Tarixiy geografiya fanining predmeti vazifalari va asosiy bo’limlari

Tarixiy geografiya fanining maqsadi va vazifalari. Tarixiy kartografiya

Tarixiy geografiya

Shayboniylar va Ashtarxoniylar davri tarixiy geografiyasi

Amir Temur va Temuriylar davri tarixiy geografiyasi