Geosiyosatning fan sifatida shakllanishida - География - Рефераты

Geosiyosatning fan sifatida shakllanishida

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

79.5 KB

Geosiyosatning fan sifatida shakllanishida R. CHellen va K. Xausxofer ishlarining ahamiyati R E J A : 1. Geosiyosatning fan sifatida shakllanishida R. Chellen va K. Xausxofer ishlarining ahamiyati 2. Makinder va A. Mexenning geosiyosiy qarashlari 3. N. Spaykmen va klassik "Atlantizm" 4. Geosiyosat fani haqida tushuncha.

Geosiyosat to’g’risida fikr mulohaza yuritishdan oldin bu tushunchaning mazmun - mohiyati va ahamyati, uning fan sifatida shakllanishi haqida ma’lumotlarga ega bo’lish zarur. Shu nuqtai nazardan bu bo’limdan geosiyosat fani, fanning shakillanish bosqichlari va asosiy kategoriyalari, davlat kuch – qo’drati va geosiyosat, siyosat va geografiya fani o’rtasidagi aloqadorlik haqida ma’lumotlarga ega bo’lamiz. Bundan tashqari, geosiyosatning fan siratida geosiyo – satdagi mavjud yunalishlar hamda dunyo, geosiyosiy rivojlanishining asosiy paradigmalari to’g’risida qiziqarli ma’lumotlar bilan tanishamiz. Geosiyosat fanini o’rganish geografiya, tarix, demografiya, etnografiya, dinshunoslik, ekalogiya, sotsiologiya, harbiy fanlar siyosatshunoslik va boshqa fanlar bo’yicha ham bilimlarga ega bo’lishni taqazo etadi. Geosiyosat – turli siyosiy jarayonlarning geografik sharoit ( muhit ) ga bog’liq holda rivojlanishini o’rganayotgan fandir. XX asrda dunyo siyosiy hariasining tubdan o’zgarishi, hududiy, ijtimoiy – ekalogik va demografik muammolarning keskilashuvi geosiyosat faniga bo’lgan e’tibarni ko’chaytirib yubordi. Geosiyosat fani siyosiy jarayonlarning geografik makondagi o’zaro aloqalarini ularning yerga va madaniy omillarga ta’sirini o’rganadi. Geosiyosat fani asosiy etiborni tabiiy muhit omillarini harbiy - siyosiy, iqtisodiy va ekalogik havfsizlik maqsadlarida foydalanishga qaratadi. Geosiyosat fani haqida tushuncha Geosiyosat – turli siyosiy jarayonlarning geografik sharoit ( muhit ) ga bog’liq holda rivojlanishini o’rganayotgan fandir. XX asrda dunyo siyosiy hariasining tubdan o’zgarishi, hududiy, ijtimoiy – ekalogik va demografik muammolarning keskilashuvi geosiyosat faniga bo’lgan e’tibarni ko’chaytirib yubordi.

Geosiyosat fanini o’rganish geografiya, tarix, demografiya, etnografiya, dinshunoslik, ekalogiya, sotsiologiya, harbiy fanlar siyosatshunoslik va boshqa fanlar bo’yicha ham bilimlarga ega bo’lishni taqazo etadi. Geosiyosat tushunchasini fanga birinchi bo’lib, 1916 – yilda shvetsiyalik olim Rudolf Chellin kiritgan. Uning fikricha, har qanday davlat bir butun geografik organezm sifatida qaralmog’i lozim. Geografik organizmni malum bir landshaft sifatida o’rganish mumkin.landshaft o’z navbatida tabiiy, hududiy, ijtimoiy, iqtisodiy, majmua bo’lib hisoblanadi. Geosiyosat fani siyosiy geografiya asosida shakllandi va rivojlandi. Siyosiy geografiya jahondagi davlatlarning turg’un ( statik )holatdagi tavsifini tuzish bilan shug’ullanadi. Siyosiy geografiyaning ko’proq davlatlarning joylashishi, hududining shakli, ulchamlari, chegaralari, xo’jaligi, aholisining savodhonlik darajasi, madaniyati qiziqtiradi. Geosiyosat fani siyosiy jarayonlarning geografik makondagi o’zaro aloqalarini ularning yerga va madaniy omillarga ta’sirini o’rganadi. Geosiyosat fani asosiy etiborni tabiiy muhit omillarini harbiy - siyosiy, iqtisodiy va ekalogik havfsizlik maqsadlarida foydalanishga qaratadi. Geosiyosat faning o’rganish ob’yekti: sayyoraviy ( planetar ) makon, geosiyosiy jarayonlar va hodisalarning. Sayyoraviy makonda quruqlik, suvlik ( Dunyo okeani ), havo qobig’i, davlatlar va ularning resurslari kiradi. Geosiyosatning asosiy vazifasi, ya’ni o’rganish predmeti sayyoraviy maonni nazorat qilishdir. Bunda geosaiyosiy omillarni o’ganish va bahoash muhim ahamyatga ega. Geosiyosiy omillarga quyidagilar kiradi. - Geografik ( geografik o’rni, tabiiy resurslari ); - Siyosiy ( siyosiy tuzumi, davlat chegaralari, jamiyatyning ijtimoiy tarkibi, asosiy erkinliklarning mavjudligi ); - Iqtisodiy ( ishlab chiqarish kuchlarining quvvati va tarkibi, aholining turmush darajasi, strategik zaheralar va safarbarlik ( mobilizatsion) quvvatlari;

- Harbiy ( qurolli kuchlarning jattaligi, quvvati, harbiy tayyorgarligi harbiy malulumot harbiy kadrlarni tayyorlash holati ); - Ekalogik ( cheklangan yoki tugaydigan va tiklanmaydigan ) Resurslarga bo’lgan degagrafik bosim, homashyo resurslarning kamayishi va tugashi, aholi turmush darajasining o’zgarishi ; - Demografik ( aholi soni, o’sishi, zichligi va tarkibi ); Madaniy-marifiy Yuqoridagi omilllarni geyosiyosiy jihatdan tahlil qilish uchta yunalishda olib boriladi: a) ijtimoiy siyosiy vaziyatni ularning malum bir hudud va davr doirasida rivojlanishi bilan bog’liq holda tadqiq etish; b)ma’lum bir hudud tug’risidagi haqiqiy ma’lumotlarni ayrim hollarda tamomila qarama qarshi tasavvurlar bilan taqqoslash; d) makonni o’zgartirish bo’yicha siyosiy stratigiyani amalga oshirishni bashoratlash. Geosiyosiy bosqichlari Insoniyat tarixini geosiyosiy nuqtai nazardan gesiyosiy bosqichlarning yokima’lum bir kuchlarning navbatma – navbat almashinib kelishi sifatida qarash mumkin. Har bir geosiyosiy bosqich kuchlar muvozanatiga, ta’sir doirasiga va chegaralariga ega bo’ladi. Geosiyosiy bosqichlarning rivojlanish jarayonida Vena bosqichi o’ziga xos o’rinni egallaydi. Bu bosqich Vena kongressining ( 1814 – 1815 ) tuzilishi bilan xarakterlanadi. Buning asosida geografik hududni nazotatda tutish tamoili olingan. Bu bosqichda jahon kuchlari sifatida Rassiyada va Avstriyada – Vengriya imperiyasi, Britaniya kalonial imperiyasi ( emperiya sifatida 1876 – yilda etirof etilgan bo’lsa ham ) , Germaniya imperiyasi ( 1871 – yildan ), XIX asrning o’rtalaridan jahon kuchlari markazi sifatida Fransiya ( qonuniy jihatidan respublika hisoblanar edi ), o’zini nomoyon etadi. 1877 yildan boshlab Turkiya sultoni “ Usmonli turklar imperatori ” maqomini qabul qildi. Bu bosqichda yerik geosiyosiy markazlarning harbiy, siyosiy va boshqa kurinishdagi nizolari goh bir markazning rivojlanishi ( AQSh, Germaniya ),

yoki aksincha, parchalanishi, yoki ta’sir doirasining pasayishi ( Rassiya, Ispaniya ) kuzatiladi. Bu bosqichdagi eng yerik siyosiy voqealardan biri ikkita yerik ittifoqning shakllanishi hisoblanadi . Birinchi ittifoq “ uchlik ittifoqi ” hisoblanib, unga GFR, Avstriya- Vengriya va Italiya kirgan edi. Ikkinchi ittifoq Antianta hisoblanib, unga Fransiya, Angiliya va Rassiya davlatlari birlashgan edi. “ Uchlik ittifoqi” ning Birinchi jahon urushida ( 1914 – 1918 yil) parchalanib ketishi Versal geosiyosiy bosqichining boshlanishi bilan harakterlanadi va geopolitik kuchlar nisbatining tubdan o’zgarishiga olib keldi. Kuchli siyosiy markaz bo’lib hisoblangan GFR, Avstriya- Vengriya, Rassiya va Turkiya imperiyalari inqirozga yuz tutdi. Ushbu davlatlarning parchalanisha paydo bo’lgan nisbatan kichik davlatlarni Versal shartnomasining mualliflari o’z ta’sir doirasiga kiritishni maqsad qilib oladilar. Versal shartnomasi siyosiy yetakchilikni quruqlikda Fransiyaga, dengizda esa Angilyaga tegishini taminlab berdi. G’olib davlatlar siyosatchilari nuqtai nazaridan Rossiya uchun Yevropada joy yo’q edi. Versal shartnomasining ajralmas qismi hisoblangan Millatlar ligasi nomidan Germaniya va Turkiya imperiyalari koloniyalari g’olib davlatlar tomonidan bo’lib olingan. AQSh Prezidenti Vilsonning rejalariga ko’ra Rassiya davlari bir necha ta’sir doiralariga bo’linishi kerak edi. Masalan, Kavkaz, Turkiya imperiyasining bir qismi sifatida, O’rta Osiyo esa biron bir Yevropa Davlatining protiktorati qilinishi lozim edi. Rossiya va Sibirning o’zida esa amalda hech qanday siyosiy kuchga ega bo’lmagan qaram davlat tuzish kuzda tutilgan edi. Shu maqsadda jaxonning 15 ta yerik davlati o’z qo’shinlarini Rassiya davlatiga kiritdi. Birinchi jahon o’rushida eng katta yutuqqa AQSh burjuaziyasi erishdi. U o’z kuchini his qilgan holda 1922

yilda Vashington konferinsiyasida AQSh Angilya bilan bir qatorda harbiy dengiz flotiga ega bo’lish huquqini qo’lga kiritdi Yer yuzidagi maydoni eng yerik davlatlar Davlatlar Maydoni ( ming km kv) Qaysi materik ( qit’a )da Rossiya 17075 Yevrosiyo Kanada 9976 Sh Amerika Xitoy 9597 Osiyo AQSh 9363 Sh Amerika Braziliya 8512 J Amerika Avstraliya 7687 Avstraliya Hindiston 3288 Osiyo Argentina 2777 J Amerika Qozogiston 2717 Osiyo O’zbekiston 448,9 Osiyo Aholisini soni eng ko’p va eng kambo’lgandunyomamlakatlari. ( 2004 ) Aholisi eng kop davlatlar nomi Mlnkishi Aholisi eng kam davlatlar nomi ming kishi Xitoy 1266,4 Ueyk orollari 0,2 Hindiston 1064,4 Vatikan 0,8 AQSh 291,0 Mudue 1,0 Indoneziya 214,5 Pitkern 1,0 Braziliya 176,6 Niue 2,0 Pokiston 148,4 Tokelau Norfolk 2,0 Rossiya fed 143,4 Folklend orollari 2,0

Bangladesh 138,1 Avliyo Yelena oroli 6,0 Nigeriya 135,6 Sen pyer va Mikelon 6,0 Yaponiya 127,2 Millatlar ligasi yordamida g’olib davlatlar tomonidan Germaniya va Rossiya o’rtasidagi Fransiya va Angliya davlatlari ta’sir doirasida bo’gan bir guruh davlatlardan iborat “sanitary kordon “tashkil etildi va bu bilan ikki yirik davlatning to’g’ridan to’g’ri aloqalariga chek qo’yildi. Ikkinchi jahon urushi Versal tinchligiga chek qo’yildi. Urushni barcha qiyinchiliklarinini Sobiq ittifoq o’z buyniga oldi. Lekin ushbu urushdan u harbiy va geosiyosiy jihatidan mustahkam bo’lib chiqdi. O’z tarixida birinchi marta Rossiya atrofida yerik geopolitik blokni tashkil etdi. Keyinchalik ushbu blokni mafkuraviy va axborot qurollari yordamida parchalanish uchun yarim asr vaqt sarflandi. Potsdam bosqichi 1945 – yildan boshlab berlin shahri yaqinida joylashgan bu shaharchada Imzolangan shartnoma Germaniya va uning ittifoqchilari ustidan qozonilgan g’alabadan so’ng Yevropadagi kuchlar muvozanatini o’zida aks etttirdi. Bolivej davri yangi davlatlarning payda bo’lishi bilan harakterlanadi. Birinchi navbatda jahonning yangi hukumdorlari “ barxatli ” va ma’lum kuchga tayangan holda sobiq ittifoq atrofida so’ngra Rossiyada yangi jahon qoidalarini shakilllantirmoqdalar Ular Versal shartnomasi qoidalariga asoslangan holda ish yuritmoqdalar. Geosiyosatning asosiy kategoriyalari Geosiyosatning asosiy kategoriyasi asosiy makonni nazoat qilishdir Jahon siyosiy makoni o’z navbatida jahonni mintaqalarga, rayonlarga davlatlar bloke va ittifoqlriga bo’linib ketadi. Shu sababli Geosiyosat

kategoriyalar i quyidagilardan iborat Geostrategik mintaqa, geosiyosiy mintaqa, davlat bloki va boshqalar. Gestratigik mintaqa jahon siyosiy makoning bir qismi bo’lib u o’ziga xos hududga va savdo madaniy - mafkuraviy aloqalarning oziga xos xususiyatlari bilan ajralib turadi. Geosiyosatda chegaralarga koproq etibor beriladi. Dengiz chegaralari eng qulay chegara hisoblanadi. - Yuqoridagi omilllarni geyosiyosiy jihatdan tahlil qilish uchta yunalishda olib boriladi: a) ijtimoiy siyosiy vaziyatni ularning malum bir hudud va davr doirasida rivojlanishi bilan bog’liq holda tadqiq etish; b)ma’lum bir hudud tug’risidagi haqiqiy ma’lumotlarni ayrim hollarda tamomila qarama qarshi tasavvurlar bilan taqqoslash; d) makonni o’zgartirish bo’yicha siyosiy stratigiyani amalga oshirishni bashoratl Geosiyosat to’g’risida fikr mulohaza yuritishdan oldin bu tushunchaning mazmun - mohiyati va ahamyati, uning fan sifatida shakllanishi haqida ma’lumotlarga ega bo’lish zarur. Shu nuqtai nazardan bu bo’limdan geosiyosat fani, fanning shakillanish bosqichlari va asosiy kategoriyalari, davlat kuch – qo’drati va geosiyosat, siyosat va geografiya fani o’rtasidagi aloqadorlik haqida ma’lumotlarga ega bo’lamiz. Bundan tashqari, geosiyosatning fan siratida geosiyo – satdagi mavjud yunalishlar hamda dunyo, geosiyosiy rivojlanishining asosiy paradigmalari to’g’risida qiziqarli ma’lumotlar bilan tanishamiz. Geosiyosat fanini o’rganish geografiya, tarix, demografiya, etnografiya, dinshunoslik, ekalogiya, sotsiologiya, harbiy fanlar siyosatshunoslik va boshqa fanlar bo’yicha ham bilimlarga ega bo’lishni taqazo etadi. Geosiyosat faning o’rganish ob’yekti: sayyoraviy ( planetar ) makon, geosiyosiy jarayonlar va hodisalarning. Sayyoraviy makonda quruqlik, suvlik ( Dunyo okeani ), havo qobig’i, davlatlar va ularning resurslari kiradi. Geosiyosatning asosiy vazifasi, ya’ni o’rganish predmeti sayyoraviy maonni nazorat qilishdir. Geosiyosat tushunchasini fanga birinchi bo’lib,

1916 – yilda shvetsiyalik olim Rudolf Chellin kiritgan. Uning fikricha, har qanday davlat bir butun geografik organezm sifatida qaralmog’i lozim. Insoniyat tarixini geosiyosiy nuqtai nazardan gesiyosiy bosqichlarning yokima’lum bir kuchlarning navbatma – navbat almashinib kelishi sifatida qarash mumkin. Har bir geosiyosiy bosqich kuchlar muvozanatiga, ta’sir doirasiga va chegaralariga ega bo’ladi. Geosiyosatning fan sifatida shakllanishida R. Chellen va K. Xausxofer ishlarining ahamiyati Geosiyosat fanining rivojlanishiga R. Chellen va K. Xausxofer juda katta hissa qo‘shgan. R. Chellen birinchi bo‘lib davlat inson kabi sezuvchi, his qiluvchi va o‘ylovchi mavjudotdir, degan fikrni aytgan. Davlat Yer yuzasida o‘zining kuchiga bog‘liq holda mavjuddir. U kurash holatida bo‘lib, tirik mavjudotlarga o‘xshab so‘ladi va halok bo‘ladi, deb ta’kidlaydi R. Chellen. Yashash uchun kurash, R. Chellen fikriga ko‘ra, har qanday davlat organizmining mohiyatini tashkil etadi. Urush geografik makonni egallash maqsadida olib borilayotgan ushbu kurashning aniq bir shaklidir. Kuch-qudrat davlatni ushlab turish va qo‘llab- quvvatlash bo‘yicha qonunga nisbatan muhimroq asosdir. Chunki qonunning o‘zi faqat kuch orqali ushlab turiladi. Qonun davlatga ma’naviyaxloqiy elementlarni olib kirsa, kuch-qudrat uning faoliyatini ta’minlaydi, deb ta’kidlaydi. R. Chellen davlat o‘z nomi bilan maqsaddir, u fuqarolari farovonligini yaxshilashga xizmat qiluvchi organizm emas, degan xulosaga kelgan. K.Xausxofer (1896—1946) jahonda birinchi geosiyosatchilar maktabining asoschisi va tashkilotchisi hisoblanadi. Uning ilmiy izlanishlarida «hayotiy makon» kategoriyasiga katta e’tibor berilgan. «hayotiy makon» tushunchasi (kategoriyasi)ning shakllanishida F. Maltus ishlari va g‘oyalari muhim o‘rin tutadi. F. Maltus aholi o‘sishi biologik qonunlar asosida geometrik progressiya bo‘yicha, oziq-ovqat mahsulotlari esa arifmetik progressiya bo‘yicha o‘sadi, degan g‘oyani olg‘a surgan. Shuning uchun

aholining ko‘payishi oziq-ovqat mahsulotlarining ko‘payishiga nisbatan tezroq bo‘ladi. Demak, u aholisi eng zich va eng ko‘p mamlakat —Germaniyada urushlarning oldini olib bo‘lmaydi, shunday sharoitda tirik qolish uchun «hayotiy makon»ni kengaytirish zarur, degan xulosaga kelgan. K. Xausxofer boshqa milliy g‘oya tarafdorlari kabi, nemis davlatining kuch- qudratini kuchaytirishga harakat qildi. Bu maqsadga esa o‘z-o‘zidan, mamlakat industrial qudrati va madaniyatini ko‘tarmasdan geosiyosiy ekspansiya qilmasdan erishish mumkin emas edi. Germaniyaning Yevropa qoq markazida joylashganligi uni tabiiy holda g‘arbiy dengiz mamlakatlari — Angliya, Fransiya va kelajakda AQSh ga qarshi qilib qo‘ymoqda edi. Shuning uchun ham Germaniyaning «Atlantika mamlakatlari» bilan siyosiy ittifoq tuzishi xomxayol hisoblanar edi. Bunda Fransiya va Angliyaning hududiy e’tirozlari ham muhim o‘rin egalladi. Mana shunday fikr-mulohazalar K.Xausxofer geosiyosiy qarashlarining asosi bo‘lib xizmat qildi. Katta davlatlarning kichik davlatlar oldidagi yutuqli jihatlari to‘g‘risidagi Ratsel g‘oyasini o‘ziga asos qilib olib, K. Xausxofer Germaniyaning qo‘shni kichik davlatlar ustidan hech qanday gapso‘zsiz hukmronlik qilishini mutlaq haqiqat deb, Germaniyaning iqtisodiy jihatdan Rossiyani o‘ziga tobe qilib olishini esa asosiy vazifalardan biri deb hisoblardi. 2. Makinder va A. Mexenning geosiyosiy qarashlari Geosiyosiy g'oyalarning rivojlanishida ikki yo'nalish muhim o'rin egallaydi. Birinchi yo'nalish Angliya- Amerika yo'nalishi deb ataladi. Mazkur yo'nalishda asosiy e'tibor dunyoviy (global) geostrategik konsepsiyalar tuzishga qaratiladi. Mazkur konsepsiyada dengiz va quruqlik hududlar o'rtasidagi o'zaro munosabatlar va aloqalar, ularning tarkibi va imkoniyatlari tahlil qilinadi. Ikkinchi yo'nalish — kontinental (quruqlik) yo'nalishi deb ataladi. XX asrning 40—50-yillarida Germaniya va Fransiya o'zining eng yuqori darajadagi rivojlanish nuqtasiga yetdi. Mazkur yo'nalish Yevropa- sentrizm, regional (mintaqaviylik) xususiyatlari bilan ajralib turadi va Yevropa davlatlari ichidagi integratsiya muammolarini o'rganishga alohida e'tibor beradi. Birinchi dunyoviy (global) model Angliyada X. Makinder (1861—1947) tomonidan ishlab chiqilgan.

U 1914-yilda Buyuk Britaniya Qirollik geografiya jamiyatida "Tarixning geografik o'qi" deb nomlangan ma'ruzasida "jahon siyosatining o'q mintaqalari" g'oyasini ilgari surdi. Davlat uchun eng qulay geografik o'rin o'rtada, markazda, pla- netar nuqtayi nazaridan esa dunyo markazida joylashganligi bilan asoslanadi. Dunyo markazida Yevrosiyo kontinenti mavjudligi ilmiy jihatdan isbotlab berilgan. Yevrosiyo jami dunyo ustidan nazorat qilish uchun juda qulay kontinentdir. Makinder o'zining 1919-yilda nashr qilingan "Demokratik ideal va reallik" nomli kitobida "o'q-mintaqa"ni Xartlend deb atadi. Bu "o'q mintaqa"ga Rossiyani, g'arbda Sharqiy va Markaziy Yevropa, sharqda esa Tibet va Mo'g'ulistonni kiritdi. Makinder fikriga ko'ra, dengizning kuch-qudrati jahondagi kuch- lar balansida juda katta ahamiyatga ega bo'lsa ham, quruqlik va havodagi kommunikatsiyalarning rivojlantirilishi dengiz kuch-qudrati sama- radorligining pasayishiga sabab bo'ladi. Shuning uchun ham Makinder: "Dunyoga hukmronlik qilishda kontinental (quruqlik) davlatlarning imkoniyatlari behisobdir", - deb ta'kidlagan. AQSH ning qudratli davlatga aylanishi Makinder konsepsiyasini qayta ko'rib chiqishga va "Atlantizm" geosiyosat g'oyasining shakl- lanishiga sabab bo'ldi. Bunda A. Mexen (1840—1914) g'oyalari hal qiluvchi ahamiyatga egadir. U "Tarixda dengiz kuchlari" va boshqa qator asarlarida "dengiz kuchlari" tushunchasi asosida geosiyosat konsepsiyasini ishlab chiqdi. Bunda erkin dengiz savdosi bilan shu- g'ullanish A. Mexen g'oyasining asosini tashkil qiladi. A. Mexen AQSH "dengiz taqdiri" ga ega, buning natijasida u awal Amerika qit'asida, keyinchalik esa butun dunyoda hukmronlik qiladi, deb hisoblagan. A. Mexenning geosiyosiy g'oyalari to'liq holda XX asr mobaynida AQSH da hayotga tatbiq etildi va yuqori darajada o'zining samarasini berdi. 3. N. Spaykmen va klassik "Atlantizm" N. Spaykmen (1893—1943) geosiyosat nazariyasi va amaliyotiga ulkan hissa qo'shgan amerikalik tadqiqotchidir. U Xartlend potensial makon bo'lib, mustaqil g'oyalarni hal qila olmaydi, bu vazifalarni, shu jumladan, dunyoga hukmronlik qilish vazifasini Rimlend bajarishi mumkin, deb hisoblaydi. N. Spaykmen dunyoni

uch qismga, ya'ni Xartlend, Rimlend va olisda joylashgan Afiika va Avstraliya qit'alariga bo'ladi. Rimlend tarkibiga G'arbiy va Markaziy Yevropa, Turkiya, Eron, Saudiya Arabistoni, Uzoq Sharq mamlakatlari va Xitoy kiritilgan. N. Spaykmenning g'oyasiga ko'ra, kirn Rimlendni nazorat qilsa, u Yevropada hukmronlik qiladi, kim Yevrosiyoni nazorat qilsa u j'ahon taqdirini hal qiladi. N. Spaykmen AQSH ni Xartlendga nisbatan ham, Rimlendga msbatan ham juda qulay o'ringa ega deb hisoblaydi. U "O'rta okean tushunchasi"ni muomalaga kiritdi va Atlantika dunyosi tomonidan Rimlend ustidan o'rnatilgan nazorat quruqlik kuchlarini mag'lub bo'hshiga va Atlantika dunyosi tobe holatga tushishiga sabab bo'ldi, degan xulosaga kelgan. N. Spaykmen davlat geosiyosiy qudratini ta'minlovchi 10 ta mezonni alohida ajratib ko'rsatadi. Ular quyidagilardan iborat: 1) hudud yuzasming tuzilishi; 2) chegaralarining tabiati; 3) aholi soni; 4) foydali qazilmalaming mavjudligi yoki yo'qligi; 5) iqtisodiy va texnologik taraqqiyot; 6) davlat moliyaviy quvvati; 7) etnik birligi; 8) sotsial integratsiyalashish darajasi; 9) siyosiy barqamrlik; 10) millat ruhi. Yuqorida keltirilgan baholash snkalasidan foydalangan holda dav- latning umumiy geosiyosiy kuch-qudratini aniqlash mumkin. Agar umumiy baho uncha yuqori bo'lmasa, bunday holat o'z-o'zidan ushbu davlatni boshqa davlatlar bilan stratetik ittifoqlar tuzishga maj-bur qiladi. Bu esa mazkur davlat suverenitetiga ma'lum darajada putur yetkazadi. N. Spaykmen Ikkinchi jahon urushidan so'ng Yevropa davlatlari mustaqilligining pasayishini, AQSH mustaqilligining esa oshishini bashorat qilgan edi. Bu bashorat hozirda, XXI asrda o'zining aniq ifodasini topmoqda. Kuchlar nisbati borgan sari AQSH foydasiga hal bo'lmoqda. Afg'oniston, Iroq, Bosniya, Gersogovina, Kosovo va boshqa davlatlarda bo'lib o'tgan voqealar buni to'la-to'kis tasdiqla- moqda. Xulosa qilib aytish lozimki, R. Chellen birinchi bo‘lib davlat inson kabi sezuvchi, his qiluvchi va o‘ylovchi mavjudotdir, degan fikrni aytgan. Davlat Yer yuzasida o‘zining kuchiga bog‘liq holda mavjuddir. U kurash holatida bo‘lib, tirik mavjudotlarga o‘xshab so‘ladi va halok bo‘ladi, deb ta’kidlaydi R. Chellen. Yashash uchun kurash, R. Chellen fikriga ko‘ra, har qanday davlat organizmining

mohiyatini tashkil etadi. Urush geografik makonni egallash maqsadida olib borilayotgan ushbu kurashning aniq bir shaklidir. Geosiyosiy g'oyalarning rivojlanishida ikki yo'nalish muhim o'rin egallaydi. Birinchi yo'nalish Angliya- Amerika yo'nalishi deb ataladi. Mazkur yo'nalishda asosiy e'tibor dunyoviy (global) geostrategik konsepsiyalar tuzishga qaratiladi. Mazkur konsepsiyada dengiz va quruqlik hududlar o'rtasidagi o'zaro munosabatlar va aloqalar, ularning tarkibi va imkoniyatlari tahlil qilinadi. N. Spaykmenning g'oyasiga ko'ra, kirn Rimlendni nazorat qilsa, u Yevropada hukmronlik qiladi, kim Yevrosiyoni nazorat qilsa u j'ahon taqdirini hal qiladi. N. Spaykmen AQSH ni Xartlendga nisbatan ham, Rimlendga msbatan ham juda qulay o'ringa ega deb hisoblaydi.

Похожие

Geografiya o’qitish nazariyasi va metodikasi fan sifatida

Tabiiy geografiyaning fan sifatida asosiy shatrlari.tatqiqot uslublari

Toponimika va geografik atamashunoslikning fan sifatida shakllanish tarixidan

Iqtisodiy geografiya (tor ma’noda) - ijtimoiy geografik fan sifatida

Siyosiy geografiya