Ер ости сувлари - География - Рефераты

Ер ости сувлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

259 KB

Ер ости сувлари Режа: 1. Ер ости сувларининг пайдо бўлишива таснифлари 2. Ер ости сувларининг ҳаракати 3. Ер ости сувларининг режими

Ер ости сувлари гидросферанинг ташкил этувчилари орасида ҳажми жиҳатидан Дунё океанидан кейин иккинчи ўринда туради. Шунинг учун уларни ўрганиш катта илмий-амалий аҳамиятга эга. Ер ости сувларининг пайдо бўлиши ва таснифлари Ер ости сувларининг пайдо бўлиши-генезиси ҳақида турли даврларда олимлар турлича фикр-мулоҳазалар ва фаразлар (гипотезалар) баён қилганлар. Ҳозирги вақтда илмий нуқтаи-назардан асосланган ва шу туфайли мутахассислар томонидан қабул қилинган назариялар қуйидагилардан иборат: - Э.Зюсснинг ювенил назарияси; - А.Ф.Лебедевнинг конденсацион назарияси; - инфильтрацион (сизиб ўтиш) назарияси; - реликт ер ости сувлари назарияси. Ер ости сувларининг ювенил назарияси австралиялик геолог-олим Э.Зюсс томонидан илгари сурилган ва шу туфайли унинг номи билан аталади. Бу назарияга кўра ер ости сувлари қисман магмадан чиқадиган буғларнинг совуши ва қуюқлашиши натижасида ҳосил бўлади. Конденсацион назарияга кўра ер ости сувларининг маълум қисми тоғ жинслари ва тупроқ-грунтдаги бўшлиқларга ҳаво билан кириб қолган сув буғларининг совигандан кейин конденсацияланиб, суюқ ҳолатга айланиши натижасида пайдо бўлади. Инфильтрацион (сизиб ўтиш) назариясига кўра ер ости сувларининг катта қисми ёмғир, қор сувлари, дарёлар, каналлар ҳамда ариқлардаги сувларнинг ерга шимилишидан ҳосил бўлади. Бу фикрлар анча илгари айтилган бўлса ҳам, унинг назария сифатида шаклланишида А.Ф.Лебедевнинг хизматлари каттадир. Реликт ер ости сувлари назариясининг моҳияти шундан иборатки, унга асосан ер ости сувларининг маълум қисми қадимги замонларда денгиз ёки кўллар остидаги чўкинди тоғ жинсларининг бўшлиқларида мавжуд

бўлган сувлар ҳисобига ҳосил бўлади. Бундай сувлар "қолиб кетган" ёки "кўмилиб қолган" (реликт) сувлар деб аталади. Юқорида баён қилинган назария ва гипотезаларга мос равишда ер ости сувлари қуйидаги гуруҳларга бўлинади: - вадоз ер ости сувлари; - ювенил ер ости сувлари; - седиментацион ер ости сувлари. Вадоз ер ости сувлари, яъни ернинг устки қатлами- пўстидаги сувлар ўз навбатида уч турга бўлинади: - инфильтрацион ер ости сувлари; - инфлюацион ер ости сувлари; - конденсацион ер ости сувлари . Инфильтрацион ер ости сувлари га донадор тоғ жинслари орасидан шимилиб, ер остига ўтган сувлар киради. Инфлюацион сувларга эса тоғ жинсларидаги ёриқлар ва бўшлиқлар орқали ер остига ўтадиган сувлар киради. Ер ости ёриқлари ва бўшлиқларида учрайдиган буғ кўринишидаги нам ҳавонинг конденсацияланиши натижасида конденсацион ер ости сувлари ҳосил бўлади. Вадоз сувлар Ер куррасида сувнинг умумий айланишида фаол иштирок этади, аниқроғи улар Ер юзасидаги сув ҳавзалари ҳамда атмосферадаги намлик билан чамбарчас боғланган. Ювенил ер ости сувлари нинг келиб чиқиши магматик ва метаморфик жараёнлар билан боғлиқдир. Бу гуруҳдаги ер ости сувлари водород (Н) ва кислород (O 2 ) молекулаларининг қўшилишидан ҳосил бўлгач, табиатда сувнинг айланишида биринчи марта иштирок этади. Седиментацион ер ости сувлари юқорида қайд этилганидек, узоқ вақт давомида сувнинг табиий айланишида қатнашмаслиги мумкин. Табиатда, келиб чиқиш шароитига кўра, бир турли бўлган ер ости сувларини ажратиш мушкул. Чунки бир геологик структуранинг геологик

тарихи мобайнида ер ости сувларининг тўйинишида юқорида қайд этилган ҳар уч гуруҳ сувлари ҳам қатнашиши мумкин. Ер ости сувлари жойлашиши шароитга қараб тупроқ суви, грунт суви, ҳамда қатламлар орасидаги (босимли) сувларга бўлинади. Шу билан бирга тупроқ-грунт сувлари ҳам, қатламлар орасидаги сувлар ҳам тоғ жинсларининг ғоваклари, ёриқлари ҳамда карст бўшлиқларида бўлиши мумкин. Ер қобиғининг юза қисми ер ости сувларининг тақсимланишига қараб икки зонага- аэрация ва тўйиниш зоналарига бўлинади. Аэрация зонасида тоғ жинслари ғоваклари сув билан тўла қопланмаган бўлиб, у ерда атмосфера ҳавоси мавжуд бўлади. Тўйиниш зонасида эса тупроқ ва тоғ жинслари бўшлиқлари сув билан тўлган бўлади. Ер юзасига яқин бўлган тупроқ қатламида жойлашган ва одатда, мавсумий равишда бўладиган сувлар тупроқ сувлари деб аталади. Бундай сувларнинг асосий манбаи ёғин-сочин ҳамда атмосферадаги намликдир. Шунинг учун ҳам улар йилнинг намлик кўп бўлган мавсумларидагина ҳосил бўлади. Тупроқ сувлари бошқа ер ости сувларига қараганда анчагина юқорида жойлашган ва улардан сувсиз ёки сал нам қатлам- аэрация зонаси билан ажралган бўлади. Аэрация зонаси ер ости сувларини ер юзасидан пастки қатламларга ва пастки қатламлардан ер юзасига буғ шаклида ўтказиб туради. Тупроқ сувларидан пастда жойлашган сув қатлами грунт сувлари деб номланади. Грунт сувлари сув ўтказмайдиган қатламнинг устида йиғилади ва одатда қум ҳамда шағал қатлами орасида сизиб юради. Бу ерга ер юзасидан ёмғир, қор ва дарё сувлари сизиб ўтади. Чунки грунт сувларининг устида сув ўтказмайдиган қатлам бўлмайди. Грунт сувлари фақат оғирлик кучи таъсири остида сизиб юради, улар босим кучига эга эмас. Одатда, қудуқ суви грунт сувлари қатламидан ҳосил бўлади. Табиий шароитда, Ер пўсти қатламларининг геологик тузилишига боғлиқ ҳолда,

бундай ер ости сувлари грунт сувлари оқими ни ёки грунт сувлари ҳавзаси ни ҳосил қилиши мумкин (15-расм). Гидрогеологик кесма бўйича, грунт сувларининг остида қатламлар орасидаги сувлар жойлашади. Сув ўтказмайдиган тоғ жинсларидан ташкил топган икки қатлам орасидаги бўшлиқларда мавжуд бўлган сувларга қатламлар орасидаги сувлар деб аталади.

Гидрогеологик кесма бўйича бундай сув қатламлари бир-иккитадан тортиб, ўн-ўн бештагача ва ҳатто ундан ҳам кўпроқ бўлиши мумкин. Қатламлар орасидаги босим кучига эга бўлган сувлар артезиан сувлари деб аталади. Артезиан сувлари тарқалган майдонлар артезиан ҳавзалари дейилади (16-расм). Кўпинча артезиан ҳавзаларининг катталиги бир неча юз ва ҳатто минг квадрат километрга боради. Артезиан сувлари ва артезиан ҳавзаси атамалари Франциядаги Артуз вилоятининг номидан келиб чиққан. Бу вилолятнинг қадимий номи Артезия бўлган экан. Шу ерда 1126- йилда ковланган қудуқдан сув катта босим билан отилиб чиққан. Шундай буён ер остидан босим кучи билан отилиб чиқадиган ва сув олиш учун ковланган қудуқлар артезиан қудуқлари деб атала бошланди. Ўрта Осиё ва унга туташ ҳудудларда Н.Н.Кенесарин ва А.Н.Султонхўжаевлар бир нечта артезиан ҳавзалари борлигини аниқлашган. Масалан, Сирдарё артезиан ҳавзаси: бу ҳавза ўз навбатида яна бир қанча майда ҳавзаларга, Фарғона, Тошкент, Чимкент, Қизилқум, Орол атрофи каби ҳавзаларга бўлинади.

Ер ости сувлари таркибида эриган тузлар миқдорига қараб уч гуруҳга бўлинади: -чучук сувлар (бир литрида бир граммгача эриган тузлар); -шўр сувлар (бир литрида 1 г дан 50 г гача эриган тузлар); -ўта шўр сувлар (бир литрида 50 г дан кўп эриган тузлар). Кўпгина ер ости сувларининг таркибида инсон соғлиғи учун фойдали бўлган баъзи тузлар, газлар ва органик бирикмалар ҳам учрайди. Бундай сувлар шифобахш сувлардир. Масалан, водород сульфидли, карбонат ангидридли, йод-бромли, радонли ва бошқа хил сувлар шундай шифобахш хусусиятга эга. Ер ости сувларининг ҳаракати Намликнинг тупроқ таркибига ўтиши шимилиш-инфильтрация жараёни натижасида рўй беради. Атмосфера ёғинларидан ҳосил бўлган сув қуруқ тупроққа тушиб, дастлаб капилляр кучлар таъсирида тупроқнинг юза қисмида шимилади. Секин-аста жуда кичик бўшлиқлар тўлиб боради. Улар тўлганидан сўнг оғирлик кучи натижасида қуйи томон ҳаракат қилади. Бу ламинар режимли ҳаракат бўлади. Юқорида айтилганидек, тупроқ ва грунтларда нисбатан йирик бўшлиқ ва ёриқлар бўлади. Сув улар орқали турбулент режимли ҳаракат кўринишида чуқур қатламларга ўтиши мумкин. Бу жараён инфлюация дейилади. Шимилишни миқдорий характерлаш учун унинг тезлиги ва йиғинди миқдори ишлатилади. Шимилиш тезлиги деганда вақт бирлиги ичида тупроққа шимилган миллиметр ҳисобидаги сув миқдори тушунилади. Йиғинди миқдор эса маълум вақт ичида шимилган сувни характерлайди. Шимилиш тезлиги фақатгина тупроқ грунтнинг табиий хусусиятларигагина боғлиқ бўлиб қолмай, балки уларнинг намлиги билан ҳам белгиланади. Агар тупроқ қуруқ бўлса, унинг шимилиш тезлиги катта бўлади. Ёмғир бошланганда шимилиш тезлиги ёмғирнинг ёғиш тезлигига яқин бўлади, яъни ёққан ёмғир тупроққа бутунлай шимилади. Тупроқ грунтнинг намлиги

ортиши билан шимилиш тезлиги камая боради ва маълум вақтдан сўнг ўзгармас бўлиб қолади. Шимилиш тезлигининг вақт бўйича ўзгаришини қуйидаги ифода ёрдамида аниқлаш мумкин: f t қ f 0  e tс , бу ерда f t -t вақтдаги шимилиш тезлиги, f 0 -бошланғич шимилиш тезлиги, е- натурал логарифм асоси, с-тупроқ-грунтларнинг физик хусусиятларини характерлайдиган катталик. Юқорида айтилган ламинар ва турбулент режимли ҳаракат гидростатик босим таъсирида вужудга келади. Сув юқори сатҳдан қуйи сатҳга қараб ҳаракатланади. Табиий шароитда, агар сувли горизонтдаги сув сатҳидан очиқ ҳавзалар (дарёлар, кўллар) сатҳи пастда жойлашган бўлса, ер ости сувлари шу томонга қараб ҳаракатда бўлади, акс ҳолда эса сувнинг тупроқ томонга йўналган ҳаракати кузатилиши мумкин. Айрим ҳолларда сувли қатламдаги сув зовурлар ёки қудуқдаги сувни чиқариш йўли билан ҳам ҳаракатга келтирилиши мумкин. Ер ости сувларининг ҳаракати француз олими А.Дарси қонунига бўйсунади ва унинг сарфи қуйидаги ифода билан аниқланади: Q қ  h К F   , бу ерда Q-сув сарфи, м 3 Ғс; F-шу сув ўтаётган қатлам кўндаланг қирқимининг юзаси, м 2 ; K-фильтрация коэффициенти; h-босим баландлиги, м;  -ер ости сувлари оқимининг йўли, м. Босим баландлиги (напор) миқдори иккита кесимда кузатилган сатҳларнинг фарқи кўринишида топилади: h қ Н 1 - Н 2 (17-расм, в).

Босим таъсирида сув А кесмадан В кесма томон ҳаракатланади. Босим градиенти ёки гидравлик нишаблик деб  h i нисбатга айтилади. Агар юқоридаги сув сарфини ҳисоблаш ифодасининг ҳар икки томонини F га бўлиб юборсак, у ҳолда V қ i К h К     ифодасига эга бўламиз. Бу ифодада V- фильтрация (сизиб ўтиш) тезлиги бўлиб, ер ости сувларининг тезлигини ифодалайди. Юқоридаги F эса бутун юзани ифодалайди, амалда эса сув тоғ жинслари орасидаги бўшлиқлар бўйича ҳаракатланади. Шунинг учун ушбу ифода ёрдамида топилган тезлик ҳақиқий тезликни бермайди. Ер ости сувларининг ҳақиқий тезлиги қуйидаги ифода ёрдамида аниқланади: U қ P F Q  , бу ерда P-бўшлиқ коэффициенти. Ҳақиқий ҳаракат тезлиги фильтрация тезлигидан катта бўлади, чунки P  1. Фильтрация коэффициенти (K) i қ 1 бўлганда, фильтрация тезлигига тенг бўлиб, смҒс ёки мҒсутка да ифодаланади. Ер ости сувларининг режими Ер ости сувларининг сатҳи, ҳарорати, химиявий таркиби ва минераллашув даражасининг вақт бўйича ўзгариши умумий ном билан ер ости сувларининг режими дейилади. Ер ости сувларининг режимини характерловчи элементлар орасида энг тез ўзгарувчанлари унинг сатҳи ва ҳароратидир. Ер ости сувларида худди ер усти сувларидагидек сув сатҳининг йиллик, фаслий ва ҳатто кунлик тебранишлари кузатилади. Грунт сувлари сатҳининг ўзгариши ҳар хил бўлиб, кўпроқ уларнинг қуйидаги икки турини ажратадилар: ҳақиқий тебраниш ва маҳаллий (туюлма) тебраниш. Ер ости сувлари сатҳининг ҳақиқий тебраниши уларнинг уму мий заҳирасининг ўзгаришини ифодалайди ва тўйиниш ҳамда сарф бўлиш шароитлари билан мустаҳкам боғланган.

Туюлма тебраниш эса фақатгина қудуқлар, скважиналар ва бошқа кузатиш жойлардагина сезилиши мумкин. Бу тебранишнинг вужудга келишида гидростатик босим ва атмосфера босимлари асосий аҳамиятга эгадир. Ер ости сувлари тўйиниши режимининг уч тури мавжуд: - қисқа муддатли ёзги тўйиниш режими; - фаслий (баҳорги кузги) тўйиниш режими; - йил давомида тўйиниш режими. Қисқа муддатли ёзги тўйиниш режими абадий музлоқ ерларда кузатилади. Фаслий тўйиниш режими эса қиш узоқ давом этадиган континентал иқлимга хосдир. Ер ости сувларининг йил давомида тўйиниш режими қиш узоқ бўлмайдиган, юмшоқ иқлимли ҳудудларга хосдир. Чунки бундай ҳудудларда ер музламайди, демак ер ости сувлари тўйиниши тўхтаб қолмайди. Шу сабабли ер ости сувларининг сатҳи куздан бошлаб кўтарилади ва қишнинг ўрталарида максимумга эришади. Қиш охиридан бошлаб, баҳор ва ёзда намликнинг буғланишга сарф бўлиши туфайли сув сатҳи июл-августда минимумга эришади. Ер ости сувларининг ҳарорат режими ҳам ўзига хосдир. Ер ости сувлари ер юзасига қанча яқин бўлса, унинг ҳарорат режимига ҳаво ҳароратининг таъсири шу даражада кучли бўлади. Лекин, уларнинг экстремал миқдорлари (максимум ва минимум) ер ости сувларида нисбатан бироз кечикади. Бу кечикиш чуқурлик ортиши билан ортиб боради. Ер ости сувларининг ҳарорати уларнинг тўйиниш манбаига ҳам боғлиқ. Агар тўйинишида қор ва музлик сувлари асосий манба ҳисобланса, у ҳолда сув ҳарорати нисбатан кичик бўлади. Демак, шундай хулоса чиқариш мумкин: ер ости сувларининг ҳарорати маълум даражада унинг тўйиниш манбаи ва жойлашиш чуқурлигини ифодалайди. Ер ости сувларининг химиявий таркиби сув ва тоғ жинслари орасидаги ўзаро муносабат билан белгиланади. Уларнинг минераллашуви эса 100-150

мгҒл дан бир неча 10 гҒл гача ўзгаради. Ер ости сувларини минераллашув даражасига кўра қуйидаги гуруҳларга ажратиш мумкин: -тоза сув, эриган минерал тузлар миқдори 1 гҒл дан кичик; -ўртача шўр, эриган тузлар миқдори 1 дан 10 гҒл гача; -шўр сувлар, эриган минерал тузлар 10 гҒл дан кўп. Ер ости сувларининг химиявий таркиби ва минераллашуви ер усти сувлари билан боғланган. Бу боғлиқлик улар қанча юзада жойлашган бўлса, шунча сезиларли бўлади. Дарёларнинг ер ости сувлари ҳисобига тўйиниши Ер ости сувлари дарёлар ўзанида йил давомида сув оқишини таъминлайдиган асосий тўйиниш манбаларидан биридир. Дарёларнинг ер ости сувлари ҳисобига тўйиниши бўйича дастлабки таснифи В.И.Куделин томонидан ишлаб чиқилган. Шу таснифга асосан, тўйиниш грунт сувлари ва артезиан сувлари ҳисобига бўлади. Ўз ўрнида грунт сувлари билан тўйиниш мавсумий ва доимий тўйинишларга бўлинади. Доимий грунт сувлари оқими дарёларнинг асосий тўйиниш манбаларидан биридир (17-расм). Ер ости сувларининг жойлашиш шароитига, турига, иқлим омилларига ва дарёларнинг гидрологик режимига боғлиқ ҳолда ер ости сувларининг ер усти сувлари ҳисобига тўйиниши ва, аксинча, ер усти сувларининг ер ости сувларидан тўйиниши ҳоллари кузатилади. Бундай боғлиқлик гидравлик боғланиш деб аталади. Қайд этилган ҳолатга боғлиқ ҳолда қуйидаги уч хил кўриниш бўлиши мумкин: 1) гидравлик боғланиш мавжуд эмас; 2) доимий гидравлик боғланиш мавжуд; 3) муваққат гидравлик боғланиш мавжуд. Ушбу боғланиш схемасини 17-расмдан яққол кўриш мумкин. Масалан, 17, г- расмда ер ости ва ер усти сувлари орасида гидравлик боғланишнинг йўқлиги ҳавзанинг геологик тузилиши ва сув ўтказувчи қатламларнинг характери билан

аниқланиши кўрсатилган. 17, д-расмда дарёлар йил бўйи ер ости сувларини қабул қилишини, 17, е-расмда эса дарёлар бутун йил давомида ер ости сувларини тўйинтиришини кўриш мумкин. Дарёлар тоғолди ва тоғлар орасидаги текисликларга чиққанда ер ости сувлари дарёларни эмас, балки дарёлар ер ости сувларини тўйинтиради. Фарғона, Сурхондарё, Тошкент, Зарафшон артезиан ҳавзаларида дарё сувларининг 40-50 фоизи ерга шимилиб кетади. Лекин текисликка келганда бу сувларнинг қарийб ҳаммаси яна ер юзасига қайтадан чиқади. Ер ости сувларининг табиий жараёнлардаги аҳамияти Ер сиртининг ер ости сувлари юзага чиққан айрим қисмларида, айниқса ёнбағирларда ўзига хос табиий-географик ҳодисалар кузатилади. Булар кўчки, карст , суффозия ва ботқоқликлар дир. Кўчки лар кетиши ер ости сувларининг бевосита қатнашувида рўй беради. Улар тоғларда, дарё водийларида, жарликларда, денгиз қирғоқларида, табиий чуқурликларда, кўллар ва сув омборлари қирғоқларида вужудга келади. Кўчки кетишига сабаб сув ўтказмайдиган қатламнинг қия жойлашишидир. Ер ости сувлари ўзи билан кичик заррачаларни оқизиб туша бошлайди, натижада юқори ва пастки қатламлар орасидаги тортишиш кучини камайтиради. Бунинг оқибатида тоғ жинсларининг бир ёки бир неча қатлами умумий массадан узилади (ёриқ ҳосил бўлади) ва пастга сурилиб тушади. Карст ҳодисалари тез эрувчи тоғ жинслари-оҳактош, гипс, доломитлар учрайдиган ҳудудларда кузатилади. Уларнинг эриши туфайли тоғ жинслари орасида ёриқлар, бўшлиқлар ва йирик ғорлар вужудга келади. Карст областларида дарё тармоқлари кам ривожланган бўлади. Чунки ёққан ёғин тез шимилиб, ер сиртида оқим ҳосил бўлмайди. Карст ҳудудларидаги дарёларнинг суви дарё узунлиги бўйича камайиб ёки бирдан кўпайиб туриши мумкин. Баъзан сув ер остига ўтиб, ер ости оқимини

ҳосил қилади. Карст дарёлари Кавказда (Шаара, Чешура), Ғарбий Грузия ва Уралда учрайди. Ер ости кўллари ҳам карст ҳодисаси туфайли вужудга келади. Ер ости сувлари оқимининг тоғ жинслари ва тупроқ қопламидаги майда заррачаларни ювиб, ўзи билан олиб кетиши жараёни суффозия деб аталади. Суффозия жараёни натижасида заррачаларнинг ўрнида дастлаб йирик ғоваклар, сўнг бўшлиқлар пайдо бўлади. Бундай ҳодиса лёссли текисликларда (Украина, Ғарбий Сибир) ва Ўрта Осиёда Тошкент воҳасида (Оҳангарон-Чирчиқ, Чирчиқ-Калас сувайирғичларида) ҳам учрайди.

А Д А Б И ЁТ Каримов И.А. Ўзбекистон XXI аср бўсағасида, хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари. - Тошкент: Ўзбекистон, 1977. 267 б. 1. Акрамов З.М., Рафиков А.А. Прошлое, настоящее и будущее Аральского моря. Ташкент: Мехнат, 1990. 144 с. 2. Алекин О.А. Основы гидрохимии. Л.:Гидрометеоиздат, 1970. - 444 с. 3. Богословский Б.Б. Основы гидрологии суши. Минск: Изд во БГУ, 1974. 214 с. 4. Виссмен У., Харбаф Т.И., Кнэпп Д.У. Введение в гидрологию. - Л.: Гидрометеоиздат, 1979. 470 с. 5. Водные ресурсы, проблемы Арала и окружаюҳая среда. Ташкент: Университет, 2000. 398 с.

Похожие

Ер ости бойликлари давлат кадастрини юритиш

Ўзбекистон сувлари

Узбекистон ички сувлари

Евросиё ички сувлари

Евросиё ички сувлари