Daryolarning shakl va o’lcham kursatkichlari - География - Рефераты

Daryolarning shakl va o’lcham kursatkichlari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

64 KB

Daryolarning shakl va o’lcham kursatkichlari Reja : 1 .Daryo tizimining asosiy shakli va o’lcham ko’rsatgichlari. 2.Daryo havzasining asosiy shakli va o’lcham ko’rsatgichlari. 3.Daryo vodiysi. 4.Daryo o’zani. 5.Daryolarning boylama qirqim (kesma) lari. 6.Daryolar suv yuzasining ko’ndalang qirqimi.

1 .Bir daryo ikkinchisidan uzunligi, irmoklari soni, ularning yer sirtida joylashish shakli va boshka kupgina belgilari bilan farklanadi. Mazkur farklarni daryo tizimining shakl va ulcham kursatkichlarini solishtirma orkali aniklash mumkin. Daryo tizimining asosiy shakl va ulcham kursatkichlari kuyidagilardan iborat; -bosh daryo uzunligi; -irmoklar uzunliklari; -daryoning egriligi; -daryo tarmoklarining zichligi; -daryo nishabligi. Bosh daryo uzunligi uning boshlanishidan kuyilishgacha bulgan masofadir. Bosh daryo uzunligi xaritadan tsirkul-ulchagich yoki kurvimetr yordamida aniklanadi. Buning uchun tsirkul ulchagich yordamida xaritadan tuzatma koeffitsientini etiborga olgan xolda) aniklangan uzunlik xarita masshtabiga kupaytiriladi. Xisoblash anikligi xarita masshtabiga boglik bulgani uchun yirik masshtabli xaritalardan foydalanish tavsiya etiladi. 2. Bosh daryolarni xaritadan daryo tizimining geografik chizmasiga arab yoki geomorfologik taxlil etish yuli bilan aniklash mumkin. Irmoklar uzunliklari (l 12 l 22 l n ) bosh daryo uzunligi kabi aniklanadi. Lekin, bunda dastlab irmoklarning tartiblarini belgilab olish zarur. Egrilik koeffitsienti deb, daryoning boshlanish va kuyilish nuktalarini tutashtiruvchi tugri chizik uzunligining daryoning xakikiy uzunligiga bulgan nisbatiga aytiladi, ya‘ni K 3 = l AB /L. bu yerda l AB -daryoning boshlanish (A) va kuyilish (B) nuktalarini tutashtiruvchi tugri chizik uzunligi, -daryoning uzunligi. Egrilik koeffitsienti, doim bir-biridan kichik bulib, (K 3 <1.0), ulcham birligiga ega emas. Daryo tarmoklarining zichligini ifodalash uchun daryo tarmoklarining zichlik koeffitsienti dan foydalanamiz. Daryo tarmoklarining zichlik koeffitsenti deb, bosh daryo va uning irmoklari bilan birgalikdagi uzunliklari yigindisining shu daryo tizimi joylashgan xavza maydoniga bulgan nisbatiga aytiladi, ya‘ni α = (L + Σ l 1 ) / F. Ifodasi L –bosh daryo uzunligi Σ l1–irmoklar uzunliklarining yigindisi, F–daryo tizimi joylshgan xavza maydoni. Mazkur koeffitsent km/km2 ulcham birligida ifodalanadi.

Daryo tarmoklarining zichligi xazaning iklim sharoiti rel‘efi, geologik tuzilishi kabi bir kancha tabiiy omillarga boglikdir. Daryo nishabligi uning turli kismlarida turlicha kiymatlarga ega buladi. Masalan; Uzbekiston daryolari togli xududlarda katta nishablikga ega bulsa, tekislikka chikkach ularning nishabligi keskin kamayadi. Nishablikni daryoning umumiy uzunligi yoki uning ma‘lum bir kismi uchun aniklash mumkin. Daryo nishabligi deb , uning urganilayotgan kismidagi balandliklar farkini shu kism uzunligiga bulgan nisbatiga aytiladi. L =(H 1 – H 2 )/L = Δh /L bu yerda Δh = H 1 – H 2 bulib, daryoning urganilayotgan kismidagi balandliklar farki km da L– shu kismi uzunligi km da. Nishablik ulcham birligiga ega emas, lekin ayrim xollarda promillar ( ‰ ) da, ya‘ni balandlikning daryoning xar 1000 m uzunligiga tugri keldigan urtacha pasayishi kurinishida ifodalanadi. Daryo nishabligi asosan joyning relefiga boglik bulib, uning energiyasi mikdorining kursatkichidir. Tog daryolarida nishablik katta bulgani uchun ular katta energiya manbalariga egadir. 3. Daryo xavzalari bir-biridan shakllari, ulchamlari va boshka belgilari bilan fark kiladi. Ana shu shakl va ulchamlarni kuyidagilar orkali ifodalash mumkin. -daryo xavzasining maydoni. -daryo xavzasining uzunligi. -daryo xavzasining kengligi. -daryo xavzasining simmetriklik darajasi. -daryo xavzasining urtacha balandligi. -daryo xavzasining urtacha nishabligi. Daryo xavzasining maydoni F ni aniklash uchun dastlab u xaritada suv ayirgich chiziklari bilan chegaralab olinadi. Sung planimetr yoki ulchov katakchalari (paketka) yordamida masshtabga boglik xolda uning maydoni aniklanadi. Ulchov birligi – km. Daryo xavzasining uzunligi L x1 – daryoning kuyilish joyidan suvayirgich chizigida eng uzokda joylashgan nuktagacha bulgan masofani tutashtiradigan tugri chizikning km da aniklangan uzunligiga tengdir. Uni aniklash uchun chizgichning

«0» rakami daryoning kuyilish nuktasiga kuyilib, ikkinchi tomoni suvayirgich chizigi ustida soat strelkasi yunalishi buyicha aylantiriladi. Daryo xavzasining eng katta (E max ) va urtacha (E o’rt ) kattaliklari bir-biridan fark kiladi. Daryo xavzasi Xavzaning eng katta kengligi daryo xavzasining eng keng joyidan xavza uzunligini ifodalaydigan chizikka nisbatan utkazilgan perpindikulyarnin uzunligidan iboratdir. Demak, daryo xavzasining eng katta kengligi xaritadan ulchash natijasida aniklanadi. Xavzaning urtacha kengligi esa kuyidagi ifoda yordamida xisoblab boriladi. E o’rt = F/L x Daryo xavzasining simmetriklik darajasi bosh daryoga nisbatan aniklanadi. Uni ifodalash uchun xavzaning ossimetriyakoeffitsientidan foydalaniladi. Asimmetriya koeffitsenti kuyidagi ifoda yordamida aniklanadi. K a = F r – F y /F bu yerda Fr- xavzaning bosh daryoga nisbatan chap kismida joylashgan maydoni, Fy–mos ravishda ung kismida joylashgan maydoni. Ifodadan kurinib turibdiki, assimmetriya koeffitsienti ulcham birligiga ega emas. Daryo xavzasining urtacha balandligi. Ma‘lumki joyning balandligi uzgarishi bilan tabiiy omillar xam uzgarib boradi. Bu uzgarishlar daryolarning suvtartibiga xam biroz ta‘sirini utkazadi. Chunkixisobga olib, xar bir daryo xavzasining urtacha balandligi aniklanadi.Daryo xavzasining urtacha balandligi (Ho’rt) ni ikki xil usul bilan H o’rt = (h 1 *f 2 +h 2 *f 2 + …. H n *f n )/F bu yerda h 1 f 2 ,…. f n – gorizontallar bilan chegaralangan maydonlar h 1 h 2 …. h n – gorizantallar bilan chegaralangan maydonlarning urtacha balandligi. Xavzaning urtacha balandligini ikkinchi usul bilan aniklash uchun xavzaning cheksografik egri chizigi (xavza maydoning balandlikka mos ravishda ortishi) grafigi chiziladi. (5-rasm). Grafikda xavza maydonining 50 foyiziga mos keladigan balandlik xavzaning urtacha balandligini ifodalaydi. Daryo xavzasining gipsografik chizigi.

4 . Xavzaning urtacha nishabligi gidrologiya va suv xujaligiga oid xisoblashlarda muxim axamiyatga ega. Yomgirdan, korning erishidan xosil bulgan suvning daryo uzaniga kuyilishi tezligi xavzadagi yuvilish jarayonining jadalligi kabilar xavzaning nishabligi bilan boglikdir. Xavzaning urtacha nishabligi kuyidagi ifoda bilan aniklanadi; E o’rt = F/L x Daryo uzani kirgogining turlari; ob-yotik kirgok, bv –nisbatan tik kirgok, gd – jarsimon kirgok. Daryo vodiylari suv okimining yer sirtida bajargan ishi natijasida vujudga kelib, daryoning boshlanishidankuyi kismi tomon ketgan yassi yoibagirlari va nishabligi bilan xarakterlanadi. Ma‘lumki, ikki daryo vodiysi kesishmaydi. Xar kanday daryo vodiysida kuyidagi elementlar mavjud buladi. 1. Daryo uzani vodiyning okar suv egallagan kismi. 2. Kayir daryoda toshkin yoki tulin suv kuzatilganda vodiyning suv bosadigan kismi. 3. Vodiy tubi-daryo uzani va kayir birgalikda, vodiy tubi deb ataladi. 4. Talveg –daryo uzunligi buyicha uzandagi eng chukur nuktalarni tutashtiruvchi egri chizik. 5. Terrasalar-yonbagirlaridagi gorizantal yoki bir oz kiyalikka ega bulgan maydonchalar. 6. Yonbagirlar –vodiy tubini ikki yondan chegaralab turuvchi va daryoga karab kiya joylashgan maydonlar. 7. Vodiy koshi-vodiy uzunligi buyicha yonbagirlarning eng yukori nuktalarini tutashtiruvchi chizik. 5. Daryo vodiysining tuzilishi, shakli va ulchamlari daryoning suv tartibiga katta ta‘sir kursatadi. Masalan, yonbagirlar kiyaligining katta yoki kichikligi daryoning loykaligiga ta‘sir kilsa, uzanning egri-bugriligi unda okayotgan suvning tezligiga ta‘sir kursatadi. Daryo uzanining shakli vodiyning tuzilishi daryoning sersuvligi, uzanni tashkil etgan jinslarning geologik turiga boglik xolda daryo uzunligi buyicha uzgaruvchan buladi. Daryo uzanining shakli planda izobatalar bilan xarakterlanadi. Izobatalar daryo uzanida bir xil chukurlikdagi nuktalarni tutashtiruvchi chiziklardir. Gidrologiya daryo uzaning kundalang kirkimi, muxim axamiyatiga egadir (6- rasm). Daryoning okim yunalishiga perpendikulyar kirkim uzanining kundalang kirkimi deyiladi.Kundalang kirkimda suv okayotgan kismi jonli kesma maydoni deyiladi. Ayrim xollarda kundalang kirkimda suv okmaydigan joylar xam uchraydi. Ular xarakatsiz maydon deyiladi.

Kundalang kirkimning elementlari ustida kuyidagi kiskacha tuxtalamiz; 1. Kundalang kirkim yuzasi W daryoda bajarilgan chukurlik ulchash ishlari natijasida olingan ma‘lumotlardan foydalanib, kuyidagi ifoda yordamida m2 da aniklanadi. W = (B 1 h 1 )/2 + (h 1 +h 2 )/2B 2 + …. + (B shs )2 ifodada h 1 h 2 h s –ulchangan chukurliklar, V1, V2, V s -chukurlik ulchangan nuktalar orasidagi masofalar (kengliklar); 2. Kundalang kirkimning namlangan peremetri P- uzan tubi chizigining uzunligidan iboratdir; 3. Kundalang kirkimning gidravlik radiusi R- kuyidagi ifoda yordamida xisoblab topiladi; R = W / F 4. kundalang kirkimning suv yuzasi buyicha (daryoning ) kengligi ( V ) bevosita ulchab aniklanadi. 5. Kundalang kirkimdagi eng katta chukurlik (h max ) ulchab topiladi. 6. Kundalang kirkimdagi urtacha chukurlik (h o’rt ) kuyidagi ifoda yordamida xisoblab topiladi. (h o’rt ) = W/B Ba‘zan keng va chukurligi uncha katta bulmagan tekislik daryolar uchun R = h o’rt deb kabul kilinadi. Aslida esa xar doim, ya‘ni rtacha chukurlik gidravlik radiusdan katta buladi. Yukorida kayt etib utilgan barcha kattaliklarning kiymatlari daryo suvining oz yoki kupligiga boglik xolda uzgarib turadi. 6. Ma‘lumki daryolar Yer sirtida yukoridan pastga karab okadi.Daryo uzunligi buyicha balandlikning uzgarishini buylama kirkimlarda tasvirlash mumkin.Daryolarning buylama kirkimlarini suv yuzasi yoki uzan tubi uchun chizish mumkin. (8-rasm). Buylama kirkimlar joyning geologik tuzilishiga rel‘efiga boglik xolda turli daryolarda turlicha shakllarga ega buladi. Ularni asosan kuyidagi turlarga bulish mumkin.

1. Botik buylama kirkim -toglardan tekislikka okib tushadigan daryolarda kuzatiladi.Daryoning togli kismida nishablik katta bulib tekislikka chikkach nishablik kamayadi. (Sirdaryo , Amudaryo) . 2. Tugri chizikli buylama kirkim-nisbatan kichik bulgan tekislik daryolarida kuzatiladi. 3. Kobarik buylama kirkim-tog platalaridan boshlanadigan kichik daryolarga xosdir. 4. Pogonali yoki zinasimon buylama kirkim-asosan tog daryolari uchun xarakterlanadi. Lekin, tekislik daryolarining ba‘zi joylarida xam uchraydi. 8-rasm. Daryolarning buylama kirkimlari; 1-botik buylama kirkim, 2-tugri chizikli buylama kirkim, 3-kobarik buylama, 4-zinasimon kirkim. Daryoning buylama kirkimi unda mavjud bulgan energiya mikdorining uzunlik buyicha uzgarishini yakkol tasvirlaydi.Daryolr suv yuzasi buyicha utkazilgan kundalang kirkimni ifodalaydigan chizik xech kachon gorizantal bulmaydi. Kirgoklar bir-biridan kichik bulsa xam ma‘lum balandlikka fark kiladi. Uning sabablari kuidagilardan iborat.Daryolar uzani tugri chizik shaklida bulmaydi. Uzan kancha; egri bulsa, unda xarakatlanayotgan suv massasiga shuncha katta mikdorda markazdan kochma kuch ta‘sir kiladi. Bu kuchning kiymati kuyidagi ifoda bilan aniklanadi. (9-rasm, a); P 1 = (m* V 2 ) /R ifodada P 1 –markazdan kochma kuch, m-suv massasi, V - buylama tezlik R – egrilik radiusi. Shu kuch ta‘sirida suv kirgokning kabarik tomoniga xarakatlanadi. 9-rasm. Daryolar burilgan joyda ta‘sir etuvchi markazdan kochma kuch (a) va suv yuzasining kundlang kirkimi (b) Bundan tashkari xar bir zarrachaga kuchi (G) xam ta‘sir kiladi va uning kiymati kuyidagiga teng. G = mg. bu yerda g-erkin tushish tezlanishi. Markazdan kochma kuch (P1) va ogirlik kuchi (G) ning teng ta‘sir etuvchi (P) ogirlik kuchi (G) bilan burchak xosil kiladi. (9-rasm, b). Suv yuzasi esa barcha zarrachalarga ta‘sir etayotgan kuchlarning teng ta‘sir etuvchisi (F) ga perpendikulyar bulgan xolatni egallaydi. Mana shu teng ta‘sir etuvchi kuch tufayli kirgokdagi kutarilish balandligi ( Δ h) ni Ves uchburchakdan aniklash mumkin.

Δh * BC * tga = B/2 * sina = B/2*P1/G=B/2*V2/Pg ifodadagi V-daryoning kengligi. Misol uchun suvning okish tezligi V = 1.5m/c daryoning kengligi B = 200 m, gidravlik radiusi R = 250 m bulsa, Δ h = 200/2*1.52/(250*9.81)=0.09m=9 sm buladi. Umumiy chap va ung kirgoklar farki 18 sm buladi. Daryolar suv yuzasi kundalang kirkimining gorizantal bulmasligining ikkinchi sababi Yer kurrasi uz uki atrofida aylansh tufayli vujudga keladigan Koriolis kuchi P2 ning ta‘siri natijasida. Bu kuch kuyidagi ifod bilan aniklanadi. P2=2mwV sinφ ifodada m- zarrachalar massasi, …-erning aylanishidagi burchak tezligi, V- suvning okish tezligi, Ts-geografik kenglikyu Bu yerda xam ogirlik kuchi G- va Koriolis kuchi P2 ning teng ta‘sir etuvchisi tufayli suv yuzasi kundalang kirkimi ma‘lum nishablikka (1) ega buladi. 1=P2/G=(2mwVsinφ)/(mg)=(2mw V sinφ)/g Agar 2w=0.0001458 ekanligini xisobga olsak va φ = 55 0 bulsa yukorida keltirilgan misol uchun suv yuzasi kundalang kirkimining nishabligi (1) kuyidagiga teng buladi. 1=(0.0001458*1.5*sin55 0 )/9.81 =0.00002. Nishablik ma‘lum bulgach, chap va ung kirgoklaridagi suv satxlari farkini Δ h B/2*1 ifoda bilan aniklash mumkin. Xisoblashlarda markazdan kochma kuch bilan Kariolis kuchining yunalishi mos tushsa xar ikki kuch tufayli vujudga kelgan suv sat/lari farki kushiladi, aks xolda ularning ayirmasi olinadi. Daryolar suv yuzasining kundalang kirkimi ba‘zi xollarda murakkab xarakterga ega buladi. Masalan, daryoda suvning kutarilishida kabarik, pasayishida esa botik kurinishida buladi. Bu xodisa suvning kutarilish va pasayish paytlarida jonli kesmada tezlikning turli kiymatlarda uzgarishi bilan boglikdir.

Adabiyotlar : 1. Alimuhamedov I.R. Umumiy gidrologiyadan amaliy-laboratoriya mashg‘ulotlari. –Toshkent: ToshdU, 1986. -44 b. Bogoslavskiy B. B. Osnoviy gidrologii sushi. – Minsk: BGU, 1974 3 . Davidov L. K., Dmitrieva A. A., Konkina N. G. Obshaya gidrologiY. – L.: Gidrometeoizdat, 1973 3 . Mixailov V. M. Gidrologiya ustev rek – M Izdatel – vo MGU 1998 4 . Otaqulov О‘. “Gidrologiya va meteorologiya” ma’ruzalar matni. QMII 2008 5 . Rasulov A. R., Hikmatov F. H.Umumiy gidrologiY. -T.:”Universitet”, 1995.-175 b 6 . Rasulov A. R., Hikmatov F. H., Akbarov A. A. Gidrologiya atamalari va tushunchalarining ruscha o’zbekcha lug’ati.-T.:-“Universitet”,1993.-96b 7. Hikmatov F. N., Sirliboeva Z. S., Aytboev D. P. Ko’llar va suv omborlari geografiyasi, gidrologik hususiyatlari -T.:”Universitet”, 2001 8. Hikmatov F. H., Aytboev D. P. Ko’lshunoslik “O’quv qo’llanma. - T.:”Universitet”, 2001

Похожие

Daryolarning toyinishi

Pleystotsen davr

Suv omborlari

Geografik qobiqda simmetriya va dissimetriya

Qashqadaryo viloyati iqtisodiy ijtimoiy rivojlanish shart-sharoitlari