Buyuk Britaniya tarixi - География - Рефераты

Buyuk Britaniya tarixi

Загружено в:

24.01.2024

Скачано:

0

Размер:

62.5 KB

Buyuk Britaniya tarixi Reja: 1. Buyuk Britaniyaning shakllanish tarixi va davlat tizimi. 2. Buyuk Britaniyaning ma ’muriy-hududiy bo`linishi. 3. Buyuk Britaniyaning aholisi, tarkibi va tabiiy ko `-payishi.

Tayanch iboralar: Qirollik, qirolicha, konstitutsiya, orol, bo `g`oz, funt sterling, EI, Kardiff, La-Mansh, Pade- Kale, anglosakslar, tyudorlar, papa, tori, vigi, parlament, imperiya, grafik, import, eksport . Kelt, millioner shahar, urbanizatsiya, megapolis, aholi zichligi, mehnat resursi, faol aholi. Buyuk Britaniyaning shakllanish tarixi va davlat tizimi. Hozirgi Buyuk Britaniya va Shimoliy Irlandiya Qo `shma Qirolligi hududida miloddan avvalgi 1-ming yil-likda “kelt” qabilalari – brittlar yashagan. Miloddan av-valida Britaniya orollarining katta qismini rimliklar bosib olgan. Yangi asrning V asrning ikkinchi yarmida anglo-sakslar mamlakatning ancha qismini bosib olib, ilk feodal qirolliklar (Kent, Uesseks, Susseks, Sharqiy Angliya, Nor- tumbriya, Mersiya) tuzishgan. IX asr boshlarida anglosaks davlatlari birlashtirilib, “Angliya” deb atala boshlandi. An- gliya 1016-1042-yillarda normanlar (daniyaliklar) hukm- ronligida bo`lgan. 1066-yili Angliyani Normandiya gersogi Vilgelm I is- tilo qilgandan so `ng mamlakatda feodal yer egaligi paydo bo`lib, dehqonlarni tutqunlikka (krepostnoylikka) aylanti-rish avj oldi. X-XI asrlarda hunarmandchilik va savdo-27 sotiq markazi tusini olgan shaharlar paydo bo `la boshladi. XII-XIII asrlarda markazlashgan moliya va sud muassa- salari yuzaga keldi. 1265-yilda paydo bo`lgan “Parlament” bojlarni tasdiqlash va qonunlar joriy etish huquqini oldi, ho-kimi mutlaqlik tizimi (monarxiya) barpo bo`ldi. Angliya bi- lan Fransiya o`rtasida bo`lib o`tgan yuz yillik urush (1337-1453) oqibatida soliqlarning ko`payishi va 1348-1349- yil-lardagi “vabo”dan so`ng aholi ahvolining og`irlashishi Uot Tayler (1381) boshchiligidagi dehqonlar qo`zg`oloniga sa-bab bo`ldi. Qo`zg`olon mag`lubiyatga uchragan bo`lsa-da, dehqonlarning barshchinadan qutulishiga turtki bo`ldi. XV asrda Angliyada dehqonlarning tutqunligi bata-mom yo `qotildi, tovar-pul munosabatlarining rivojlanishi mayda va o`rtahol dvoryanlarning tabaqalanishiga sabab bo`ldi. Kapitalistik munosabatlar shakllanayotgan paytda tyudorlar sulolasining cheklanmagan hokimiyati (1485-1603) qaror topdi. Movut sanoatining rivojlanishi, junga talabning ko`payishi tufayli ekinzorlar chorva yaylovla-riga

aylanib ketdi, natijada dehqon xo`jaliklari xonavay-ron bo`ldi. 1630-yillarda boshlangan reformatsiya harakati natijasida papa hukmronligiga chek qo`yilib, cherkovga qarashli yerlar burjualashgan yangi dvoryanlarga bo`lib berildi. XVI asrning 2-yarmi va XVII asr boshlarida Ang-liya hukumati mustamlakachilik siyosatini yurita boshladi (Irlandiyada xususiy yerlar musodara qilindi, Shimoliy Amerikada esa dastlabki ingliz mustamlakalari paydo bo`ldi), qullar bozori va portlar kuchaytirildi. Dengizda hukmronlik uchun kurashda Angliya g`olib chiqdi. XVIII asrning 2-yarmida Buyuk Britaniya hukmron doiralari si- yosiy jihatdan ajralib , hokim sinfarning 2 partiyasi – tori bilan vigi shakllandi. XIX asr o`rtalarida shu partiyalar aso- sida konservatorlar va leyboristlar partiyasi tashkil topdi. XVII-XVIII asrlarda Buyuk Britaniya Hindiston va Shimoliy Amerikada yangi yerlarni zabt etdi. Fransiyadan Kanadani tortib oldi. Shimoliy Amerikadagi mustaqil-lik uchun bo `lgan urush (1775-1783) natijasida Shimoliy Ame rika mustamlakalari mustaqillikka erishdi va mustaqil AQSH davlati tashkil topdi. Keyinchalik Yangi Zelandiya, Birma, Janubiy Amerikadagi poyonsiz hududlarni bosib oldi, Hindistonni zabt etishni tugalladi, Xitoy (1840-1842, 1856-1860) hamda Afg`onistonga qarshi (1838-1842, 1878-1880) bosqinchilik urushlari olib bordi, Hindiston (1857-1860), Irlandiya (1848-1867), Yamayka orolidagi (1832) milliy ozodlik qo`zg`olonlarini shafqatsizlik bi-lan bostirdi. Xitoydagi Taypin qo`zg`olonini (1851-1864) bostirishda ishtirok etdi. 1878-yil Kipr orolini, 1882-yil Misr, 1898-yil Sharqiy Sudanni, 1899-1902-yillarda Janu-biy Afrikadagi bir qancha hududlarni zabt etdi. Davlat tuzumi. Buyuk Britaniya – konstitutsion mo-nar xiya. Davlat boshlig`i qirol (qirolicha). Buyuk Bri-taniya va Shimoliy Irlandiya Qo`shma Qirolligi va Mil-latlar Hamdo`stligi (Koloniyalar) boshlig`iga keyinchalik quyidagilar qirol (qirolicha) bo`lishdi: Eduarda VII o`g`li Georg V (1927-1936), Georg V o`g`li Eduarda VIII (1936), Georg V o`g`li Georg VI (1936-1952). 1952-yil 6-fevraldan hozirgi vaqtgacha Georg VI qizi Yelizaveta II Buyuk Britaniya va Shimoliy Irlandiya Qo`shma Qirol-ligi davlat boshlig`i, Millatlar Hamdo`stligining boshlig`i, Avstraliya, Kanada, Yangi Zelandiya, Antigua va Barbuda, Bagam

orollari, Barbados, Beliz, Grenada, Papua-Yangi Gvineya, Sent-Vinsent va Grenadin, Sent-Kitts va Nevis, Sent-Lyusiya, Solomon orollari, Tuvalu va Yamayka dav-latlarining qirolichasi. Milliy bayrami – Qirolicha tug`ilgan kun (iyun oyi-29 ning ikkinchi yoki uchinchi shanbasi). Buyuk Britaniya 1945-yildan BMT a ’zosi. Mamlakatning konstitutsiyasi yo `q. 1215-yilgi Ulug` Erkinliklar xartiyasi, 1679-yilgi Xabeas korpus akti, 1931-yilgi Vestminster statuta, 1969-yilgi Xalq vakilligi to`g`risidagi akt va boshqalar eng muhim parlament huj-jatlari hisoblanadi. Qonun chiqaruvchi hokimiyatni qirol (qirolicha) va parlament (u ikki palatadan iborat: Lordlar palatasi va Ja- moalar palatasi), ijrochi hokimiyatni bosh vazir boshchiligi-dagi hukumat (Vazirlar mahkamasi) amalga oshiradi. Bosh vazirni qirol (qirolicha) tayinlaydi. Hukumat a ’zolari parlament a’zolaridan bo`lishi kerak. Buyuk Bri-taniya tarkibidagi Angliya, Uels va Shotlandiya o`zining sud tizimiga, mahalliy boshqaruv organlariga ega. Shi- moliy Irlandiya ma’muriy muxtoriyat huquqiga ega bo`lib, uni qirol (qirolicha) tayinlagan gubernator boshqaradi. Buyuk Britaniya o`tmishda Britaniya imperiyasi tarki-bida bo`lgan mamlakat va hududlarni birlashtiruvchi Hamdo`stlikka boshchilik qiladi. Asosiy siyosiy partiyalari. Leyboristlar partiyasi, 1900- yil tuzilgan; Konservatorlar partiyasi, 1867-yil tashkil top-gan; Liberal demokratlar partiyasi, 1988-yilda asos solin-gan; Uels millatchi partiyasi, 1925-yilda tuzilgan; Shot- landiya milliy partiyasi, 1928-yilda tashkil etilgan; Bri-taniya Kommunistik partiyasi, 1988-yilda tuzilgan; So `l demokratlar partiyasi, 1920-yil tashkil etilgan. Buyuk Britaniya va Shimoliy Irlandiya Qo `shma Qi-rolligi Bosh vaziri lavozimini mamlakatdagi mavjud ye-takchi partiya vakillari boshqarib keladi. Xususan, 2-jahon urushi davrida Bosh vazir Uinston Cherchill (1940-1945) konservatorlar partiyasidan edi. Keyin Buyuk Britaniya hukumatini leyboristlar (1945-1951, 1964-1970, 1974-30 1979, 1997-2007-yy. Toni Bler; 2007-2010-yy. Gordon Braun) va konservatorlar (1951-1955yy. Uinston Cherchill (1874-1967-

yy.), 1955-1964, 1970-1974 va 1979-1990-yy. Margaret Tetcher (1925-2013-yy.), 1990-1997-yy. Djon Meydjor) partiyasi boshqarib keldi. Buyuk Britaniya va Shimoliy Irlandiya Qo `shma Qi- rol ligi hukumat Bosh vaziri – 2010-yil 11-maydan konser- vatorlar partiyasidan Devid Kemeron. Asosiy kasaba uyushmalari. Eng yirik kasaba uyush-ma birlashmasi – Britaniya tredyunionlar kongressi, 1868-yil tuzilgan; Shotlandiya tredyunionlar kongressi, 1897-yil tuzilgan; Tredyunionlar umumiy federatsiyasi, 1899-yil tuzilgan; Uels tredyunionlar kongressi, 1973-yil tashkil etilgan. Buyuk Britaniyaning ma ’muriy-hududiy bo`linishi. Buyuk Britaniya 4 ta ma’muriy-siyosiy (Angliya, Uels, Shotlandiya va Shimoliy Irlandiya) qismdan (tarixiy provinsiyalardan) tashkil topgan: Angliya (39 ta grafik, 6 ta metropoliten grafigi va Katta London), Uels (9 ta graf-lik, 3 ta shahar va 10 ta shahar-grafiklar), Shotlandiya (32 ta viloyat), Shimoliy Irlandiya (26 ta tuman). Shotlandiya mamlakatni chorvachilik mahsulotlari bi- lan ta ’minlaydi. Markaziy Loulend qishloq xo`jaligi uchun qulay sharoitga ega. Shimoliy dengiz neft resurslariga boy. Bu yerda 5 milliondan ortiq aholi istiqomat qiladi. Shot- landiya spirtli ichimliklar eksporti bo`yicha yetakchi. Shot- landiya iqtisodiyotining rivojlanishiga Sanoat inqilobi turtki bo`ldi. Orolning bir qismi sifatida Shotlandiya Yev-ropa mustamlakachilik davrida kemasozlik tarmog`i bilan shug`ullangan, bu esa savdo ishlari rivojlanishiga turtki bo`ldi. Buyuk Britaniyaning aholisi, tarkibi va tabiiy ko `payishi. 2011-yil holatiga ko`ra, Buyuk Britaniya aho-lisi soni 63 181 775 (63 230 000) kishi, jumladan, Angli-yada 53 012 456 kishini, Shotlandiyada 5 295 000 kishini, Uelsda 3 063 456 kishini, Shimoliy Irlandiyada 1 810 863 kishini tashkil qilgan. Buyuk Britaniya aholisi 1801-yilda 16 mln 300 ming kishini, 1901-yilda 41 mln 600 ming kishini, 2001-yilda 58 mln 800 ming kishini va 2015-yilda 65 mln kishini tashkil qilmoqda.

Qo `shma Qirollik aholisining uzoq ajdodlari “kelt”lar bo`lgan (faqat shotlandlar igel piktlaridan, keyinchalik keltlar bilan qo`shilib ketgan). Hozirda esa Buyuk Britani- ya aholisinig asosiy qismini angliyaliklar tashkil qilib, ular asosan Angliyada, Uelsning ko`p qismida va Shotlandi-ya janubiy qismining bir qancha hududlarida yashaydilar. Shotlandiyaliklar asosan Shotlandiyada, ya’ni Buyuk Bri- taniya orolining shimoli-g`arbiy qismida va unga qo`shni bo`lgan Shotlandiya, Orkney va Gebrid orollarida istiqo-mat qiladi. Orolning shimoli-g`arbiy qismidagi tog`larda esa o`ziga xos urf-odatlari va madaniyatini saqlab qolgan etnik guruh – gel lar yashaydi. Ve l liklar asosan Uelsda ko`proq uchraydi. Shimoliy Irlandiyada 500 ming kishi tub aholi, ya’ni irlandlar (katolik), shu bilan birga, 1 mil- liondan ko`proq anglo-irlandlar va shotlandlar yashaydi. Buyuk Britaniyada turli irq vakillari yashaydi. Ulardan oq tanlilar – 92,1% (54 153 898 kishi), jumladan, britani-yaliklar shu ko`rsatkichning 85,7% (50 336 497 kishi) ini tashkil qiladi. Buyuk Britaniya aholisini oq tanli bo `lmaganlarining 45%i Londonda yashaydi. Ingliz tili german tillarining shimoli-g `arbiy guru-higa kiradi. Angliyaliklardan tashqari shotlandlar va val-liy (Uels)larning ko`p qismi “Kelt”lardan kelib chiqqan bo`lsa-da, ingliz tilida so`zlashadilar. Hozirgi vaqtda qirollikda aholi sonining o `sishi nis-batan past, sababi tug`ilish va o`lim ko`rsatkichlarining yaqinligi va emigratsiya ijobiy saldosining pasayishidir. Aholining band qismini erkaklar – 13,6 mln. kishi, ayollar esa deyarli 2 baravar kam, ya’ni – 7,6 mln. kishini tashkil qiladi. Aholining davlat iqtisodiy hayotida ishtirok etadigan qismining o`rtacha yoshi 35-40 yoshni tashkil qiladi, biroq millatning “qarishi” sababli bu ko`rsatkich 45-60 yoshga yetmoqda. Aholi yoshining tarkibi: 0-14 yoshgacha bo `lgan bola-lar 17,2%, 15-64 yoshgacha bo`lganlar 67%, 65 va undan yuqori yoshdagilar 15,8% ni tashkil qiladi. Aholining o `rtacha yoshi 39,6 yosh, jumladan erkaklar 38,5 yosh, ayollar 40,7 yoshdir.

Hayotning o `rtacha davomiyligi 78,7 yoshni, jum-ladan, erkaklar 76,2 yosh, ayollar 81,3 yosh. Yillik o`sish tempi – 0,275% ni tashkil qiladi. Yirik shaharlari: London, Birmingem, Glazgo, Liver-pul, Manchester, Sheffld, Lids, Kardiff, Belfast, Edinburg va boshqalar. Londonning etnik tarkibi. Londonliklarning 71% oq tanlilarga, ulardan 60% o `zi ni britanilmen (ya’ni anglichan, shotlandlar, Uels lik- lar), 3% irlandlardir. Londonliklarning 10% Janubiy Osiyo va Yaqin Sharq vakillari; 11% – negroid irqiga mansub, 5,5%i – afrikaliklar, 5% – karibliklar, 1% esa boshqalar; 1% – xitoyliklar; 2% esa qolgan millat vakillariga to`g`ri keladi (asosiy qismi fllippin, yapon va vetnamliklar). Londonliklarning 27% Yevropa Ittifoqi chegarasidan tashqarida tug `ilganlar tashkil etadi. London maktablari o`quvchilarining faqat 2/3 qisminigina ona tilisi ingliz tilidir. 2015-yil Katta Londonda 8,615 mln. kishi istiqomat qilgan. Oq tanlilar 69,1%ni, jumladan oq tanli britanliklar – 57,8%, oq tanli irlandar 2,4%ni, va boshqa oq tanlilar – 8,9%ni (polyak, grek, janubiy afrikaliklar, amerikaliklar, avstriyaliklar, nemislar, italyanlar, fransuzlar, ruslar, Yangi Zelandiyaliklar, ruminlar) tashkil qiladi. Janubiy Osiyoliklar London aholisining 13,3%ni tash-kil qilib, bulardan 6,6% – hindlar, 2,4% – pokistonliklar, 2,3% – bangladeshlar va 2% – nepal, maldivlardir. Qora tanlilar Londonning 10,6% ni tashkil qiladi; shu-lardan 5,5% – qora afrikaliklar (nigeriyalik, keniyalik, ga-nalik, somalilik, ugandalik va Janubiy Afrikaliklar), 4,3% – Karib sohilining qora tanlilari va 0,8% boshqalardir. London aholisining 58,2% xristianlar (jumladan, angli-chanlar, rim katoliklari, presviterianlar, metodistlar, bant-sistlar, pravoslavlar, lyuteranlar, mormonlar va boshqa), ateistlar – 15,8%, musulmonlar – 8,5%, induistlar – 4,1%, yahudiylar – 2,1%, sekxlar – 1,5%, buddistlar – 0,8%. Musulmonlar. Londonda 850 mingdan ortiq musul-monlar yashaydi. Musulmonlarning yirik ziyoratgohlari Tauel Xemletsda, Nyuxemsda, Brent, Iling

va Uoltxem Forest shaharlarida joylashgan. Islom diniga e ’tiqod qila-digan etnik guruhlarning asosiy qismi turklar va turk-kiprliklar (250 ming), pokistonliklar (100 ming), bangla- deshliklar (180 ming), iroqliklar (130 ming), nigeriyaliklar (120 ming), hindlar (130 ming), somaliliklar (70 ming), ganaliklar (70 ming), afg`onlar (60 ming) va shu bilan birga, marokashliklar, jazoirliklar, yamanliklar, Misr, Li van, Suriya, eronliklar, kurdlar, sudanliklar, keniyaliklar, Albaniya va bosniyaliklar. Sunnit-maliklarga esa Afrikadagi musulmonlar, jum-ladan, Marokash, Jazoir va nigeriyaliklar; Sunnit-shafeistlarga Somali, Yaman, Malayziya va in-doneziyaliklar; Sunnit-xandbalitlarga – Livan, Suriya, Iordan, Falastin va Misr arablari; Shialarga – Eron, qisman Iroq va livanliklar, hindlar kiradi. Shialarning diniy markazlari sifatida Lambetdagi islom markazi va Brentdagi Imom Xo Eyning Islom markazi, Salaftlarning esa – Shimoliy Londonning Markaziy ma-chiti va Lambetdagi Brixston machitlari hisoblanadi. Pokistonliklar, hindlar, eron va afg`onlarning bir qismida ahmadiy oqimi (asosiy diniy markazi Mertondagi Bay-tus Futuh machiti, Vandsvortda Farz, Irsfd va Ahmadiy markazlari, Krendonda Baytus Subhan, Ilingda Baytus Sa-han, Xaunslouda Baytun Nur machitlari) va ismoil oqimi (asosiy diniy markazi – Kensingtondagi Ismail markazi) keng tarqalgan. Mamlakatga nafaqat Osiyo, Afrika mamlakatlaridan, balki YeI mamlakatlaridan ham aholi ko `chib kelmoqda. Angliyaga EI mamlakatlaridan 2011-2014-yillar davomida 565000 kishi kirib kelgan. Bu esa o`z-o`zidan ishsizlikka olib kelmoqda. Hozirgi kunda mamlakatda ishsizlar sal-mog`i ortib bormoqda. Sababi taklif qilingan ish joyidagi maoshi, turi ish qidiruvchiga to`g`ri kelmasligi bo`lsa, bir tomondan chetdan kelganlar hisobigadir. Lekin shunga qa- ramay, mamlakatda yangi ish joylari yaratilishi natijasida bu ko`rsatkich pasaymoqda. Mamlakatda o`rtacha ish vaq-ti 1 haftada 32 soatni tashkil qiladi. Britaniya oroli dinamikasi G `arbiy Yevropa kabi o`sib bormoqda. Ba’zi mamlakatlat u qadar boy va urba-nizatsiya va texnologiya darajasi yuqori

bo`lmasa-da, aholi dinamikasi o`sib bormoqda. Shaharliklar oilasi kam kishidan iborat, yuqori daromad ko`radi va tovar, mahsu-lotlarga bo`lgan ehtiyoji yuqori. Britaniyadagi sanoat inqi-lobi mehnatkashlarni o`ziga jalb qilgan. Hozirda ularning o`rnini bosish maqsadida arzon ishchi kuchlarini o`ziga jalb qilmoqda. Shu sababli turli mamlakatlardan ishchilar mehnat bilan ta’minlanish uchun kirib kelmoqdalar. Im-migrantlar bilan aholining aralashishi natijasida turli ham-jamiyatlar tashkil etilmoqda. London ko`pgina etnik bi-znes va ularning egalari bilan munosabatda bo`ladi.

Adabiyotlar: 1. Abirqulov Q. Iqtisodiy geografiya. – T ., « O ‟ zbekiston » 2004. 2. География, политика и култура (современ. проблемы географии). Л .,1990. 3. Jahon mamlakatlari iqtisodiy-ijtimoiy geografiyasi Elektron ta`lim resurslari www.arxiv.uz www.ziyonet.uz

Похожие

Buyuk Britaniya ta’lim tizimi

Buyuk Britaniya davlat ramzlari

Buyuk Britaniya davlat tuzumi

Buyuk Britaniya va Shimoliy Irlandiya Birlashgan Qirolligi

Buyuk Britaniya iqtisodiyoti, sporti va ommaviy axborot vositalari