Buyuk Britaniya geografk o`rni, hududi, qismlari va iqlimi - География - Рефераты

Buyuk Britaniya geografk o`rni, hududi, qismlari va iqlimi

Загружено в:

24.01.2024

Скачано:

0

Размер:

69 KB

Buyuk Britaniya geografk o `rni, hududi, qismlari va iqlimi Reja: 1. Buyuk Britaniyaning joylashgan geografk o `rni, maydoni, jahonda tutgan mavqei. 2. Buyuk Britaniyaning tabiiy sharoiti (yer tuzilishi, iq- limi, ichki suvlari, o `simlik va hayvonat dunyosi). 3. Buyuk Britaniyaning yer osti va usti foydali qazilma- lari.

Tayanch iboralar: qirollik, qirolicha, orol, bog `oz , sterling, EI, Kardiff, La- Mansh, Pade-Kale, Golfstrim, fora, fauna, milliy bog`, qo`riqxona, slanes, uran, rangli metal, alyumin, import, ekport. Buyuk Britaniyaning joylashgan geografk o `rni, maydoni, jahonda tutgan mavqei. Poytaxti – London. Maydoni – 243809 km 2 (2) Aholisi – 63395574 kishi (37) Davlat tuzumi – konstitutsion monarxiya. Buyuk Bri- taniya Hamdo`stligi tarkibiga kiruvchi, EI ga a’zo davlat. Qirolicha – Yelizavetta II. Bosh vazir – Tereza Mey Davlat dini – xristian dini Davlat tili – ingliz Tashkil topgan yili, kuni – 1801-yil 1-yanvar Pul birligi – funt sterling Vaqt mintaqasi – (UTC+0) Yoz (DST) – (UTC+1) Qisqartma – UK Internet domen – .uk, .gb, .co.uk Telefon prefksi – +44 Buyuk Britaniya – yuqori rivojlangan industrial mam- lakat. Poytaxti – London. Yirik shaharlari – Glazgo, Bel fast, Kardiff, Manchester. YaIM – 2.172 trln dollar (8-o`rinda). Aholi jon boshiga 34919 dollar (18-o`rinda). Pul birlgi – funt sterling. Buyuk yettilik mamlakatlari qa-toriga kiradi. Britaniya iqtisodiyotida farmasevtika sanoati va neft qazib olish asosiy o `rinda. Mamlakat Shimoliy dengizda neft va gaz zaxiralariga ega (250 mlrd funt sterlingda ba-holanadi). Britaniya dunyoning bank, sug`urta, broker hamda kompyuter dasturlashtirish bo`ycha xizmatining 10 foizini amalga oshiradi. Hozirda mamlakat biznes-ni boshqarishda qulaylik yaratish indeksi bo`yicha dun- yoda 4-o`rinda, Yevropada bibinchi o`rinda turadi (World Bank’s Ease of Doing Business Index).

Buyuk Britaniya va Shimoliy Irlandiya Qo `shma Qi-rolligi (ingl. United Kingdom of Great Britain and North ern Ireland ) – Shimoli-g`arbiy Yevropadagi davlat. Buyuk Britaniya oroli (mamlakat hududining 90 %i shu orolda) va Irlandiya orolining shimoli-sharqiy qismida hamda ularga yondosh mayda orollar (Anglsi, Uayt, Normand, Orkney, Gebrid, Shetlend va boshqalar) da joylashgan. Buyuk Britaniya va Shimoliy Irlandiya Qo `shma Qirolligi-ni shimol va g`arbdan Atlantika okeani, sharqdan Shimoliy dengiz, janubi-g`arbdan Irlandiya Respublikasi, janubdan La-Mansh bo`g`ozi orqali Yevropa qita’si (Fransiya dav- lati) o`rab turadi. Tarixan tarkib topgan va milliy jihatdan har xil bo `lgan 4 ma’muriy-siyosiy qism (Angliya-London, Uels-Kardiff, Shotlandiya va unga yondosh orollar – Edinburg, Shimoliy Irlandiya – Belfast) dan iborat. Men va Normand orollari mustaqil ma’muriy hudud hisoblanadi. Buyuk Britaniyaning eng yirik orollari: Anglsi, Uayt, Normand orollari, Orkney orollari, Gebrid orollari, Shet- lend orollari, Men, Arran, Ayley, Skay va hokazo. Britaniya orollari arxipelagda (bir qancha orollarda) joylashgan. Siyosiy jihatdan Buyuk Britaniya G `arbiy Yevropada joylashgan. Mamlakat Yevropa materigidan ajralib turadi. Britaniya ikkita mustaqil mamlakatlardan: Irlandiya Respublikasi va Buyuk Britaniyadan iborat. Bri-taniya Qo`shma Qirolligi Angliya, Shotlandiya, Uels, Shi-moliy Irlandiyadan tashkil topgan. Irlandiya Respublikasi alohida mamlakat va poytaxti – Dublin. Buyuk Britani-yaning poytaxti – London va u Yevropaning moliyaviy markazi hisoblanadi. Buyuk Britaniyaning tabiiy sharoiti (yer tuzili- shi, iqlimi, ichki suvlari, o `simlik va hayvonat dunyosi). Buyuk Britaniyaning yer yuzasi asosan pasttekislik, qirlar va past tog `lardan iborat. Britaniya orollarining tog`lari asosan kaledon anteklizalarida joylashgan. Faqat Irlandiya va Uelsning janubiy rayonlari, Pennin tog`lari gertsin strukturalaridan iborat. Shunga ko`ra, bu yerda ham kryajlar, bo`ylama daryo vodiylari, qo`ltiqlar, ko`l kotlovinalari va boshqalar asosan shimoli-sharqiy (kale-

don) yo`nalishdadir. Buyuk Britaniya orolining tog`li shi-moli-g`arb va tekislik janubi-sharq bir-biridan aniq farq qiladi. Orolning shimoli-g`arbida uzilma vodiylar va kot-lovinalar bilan qator tog`liklar, gumbazsimon va palaxsali massivlarga ajralgan past va o`rtacha balandlikdagi tog`lar asosiy o`rin tutadi. Buyuk Britaniya tog `larining g`arbiy chekkasi odatda sharqiy chekkasidan baland. Buyuk Britaniyaning tog`li shimoli-g`arbining tuzilishida asosan kembriydan oldingi davr va quyi paleozoy kristall hamda metamorfk jinslari va qisman yuqori paleozoyning quruqlik va sayoz suv yotqiziqlari ishtirok etadi. Uzoq davom etgan denudatsiya kaledon tog`larini ham, gertsin burmali tog`larini ham pe-neplenlashgan massivlarga aylantirib yuborgan. Alp davri-dagi harakatlar tektonik yoriqlarning qadimgi sistema-sini qaytadan tiklagan, bu massivlarni parchalab turlicha balandlikka ko`targan. Suv va muz eroziyasi keyinchalik tog`liklar yuzasini yemirib, Britaniya orollari uchun xara-kterli bo`lgan tog`- muzlik relyef shakllari kompleksini vujudga keltirgan. Tog`larning sohili relyef taraqqiyotida quruqlikning turlicha ko`tarilishi sharotida ro`y bergan dengiz abraziyasi katta rol o`ynagan. Shuning uchun ham dengizning hozirgi sathidan 40 m gacha baland bo`lgan ko`pdan-ko`p terrasalar, g`orlar, ungurlar vujudga kelgan. Buyuk Britaniya tog `larini hududlar bo`yicha ko`rib chiqqanimizda: Angliyaning shimoli-g`arbiy qismlari tog` likdan, markazi va janubi-sharqiy qismi tekislik va sertepa pasttekisliklardan, Shotlandiyaning qirg `og`i egri-bugri qirlardan iborat. Shotlandiya tog`ligi eng baland. Shi-moliy Shotlandiya tog`ligi janubida (Grampian tog`lari) mamlakatning eng baland cho`qqisi – Ben-Nevis (1343 m) ko`tarilib turadi. Shimoliy Shotlandiya tog`ligi va ancha past Janubiy Shotlandiya qirlarini (balandligi 842 m gacha) tor va chuqur Glen-Mor depressiyasi 2 qismga bo`lib turadi. Grampian tog `laridan janubda Shotlandiya pasttekis-ligi, undan janubroqda Janubiy Shotlandiya qiri (842 m gacha) joylashgan. Ulardan g`arbda Kamberlend tog`lari (Skofell tog`i, 978 m) qad ko`targan.

Janubga tomon orol kengaya boradi; bu yerda – Uels yarim orolining g`arbida Kembriy tog`lari balandligi ji-hatidan Shimoliy Shotlandiya tog`ligidan bir oz past (Snoudon cho`qqisi. 1085 m). Markazdan atrofga oqadigan daryolar bo `ylab joylash-gan ko`pdan-ko`p tor, lekin uzun tektonik-glyatsial ko`llar tufayli Kamberlend juda go`zal ko`rinadi. Kamberlenddan farq qilib, Pennin tog`lari shimoldan janubga cho`zilgan va usti yassiroq bo`lgan gertsin antiklinal tog`laridir. Uzilmali tektonika antiklinal strukturasini murakkablashtirib yubor- gan va g`arbiy yon bag`irlari tik asimmetrik shakl bergan. Antiklinal gumbaz yuvilib ketgan, oqibatda yuqori paleo- zoy qumtoshlari va ohaktoshlari ochilib qolgan. Ohaktoshli yerlarda karst reluef shakllari uchraydi. Angliyaning g `arbiy qirg`og`ida keng qo`ltiqlar (Liver- pul, Kardigan, Bristol), markaziy va janubiy qismlarida past-tekisliklar (Shimoli-sharqiy Feni, London havzasi, Midlend, Xempshir), qator asimmetrik tepalar (200-300 m) bor. Buyuk Britaniyaning janubi-sharqi ko `pincha Lon don havzasi deb ataladigan zinapoya shaklida bir oz past-baland tekisliklardan iborat. Bu tekisliklar bir oz qiya bo `lgan mezozoy qumtoshlari va ohaktoshlari ham-da uchlamchi davr gillari bilan to`lgan mulda shaklidagi sinekliza o`rnida joylashgan. Bu yotqiziqlarning monokli-nal qatlamlari Pennin tog`lari va Uelsdan Temzaning o`rta oqimi – London pasttekisligi tomonga bir oz qiya. Daryo eroziyasi tekislikni shimoli- sharqqa tomon yo`nalgan qa-tor-qator kuestali gryadalarga va ular o`rtasida gilli past-tekisliklarga bo`lib yuborgan. Kotsuolda yura kuestali tepaliklari (326 m gacha), Chiltern-Xils, Uaytxorst Xils qirlarining bo`r davri gryadalari ko`zga yaqqol tashlanadi. Buyuk Britaniyaning eng janubi, ya’ni shimoliy va janu-biy Dauns qirlari uchun ham kuesta relyef xarakterlidir. Shimoliy Irlandiya ayrim kichik-kichik qirlardan (Antrim, Sperriin, Morn va b., 852 m.) iborat. Irlandiya geomorfologik xususiyati ko `p jihatdan Buyuk Britaniya geomorfologik xususiyatiga o`xshaydi. Bu orolning o`rta qismi toshko`mir davrining gorizontal yotgan ohaktoshlar-idan tarkib topgan pastroq (100 m gacha bo`lgan) Marka-ziy tekislik bilan band. Ohaktoshlar usti morena

gillari bi-lan qoplangan. Bu tekislikning nishobi katta emas, grunt suvlari yuzada yotadi, yer kuchli darajada botqoqlangan, bu esa tuproq va gruntning gilli jinslardan iboratligiga-gina emas, balki ular tagidagi yupqa hamda yorilib-yo-rilib ketgan ohaktoshlarga ham bog`liq, bu ohaktoshlar oqar suv hosil bo`lishiga yo`l qo`ymaydi. Irlandiyaning boshqa rayonlari past o`rtacha balandlikdagi hamda ero- ziya va qadimgi muzliklar natijasida juda parchalanib ketgan tog`lardan iborat. Bu tog`lar asosan Buyuk Bri-taniya tog`larining tektonik va orografk davomi; Irlandiya Buyuk Britaniyadan muzlikdan keyingi davrda ajralgan. Irlandiyaning shimoli-sharqida (Shotlandiyaning qo`shni rayonlaridagi kabi) abrazion yuzali pastroq bazalt platolari (Antrim va boshqalar) keng tarqalgan. Bunday yerlar ba- zaltlarning nurashi natijasida ustunsimon shakllar (organ shakllari) kasb etgan bo `lib, ko`pincha g`o`la tosh terilgan keng ko`chalarga o`xshaydi. Buyuk Britaniyaning tog ` tizmalari: Antrim – 683 m (Sh.Ir.), Shotlandiya – Grampion tog`lari (Ben-Nevis – 1343 m; Sh), Janubiy Shotlandiya yassi tog`lari – 842 m (Sh), Pennin tog`lari (A), Kamberlend tog`lari – Skofell tog`I – 978 m (A), Kembriy tog`lari – Snoudon cho`qqisi – 1085 m (Uels) va boshqa past tog`lar mavjud. Buyuk Britaniya orollari orografk tuzilishining xu-susiyatlari yog `in-sochin, o`simlik va tuproqlarning, gid-rografk shoxobchalarning taqsimlanishiga katta ta’sir ko`rsatadi. Hudud iqlimi shu kenglikdagi boshqa yer-lardagidan qishning juda yumshoq kelishi, haroratlar amplitudalarining kichik bo`lishi (yillik o`rtacha harorat shimolda 8°C dan janubda 14°C gacha), yog`inning ko`p yog`ishi, kuchli shamol esib va tez-tez tuman bosib turishi natijasida ob-havoning o`zgaruvchan bo`lishi bilan farq qiladi. Britaniya orollari ustidan oktyabr va mart oylarida sik-lonlar ayniqsa ko `p o`tadi. Ya’ni, Atlantika okeani passat shamollar ta’sirida Meksika qo`ltig`i va Karib dengizi hav- zasidan boshlanib, Shimoliy muz okeani tomonga qarab esuvchi “Golfstrim” (“iliq”) oqimining ta’siri tufayli butun Buyuk Britaniya va o`nga yaqin bo`lgan hududlar iqlimi qish oyida juda sovub ketmaydi va qolgan fasllarda okean nam havo tasirida bo`lib, yog`in-sochining ko`p bo`lishiga sabab bo`ladi.

Buyuk Britaniyada mo `tadil dengiz iqlimi hukmron; u seryog`in, o`zgaruvchan, tez-tez shamol bo`lib turadi. Janubi-g `arbida yanvarning o`rtacha harorati 7°, sharqda 3,5° gacha. Shimoli- g`arbida yoz salqin, sernam, janubi-sharqda ancha iliq va quruq. Shimolda iyulning o`rtacha harorati 13°, janubi-sharqda 16,5°. London va uning atrofda qishda harorat ancha vaqt davomida 0° dan past, mamlakat sharqida ba’zan –18° gacha tushadi. Yog`in yil davomida deyarli bir me’yorda (kuz va qishda bir oz ko`proq) tushadi, janubi-sharqida yoz va kuzda ko`proq yog`adi. Shotlandiya, Shimoliy Irlandiya, Angliya bilan Uelsning tog`li joylarida yog`in eng ko`p (1000-1500 mm, ayrim joylarda 3000 mm gacha) yog`adi. Janubi-sharqda 600-750 mm dan oshmaydi. Bulutli kunlar ko`p, qishda tez-tez tuman (Londonda qishda 1 oyda 7-10 kun) tushadi. Daryolari ko `p, sersuv, lekin qisqa. Daryolar asosan yomg`ir suvlaridan to`yinadi; kuz va qishda to`lib oqadi, yaxlamaydi, ko`pchiligi kema qatnaydigan kanallar bilan birlashtirilgan. Buyuk Britaniyaning yirik daryolari: Bann (Sh.Ir.), Di (Sh), Tey (Sh), Klayd (Sh), Tuid (Sh), Iden (A), Tayn (A), Uorf (A), Trent (A), Mersi (A), Severn (A), Temza (A), Uay (Uels) va boshqalar. Tog `larida ko`llar ko`p. Ularning aksariyati muzlik va tektonik harakat natijasida paydo bo`lgan. Buyuk Britaniyaning yirik ko`llari: Lox-Ney (Sh.Irlandiya), Apper-Lox-Eri (Sh.Irlandiya), Lox-Eri (Sh.Irlandiya), Lox- Lomond, Lox-Ness va boshqa ko`llari mavjud. Shotlandiya shimolida tog ` podzol tuproq, tog` tepa-larida tundra tuproq, pasttekisliklarning shimoli-g`arbida va shimolda chimli podzol tuproq, sharqiy sohilda va janubda qo`ng`ir o`rmon, ayrim yerlarda chimli karbonatli va unumdor allyuvial tuproqlar tarqalgan. Shimolda tayga va aralash o `rmonlar (qarag`ay, dub, oq qayin), janubda keng bargli o `rmonlar (dub, grab, shumtol) o`sadi. O`rmonlar Buyuk Britaniya maydo- nining 9 % ida qolgan. O`tloqlar hamma joyda uchraydi. Tog`larning yuqori

mintaqalarida tog` o`tloqlari va torf-zorlar bor. O`tloqlar Irlandiyada ham eng ko`p tarqal gan o`simlik tipi hisoblanadi. Veresk yalangliklarida oddiy va Yevropa vereski, cher nika, archa o `sadi. Bu o`simliklar ortshteyn qatlami zich bo`lgan kuchli podzollashgan qumli va toshloq yer-larda o`sadi. Vereskzorlar ko`pincha o`tloqlar bilan birga uchraydi. O`tloqlar muhim tabiiy resurslardan biri hisob-lanadi. O`rmonlar maydoni Buyuk Britaniya hududining taxminan 4 % ini egallaydi. Bunda kishilarning xo`jalik faoliyati, intensiv dehqonchilik, chorvachilik va sanoat-ning yuksak darajada rivojlanganligi katta rol o`ynaydi, albatta. O`rmonlar tabiiy yo`l bilan juda sekin tikla-nadi. Ekilgan daraxtlar yaxshi tutib qoladi va kichik-kichik bog`lar, parklar hamda yo`llar bo`yidagi daraxt-zorlar tufayli orollarda o`rmonlar ko`pday ko`rinadi. O`rmonlarning 92% ga yaqini xususiy mulkdir. Bu esa davlat miqyosida daraxt o`tqazish va o`rmon melioratsi-yasi ishlari olib borishni qiyinlashtiradi. Kichikroq o `rmon-park massivlari Buyuk Britaniya-ning janubi-sharqidagi namgarchilik kamroq rayonlar-da joylashgan. Lekin bu yerda ham tuproqda nam ortiq-cha bo`lganidan o`rmonlarning o`sishiga xalaqit beradi (bu o`rmonlar tepalar yon bag`irlaridagina uchraydi). O`rmonlarning ko`pchiligi yozgi va qishki dublar, shum-tol hamda ularga aralash holda qayin, tilog`och, qarag`ay, yong`oqchadan iborat. Shotlandiyada mexanik tarki-bi dag`al podzol tuproqli yerlarda qarag`ay va kanin o`rmonlari o`sadi. Britaniya orollarida o`rmonlarning eng yuqori chegarasi Yevropaning mo `tadil mintaqasida eng past hisoblanadi (bunga namgarchilikning ko`pligi, kuchli shamollar va tog`larda mol boqilishi sababdir). Keng barg- li o`rmonlar 300-400 m balandlikkacha, igna bargli va qa-yin daraxtlar 500-600 m balandlikkacha uchraydi. Buyuk Britaniyaning chorvachiligi o `tloqlar bazasida rivoj topgan. O`rmonlarda hayvonlar juda kam. Ochiq joy- larda tulki, quyon, olmaxon, tipratikan, yer qazuvchi har xil sut emizuvchilar uchraydi. Qushlardan yovvoyi kaptar, shot-land kakligi, o`rdak, qizilishton, karqur va boshqalar bor. Ilgari orollar uchun xos bo `lgan o`rmon faunasi deyar-li qolmagan. Qo`ychilikka katta zarar yetkazgan yirik sut emizuvchilar (bo`ri, tulki)

allaqachonlar qirib yuborilgan. Kemiruvchilar, ayniqsa, yovvoyi quyonlar, sichqon, dala sichqoni ko`proq uchraydi. Buyuk Britaniyada milliy bog `lar, o`rmon qo`riqxonalari ko`p bo`lib, unda o`simlik olami va hay-vonat dunyosi o`stiriladi, parvarish qilinadi hamda muho- faza qilinadi. Buyuk Britaniyaning yer osti va usti foydali qa-zilmalari. Buyuk Britaniyada foydali qazilmalar kam. Asosan temir rudasi va yuqori sifatli toshko `mir, tosh tuz, kaolin, ozroq miqdorda yonuvchi slanets qazib olinadi. Neft va rangli metall konlari mavjud. Shimoliy dengizning Buyuk Britaniya qirg`og`i yaqinida tabiiiy gaz konlari bor. Tosh ko`mir zaxirasi 189 mlrd t., shundan 45 mlrt t. si qazib olinadi. Eng yirik rayonlari – Yorkshir va Nortum- berlend-Darem havzasida. Ko`pgina toshko`mir havzalari dengiz qirg`oqlari yaqinida joylashgan. Bu esa transpor-tirovka qilish uchun qulay. Hozirgi vaqtda toshko`mirning ahamiyati u qadar katta emas. Qazib olish ham qisqargan. Shimoily dengizda 60-70-yillarda yangi yirik neft, tabiiy gaz energiya resurslari topilgan. Konlar Angliya va shi-moli-sharqiy Shotlandiyada topilgan. Neft zaxirasi 2 mlrd t., tabiiy gaz 2 trln m 3 . Yirik ofshor konlari Fortis, Brentda joylashgan. Buyuk Britaniyada temir rudasi zaxirasi ham ahami-yatli (4,6 mlrd t.). Asosiy koni sharqda Nortgemptonshi-rada. Qazib olingan temir rudasining katta qismi sifatsiz (22-33 foiz metall). Hozirda temir rudasini qazib olish to `xtatilgan, sanoat asosan import qilingan ryda hisobiga ishlaydi. Kornuellda kaolin va qo`rg`oshin, Cheshire va Daremeda tosh tuzi, Yorshirda kaliy tuzi qazib olinadi. Shotlandiyada uran rudasi topilgan. Buyuk Britaniya asosiy uran, sirikoniy, berilliy, nio-biyni Germaniy va boshqalarga yetkazib beruvchi mam-lakatdir. Bu metallar atom sanoatida, samolyotsozlik va elektronikada ishlatiladi. Britaniyaning rangli metallarini sotib oluvchilar AQSH hamda Germaniya hisoblanadi. G `arbiy Midlend asosiy rangli metallar rayoni hisobla- nadi. Boshqa markazlar – Uels, London, Taynsayd. Uchta yirik alyumin erituvchi korxonalar Angliyada joylashgan. Ular alyuminiyga talabi bo`lgan tarmoqlar ehtiyojining deyarli yarmini

qondiradi. Janubiy Uelsdagi Midlend alyu-miniy ishlab chiqaruvchi korxona Amerika va Kanada kor- xonalari bilan bog`liq holda ish olib boradi.

Adabiyotlar: 1. Abirqulov Q. Iqtisodiy geografiya. – T ., « O ‟ zbekiston » 2004. 2. География, политика и култура (современ. проблемы географии). Л .,1990. 3. Jahon mamlakatlari iqtisodiy-ijtimoiy geografiyasi Elektron ta`lim resurslari www.arxiv.uz www.ziyonet.uz

Похожие

Buyuk Britaniya tarixi

Buyuk Britaniya ta’lim tizimi

Buyuk Britaniya davlat ramzlari

Buyuk Britaniya davlat tuzumi

Buyuk Britaniya va Shimoliy Irlandiya Birlashgan Qirolligi