Aholining hududiy taqsimlanishi va zichligi aholi manzilgohlari - География - Рефераты

Aholining hududiy taqsimlanishi va zichligi aholi manzilgohlari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

72.5 KB

Aholining hududiy taqsimlanishi va zichligi aholi manzilgohlari Reja: 1. Zichlik to`g`risida tushuncha. 2. Aholining xududiy joylashuviga tasir etuvchi omillar. 3. Dunyo aholisining hududiy joylashuvi. 4. O`zbekiston aholisining hududiy joylashuvi va zichligi. 5. Ahloi geografiyasi fanining muhim kotegoriyasi. 6. Shahar va qishloq tushunchalari. 7. Pokshishevskmyo “Formalari”. 8. Aholi manzilgohlarini shaharlarga aylanishi.

Aholining hududiy joylanishi – yer yuzining kishilar tomonidan o`zlashtirilishi bilan bog`liq bo`lgan juda uzoq tarixiy jarayonning natijasidir. Yer sharinig turli qisimlarida, turli mamlakatlarda aholining hududiy joylashishi va zichligi tarixiy, ijtimoiy – iqtisodiy va tabiyi omillar ta`sirida vujudga keladi. Bu asosiy omillar dunyoning turli qisimlarida ham hududiy va xech vaqt nuqtai nazardan bir xil emasligi va xech qachon bunday bo`lmasligi o`z – o`zidan ma`lum. Shuning uchun ham turli kontinentlarda, uning zichligida katta farqlar mavjud. Odatda aholining hududiy joylashuvini har bir kvadrat kilometrga to`g`ri keladigan aholi soni bilan ko`rsatiladi. Yer sharida aholining o`rtacha zichligi har kv km ga 47 kishi to`g`ri keladi. Ammo dunyoning turli qisimlarida aholining zichligi turlichadir. Dunyoning ayrim hududlarida zichlik juda yuqori Germaniyaning Rur havzasida, angliyaning Midlend rayonida o`rtacha zichlik 1000 kishiga etadi. AQShning Atlantika sohilidagi katta hududda (Bostondan Voshingtongacha) o`rtacha zichlik 300 kishidan ortiq. Bu hududlarda yuqori zichlik asosan industrial taraqqiyot va yirik shaharlarinig keng rivojlanganligi hisobiga bo`lsa, dunyoning ayrim rayonlarida ko`p mehnat talab qiladigan qishioq xo`jaligi ham yuqori zichlikka sababchi bo`lmoqda. Masalan, Bangiladej davlatida o`rtacha zichlik 400 kishi, Indoneziyaning Yava orolida 500, Xindistonning ayrim hududlarida 300 kishidan ortiqdir. Misr Arab Respublikasining Nil daryosi delvtasida zichlik 800 kishiga etadi. O`zbekistonning ayrim qishloq xo`jalik rayonlarida ham aholi zich (Moldaviya, G`arbiy Ukraina va O`zbekistonning yirik qishloq xo`jalik rayonlarida zichlik 300 – 400 kishiga etadi) Professor Yo. G. Saushkin obikor dehqonchlik, tronik dehqonilgi va ayniqsa sholikorlik rivojlangan rayonlarda aholining juda zich yashashligi xaqida ko`plab misolllar keltirib hulosa chqargan: 1. Keyinroq o`zlashtirilgan va yangidan sug`orila boshlangan yerlardagiga nisbatan qadimdan sug`orib kelinayotgan yerlarda aholi doimo zichroq bo`ladi: 2. Sug`oriladigan hududlar orasida sholi ekiladigan rayonlarda aholi ayniqsa zich bo`ladi. Boshqa g`alla ekinlari va texnika ekinlari ekiladigan rayonlarda zichlik sholikorlik rayonlaridagiga nisbatan past bo`ladi. Agar dunyo

aholisinig joylashuvi va zichligi kartasiga nazar tashlasak aholi eng ko`p va zich yashaydigan areallarni ajratish qiyin emas. Birinchi navbatda eng yirik to`rtta ana shunday areal yaqqol ko`zga tashlanadi. 1) Eng yirik birinchi areal o`z ichiga Xindiston yarimorolini, janubiy – sharqiy Osiyoni, Xitoyning sharqiy qisimini, Koreya yarim orolini va Yaponiyani oladi. Bu arealning ko`pchilik qismida (Masalan, Gang daryosi vodiysi, Yava oroli, Yanszi havzasi va boshqa) zichlik 200 kishiga etadi va undan ham ortadi. Faqat tog`li o`lkalarda zichlik birmuncha past. Bu arealda qator yirik millioner shaharlar (Tokiyo, Shanxay, Kolkutta, Bombay, Osaka, Kiota va boshqa) joylashgan. 2) Aholi zich joylashgan ikkinchi yirik areal Evropadir. Skandinaviya yarimorolini va Rossiya Evropa qismining shimoliy – sharqiy hududlarini hisobga olmaganda Evropaning qolgan barcha qismini shu arealga kiritish mumkin. Bu yerda zichlik 50 ko`p hududlarda 100 kishidan ortiq. 3) Aholi ko`p zich joylashgan AQShning Atlantika sohili. 4) Nil daryosi quyi oqimi hamda deltasini o`z ichga oladi. Dunyo aholisi zichligi kartasida aholi eng ko`p va zich joylashgan areallar bilan birqatorda deyarli o`zlashtirilmagan hududlarni ham ko`rish mumkin. Bunday areallardan ham bir nechta xarakterlisini ajratsa bo`ladi. Jumladan, Artika atrofidagi rayonlar kam o`zlashtirilgan eng yirik arealdir. Bu arealga Grendlandiya, Shimoliy Amerika materigining qisimlari, Kanada, Artika arxepelagi, Rossiya hududida Sibir va Uzoq sharqning shimoliy qisimlarini kiritish mumkin. Bu hududda aholi kamligi asosan Artika va Subartika iqlimining sovuqlilgi oqibatidir. Aholi kam yashaydigan ikkinchi yirik areal Sahroi Kabr, uchinchisi Avstraliya cho`llari, to`rtinchisi Gobi, Taklamakan cho`llari, Tibet yassi tog`ligi va uni janubdan o`rab turgan qudratli tog`lari, beshinchsi Janubiy Amerika materiginig ichki qisimlaridagi ayrim hududlar Amazoniya, Braziliya yassi tog`ligining g`arbiy qismi va boshqalardir. Shuningdek kam o`zlashtirilgan areallarni Arabiston yarimorolida Kalaharia cho`lida va boshqa joylarda ham ko`rish mumkin. Yer sharidagi aholining hududiy joylashishi va zichligida bir qancha katta farqlar bo`lib ular uzoq tarixiy davirda va

hilma – hil omillar ta`sirida vujudga kelgan. Bulardan eng asosiylari tarixiy, ijtimoiy – iqtisodiy, tabiiy va boshqa omillardir. O`bekiston hududining tabiiy sharoiti ijtimoiy – iqtisodiy rivojlanishi imkoniyatlarining turli tumanligi aholi joylashuviga ham ta`sir qiladi. Mamlakar bo`yicha aholi joylashuvining o`rtacha zichligi 1 km 2 ga 55,4 kishidan iborat bo`lgan xolda, Navoiy viloyatida 7,1 kishidan, Andijon viloyatida 515,6 kishigacha farq qiladi. (Bu borada ichki tafovut 70 marttadan iborat). Qadimdan sug`oriladigan voxalarda aholi zich, Masalan; Farg`ona, Namangan, Xorazim viloyatlari. Qoraqalpag`iston respublikasi va Navoiy viloyati respublira maydonining 61,9 % ini egallasada bu hududda respublika aholisining atiga 9,3 % yashaydi. Toshkent aglomeratsiyasida aholi zichligi 600 – 700 kishga etadi. Ma`lum bir formaga ega bo`lgan, aholining hududiy joylanishi aholi manzilgohlari deyiladi. Aholi manzilgohlari aholi geografiyasi fanining muhim kotegoriyasi bo`lib, aholining yashayotgan joylarigina bo`lib qolmay, balki moddiy va ma`naviy boyliklari ishlab chiqariladigan va iste`mol etiladigan butun ijtimoiy hayotning asosiy markazlari hisoblanadi. Aholi punktlarini geografik jihatdan o`rganishda va xarakterlashda har bir aholi manzilgohlarida yashaydigan aholining sonini bilish muhim ahamiyatga ega. Chunki aholi manzilgohlari, birinchi navbatda, aholining soniga qarab (bir necha kishi yashaydigan mayday qishloqlarda tortib, to bir necha million kishilik aholi bo`lgan eng yirik shaharlargacha) klassifikatsiyaga ajratiladi. Aholi manzilgohlarini geografik jihatdan o`rganishda unda yashaydigan aholining umumiy soniga emas, balki uning tartibini, xalq xo`jaligi tarmoqlari bo`yicha taqsimlanishini, shuningdek har bir aholi manzilgohining bajaradigan funktsiyasini, mamlakat iqtisodiy va madaniy hayotida tutgan o`rni va ahamiyati, uning boshqa aholi manzilgohlari bilan aloqasi, tabiiy geografik o`rnini analiz qilish muhimdir. Shunday qilib, aholi punktlari aholi yashaydigan joy sifatidagina qiziqtirmasdan, balki ishlab chqarish, markazlari, xo`jalik markazlari, madaniy – siyosiy markazlar, iqtisodiy aloqalarning asosiy tugunlari sifatida ham qiziqtiradi.

Aholi manzilgohlari birinchi navbatda 2 ta katta tipga ajraladi. 1. Shaharlar 2. Qishloqlar. Shahar va qishloq tushunchalarining vujudga kelishi, shaharlarning qishloqlarda ajralib chiqishi jamiyat tarixida ijtimoiy mehnat taqsimotining paydo bo`lishi bilan bog`liqdir. Ijtimoiy mehnat taqsimoti jarayonida xunarmandchilik va savdoning qishloq xo`jaligidan ajralib chiqishi munosabati bilan shahar va qishloq tumanlari bilan shahar va qishloq tushunchalari vujudga kelgan. Hunarmandlar va savdo bilan shug`illanuvchilar yashaydigan aholi manzilgohlari shaharlar deb ataladi. Qishloq ho`jalik mehnati bilan shug`ullanuvchilar yashaydigan joylar qishloqlar deb ataladi. Shahar va qishloq tushunchalarining vujudga kelishi dunyoning turli qisimlarida bir vaqtda bo`lgan emas, albatta. Ko`pchilik hollarda shaharlar, asosan, ibtidoiy jamoa tuzumidan quldorlik tuzimiga o`tish davrida vujudga kela boshladi. Aholi manzilgohlari turli mamlakatlar hududida, ularning ayrim rayonlari bo`yicha taqsimlanishi va to`planishi asosan o`sha mamlakatning xo`jalik geografiyasi bilan belgilanadi. Xo`jalikning hududiy joylashuvi, uning o`ziga xos xususiyatlari har bir rayon uchun aholi manzilgohlari muayyan formalarini vujudga keltiradi. Professor V.V.Pokshishevskiy aholi manzilzgohlarini qo`yidagi 6 ta formasini dunyo bo`yicha keng tarqalgan formalar deb hisoblaydi. 1. Qishloq aholi manzilgohlari yoyilgan (tarqoq) formasi. Bunda odatda qishloq xo`jaliigi bilan shug`ullanuvchi aholi o`z hovlisi mehnat qilib yashaydi. Qishloq aholisining tarqoq formasida, odatda, bir yoki bir necha ommadan iborat bo`gan aholi manzilgohlari yashashga hozirgi paytda AQSh ning ayrim rayonlarida keng tarqalgan formalari misol bo`la oladi. 2. Qishloqlar. Bu formalar qishloq aholisi guruh – guruh bo`lib yashaydi. Ammo bu

formada ham qishloqlar qishloq xo`jaligida foydalaniladigan yerlar bo`ylab tarqoq joylashgan bo`ladi. Bu forma dunyoning deyarli barcha qisimlarida tarqalgan bo`ib, qishloq aholisining asosiy yashah formasidir. Qishloqlarning katta kichikligi ekin ekiladigan massivlarning katta kichikligiga, taraqqiy etgan qishloq xo`jalik tarmog`ining ko`p yoki kam mehnat talab qilishga bog`liq. 3. Shaharlar. Aholi manzilgohlari ijtimoiy mehnat taqsimotining mahsuli sifatida vujudga kelgan asosiy tipi, hozirgi zamonda aholining eng keng tarqalgan yashash formasidir. Shahar bilan qishloqni bir – biridan ajratib tutadigan asosiy belgi – ularning qishloq xo`jaligida bajaradigan funktsiyasidir. Qishloq doimo qishloq xo`jaligi bilan shug`ullanuvchi aholi yashaydigan manzilgohlar. Shahar esa, mehnat faoliyatining qishloq xo`jaligidan boshqa tarmoqlari bilan shug`ullanuvchi aholi yashaydigan, odatda qishloqlarga nisbatan katta bo`lgan aholi manzilgohlari. Bizda aholi manzilgohlari shaharlarga aylantirish yoki qishloq holiday saqlab qolishningqonun – qoidalari bor, masalan Rossiyada 1957 yilgacha aholining soni 1000 kishidan kam bo`lmagan, qishloq xo`jaligida ishlovchilarning salmog`I 25 foizdan ortiq bo`lmagan aholi manzilgohlari shaharga aylantirilishi mumkin edi. Shuningdek, aholi manzilgohlari iqtisodiy va madaniy ahamiyati ham e`tiborga olingan. Hozir aholi manzilgohini shaharga aylantirish uchun undagi aholi soni 12 ming kishidan kam bo`masligi, barcha aholining 85 foizi ishchi, xizmatch va ularning oila a]zolaridan iborat bo`lishi kerak. O`bekiston aholi manzilgohini shaharga aylantirish uchun undagi aholining soni 7 mingdan bo`lmasligi, aholining 2/3 qismi, ishchi, xizmatchi va ularning oila a`zolaridan iborat bo`lishi kerak. Turli respublikalarda aholi manzilgohlari shaharlarga aylantirish shartlari xilma – xildir. Bu xilma – xillik mahalliy sharoitlar bilan bog`liqdir. Umuman dunyoning turli mamlakatlarida aholi manzilgohlari shahar deb atash va shaharga aylantirish shartlari turlichadri. AQSh da aholisining soni 2500 kishidan ortiq barcha aholi manzilgohlari

shahar qatoriga kiritiladi. Frasiyada aholi soni 2000 kishi, Islandiyada atiga 200 kishi bo`lsa kifoya, shaharga aylantiriladi. Gollandiyada esa aksincha aholi manzilgohlari shaharga aylantirish uchun u yerda 20000 kishidan ortiq aholi yashashi kerak, Koreyada 40000 kishi va bundan tashqari. 4. Shahar darajasiga etmagan sanoat manzilgohi posyolkalar. Bunday aholi manzilgohlari ko`proq tog` – kon sanoati bilan bog`liq xolda vujudga keladi. Bunday shaharchalar G. F. Rning Rur sanoati rayonida, yuqori sileziyada (Polshada) Janubiy Afrika Respublikasining oltin va olmos konlari rayonlarida keng tarqalgan. Yog`och tayyorlanadigan yirik rayonlarda ham shunday ishchi shaharchalari bo`ladi. (Konada, Shvetsiya, Finlandiya va boshqa). Ayrim mahsulotlarini qishloq xo`jaligi mahsulotlarini qayta ishlash bilan bog`liq shunday posyolkalar vujudga keladi. Kuba, Braziliya qand zavodlari, Xindiston, Xitoy va Shirilankada choy fabrikalari va boshqa. 5. Ko`makchi xarakterga ega bo`lgan aholi punkitlari. Bunday aholi manzilgohlari aholisining soni kam bo`lib, shaharlarga ham, qishloqlarga ham kiritilmaydi. Vaqt nuqtaiy nazaridan bunday aholi manzilgohlari ijtimoiy va territorial mehnat taqsimoti kuchli taraqqiy etgan keyingi davrlarda vujudga kela boshlagan. Masalan: sanatoriya, kasalxona, turizim rivojlangan, ilmiy muassaslar joylashga va shahar hamda qishloqlardan tashqarida bo`lgan alohida aholi manzilgohlari yana shunday ko`makchi punktlardir. 6. Ko`chmanchi halqlarning yashash formalari. Ko`chmanchi halqlarda odatda, doimiy aholi manzilgohlari bo`lmaydi, ular vaqtincha turish uchun alohida joylarda yashaydilar. Ko`chmanchlik qadim davirlarda keng tarqalgan edi. Hozir esa juda kam uchraydi. Turli – xil aholi manzilgohlaribir – biri bilan aloqada bo`lib, turli hududiy tuzilmalarni vujudga keltiradi. Shuning uchun ham aholi manzilgohlarini geografik jihatdan o`rganganda ularni doimiy aloqada bo`lgan bir butun tizim deb qarash, ularning hududiy mehnat taqsimotidagi o`ninish taxlil qilish maqsadga muvofiqdir.

Adabiyotlar 1. Karimov I.A. O`zbekiston XXI asr bo`sag`asida xavsizlikka taqdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. Toshkent, 1997. 2. O`zbekiston Davlat Statistika Deportamentining 2001 yilga qadar chop etilgan respublika aholisining soni tabiiy o`sishi, migraцiyasi va ijtimoiy taraqqiyotiga oid statistik yilnomalar. 3. O`zbokistonda 1987, 1926, 1939, 1959,1970,1979 va 1989 yilarda o`tkazilgan aholi ro`yxati ma`lumotlari. 4. Qur`oni Karim Toshkent, 1992 y. 5. O`zbekiston Respublikasining Oila kodeksi Togakent. 1998 y. 6. O`zbekiston Respublikasi Konstitugцiyasi. Toshkent. 1992. 7. Abdurauf Fitrat. Oila. Toshkent, 1998 y. 8. Ayol - Oila -H uquq. Davra suxbati materiallari. Toshkent 1998 y. 9. Bo`rieva M.R. Oilada nechta farzand bo`lgani ma`qul. Toshkent, 1995 y. 10. Bo`rieva M.R. O`zbekistonda oila demografiyasi. Toshkent, 1997 y. www.ziyonet.uz

Похожие

Qishloq aholi manzilgohlari

Aholining shahar bilan qishloq o`rtasida taqsimlanishi. Hozirgi zamon urbanizatsiya jarayoni

Aholi geografiyasi fanining rivojlanishi va unga hissa qo`shgan aholishunos olimlar

O'zbekiston Respublikasi aholisi va mehnat resurslari

Markaziy osiyo davlatlari aholisi va transport geografiyasi