Ахоли саломатлигининг худудий жихатлари ва уни географик урганиш - География - Рефераты

Ахоли саломатлигининг худудий жихатлари ва уни географик урганиш

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

55 KB

Аҳоли саломатлигининг ҳудудий жиҳатлари ва уни географик ўрганиш Табиатда турли хил ландшафт кўринишлари қуруқлик ва сувликлар, саҳро ва ўрмонлар , тоғ ва текистликлар мавжуд бўлиб, уларнинг барчасида инсонлар ўзига хос фаолият кўрсатадилар. Ҳар бир ландшафт доирасида ташқи муҳит омилларнинг у ёки бу тури инсон жисмига кўпроқ таъсир кўрсатади. Абу Али ибн Сино ҳам касалликларнинг келиб чиқиши сабабларини аниқлашда ва даволашда ташқи шароитнинг (иқлим, об – ҳаво, турар-жой, овқатланиш) таъсирига алоҳида эътибор қаратган эди. Ўрта Осиё ҳудудида яшаб ижод қилган машҳур табиблар, жумладан, Абу Бакир ар Розий асарларида кишиларда учрайдиган касалликларнинг аксарият қисми унинг яшаш жойи билан боғлиқлиги қайд этилган. У ҳатто касалхоналар қурилишида жойнинг иқлими, жойлашган ўрни каби жиҳатларга эътибор бериш зарурлигини таъкидлаган. Шунингдек, тиббиёт илмининг асосчиси Гиппократ ўз асарларида турли макон ва манзилларда яшовчи кишилар саломатлигини баҳолашда мазкур жойнинг иқлими, сув ва тупроқ таркиби, ўсимлик ва ҳайвонот дунёси ката аҳамият касб этишини алоҳида изоҳлаб ўтган. Олимнинг таъкидлашича, инсон умумий табиат оламининг бир қисми бўлиб, унинг ташқи тузилиши ва ички руҳиятини шу табиат шакиллантиради. Бу ҳақда Гиппократ шундай деб ёзган эди. «Одам жисмининг табиатини ташқи муҳит белгилайди. Жамият эса ўз қонун қоидалари билан одам табиатини ўзгартириши мумкин. » Шунга ўхшаш фикрлар ватандошимиз Абу Райҳон Беруний томонидан ҳам илгари сурилган. Унинг ёзишича «Одамлар тузулишларининг ранги, сурати, табиат ва ахлоқи турлича бўлиши фақатгина насабларнинг турличалигидан эмас, балки тупроқ, сув, ҳаво ва ернинг, кишилар яшайдиган жойларнинг турличалигидан ҳамдир. »

Инсон саломатлиги ва улар орасида учрайдиган касалликлар ҳудудий тафоввутларга эга. XVIII - асрда яшаб ижод қилган француз олими Монтескье ўзининг «Қонунлар руҳи тўғрисида» номли асарида «Иқлимнинг ҳукумронлиги барча кучлардан устунроқдир» деган шиорни олға сурган экан. XIX - асрнинг охири 20- асрнинг бошларидаёқ тиббиёт мектиорологияси соҳасида рус иқлимшунослари А.И.Воейков, А.П.Соколов, А.А.Каминский каби олимлар тадқиқотлар олиб боришган. Айниқса, бу хусусда тиббиёт географиясида иқлим билан боғлиқ масалаларни ўрганишда рус олими А.С.Берг томонидан ишлаб чиқилган, иқлимнинг синфларга ажратилган тавсифи муҳим аҳамиятга эга бўлди. Олим тиббий географик жиҳатдан мамлакат иқлимини 12 табақага ажратган. У иқлим ва об – ҳавони синфларга ажратиш орқали саломатликнинг ҳудудий жиҳатларини ўрганишга ҳам эътибор берган. Об – ҳавонинг иқлига нисбатан инсон жисмига таъсирини сезиларли, яъни об – ҳавонинг тез – тез ўзгариб туриши билан инсон жимида маълум маънода ўзгаришлар содир бўлиб туради, айниқса буни баъзи аъзоларимиз жуда тез сеза олади. Шунингдек об – ҳаводаги айрим жиддий ўзгаришларни баъзи касалликларга (бод, радикулит, ревматизм, қон босими хасталиклари) га чалинган кишилар анча олдинроқ пайқайдилар. Жойларнинг рельеф ххусиятлари ҳам инсон саломатлигини белгиловчи муҳим омиллардан биридир. Баланд тоғ минтақаларида ўз номи билан «Тоғ касаллиги» деб аталувчи касаллик кенг тарқалган бўлиб, у ҳақидаги дастлабки маълумотлар испан сайёҳи Акоста томонидан ёзиб қолдирилган. Унинг ёзишича, 1590- йил Анд тоғлари бўлиб саёҳат чоғида 4500 метр денгиз сатхидан баландликда ҳамроҳлари орасида қандайдир касаллик юзага келганлиги, уларнинг юрак урушлари ўзгариб, бош айланиш, нафас сиқиши, бурунларнинг қонаш ва қулоқларнинг шанғиллаши каби холатлар кузатилган. Бу тоғ касаллиги бўлиб, у фақатгина 1887- йилда француз олими Берт томонидан аниқланди ва унинг бош сабаби кислород

етишмовчилиги эканлиги қайд этилган. Паст тоғлар ( 750- 1000м) ва ўртача тоғлар (1000 – 2500 ) дам олишда, туризм ва баъзи касалликларни қимматли аҳамиятга эга. Альпда тоғ касаллиги 2500 мдан, Кавказ тизмасида 3000 м, Ҳимолайда эса 4000 м дан бошланади. Демак, касалликлар ҳам ўзига хос баландлик (гипсометрик) зоналлик хусусиятига эгаки, буни ижтимоий географик тадқиқотларда эътиборга олиш зарур. Тоғли ўлкаларда яшовчи кишилар орасида тоғ касаллигидан ташқари қуёш уруши, офталмия, эндемик буқоқ сингари хасталиклар кўп учрайди. Денгиз ва бошқа йирик сув ҳавзаларида фаолият кўрсатувчи кишилар орасида эса кўпинча «денгиз касаллиги» деб номланувчи хасталик кенг учрайди. Ўрмон (Тайга) ҳудудларда ҳам ўз номи билан «ўрмон касаллиги» деб номланувчи касаллик кўп учрайди. 1. Аҳоли географиясининг тадқиқот предмети нима? 2. Тиббиёт географиясининг ўрганиш объекти ва предмети нима? 3. Социал – географик тадқиқотлар нималарни ўз ичига олади. 4. Инсон саломатлиги ва улар орасидаги учрайдиган касалликларнинг ҳудудий тафовутларини изоҳланг. Бунда киши жисмида ҳар хил руҳий ҳолатлар, карахтлик, тинимсиз уйқу ва бошқа жараёнлар кузатилади. Чўл ва унга ёндош ҳудудлар ҳам ўзига хос хусусиятлари билан инсон жисмига маълум ҳолатда таъсир кўрсатади ва шу ер учун мос хасталикларни келтириб чиқаради. Мазкур ҳудудлар ҳаво ҳарорати ва буғланишнинг юқорилиги, нисбий намликнинг пастлиги билан тавсияланади. Аслида инсон жисмининг ҳаёти учун 18 – 21 0 С ли ҳаво ҳарорати ва 40 – 60% ли нисбий намлик қулай ҳисобланади. Доимий юқори ҳарорат ва намликнинг маълум меъёрда бўлмаслиги киши танасига салбий таъсир кўрсатади. Бу ҳол ўз навбатида асаб ва гармонал тизимлар билан боғлиқ хасталикларни, қон – томир касалликларини келтириб чиқаради. Бундай шароитда кўпинча

дармонсизланиш, алаҳлаш, чидаб бўлмас ташналик белгилари билан ажралиб турувчи «Чўл касаллиги» кўп учрайди. «Чўл касаллиги»га чалиниш оқибатида руҳий хасталиклар ҳам юзага келиши мумкин. Жумладан, тропик мамлакатлар аҳолиси орасида астиния касаллиги тарқалган ва унинг вужудга келиши мазкур ҳудудлар табиий шароити билан узвий боғлиқдир. Иссиқ ўлкалар табиати ва уларнинг инсон саломатлигига таъсири ҳақида Ибн Сино асарларида ҳам учратиш мумкин. Иссиқ ўлкаларда одам танасининг қорамтирлиги, сочларининг жингалаклиги, ҳавода намликнинг кўп буғланиши натижасида кескин камайиб кетиши инсон жисмининг тез қаришига олиб келишини таъкидлаган эди. Табиб баландлик ёки пастликда жойлашган ҳудудлар аҳолисининг доимий иссиқлик ва димликда яшашлари, бундай ўлкаларда шўрхок ва ботқоқликларнинг кўплиги сабабли сувлар таркиби ҳам салбий хусусиятларга эга эканлигини батафсил ёритиб берган. Инсон саломатлигини белгилашда жойларнинг тупроқ хусусиятлари ҳам етакчи аҳамиятга эга. Чунки, тупроқ таркибида доимий равишда касаллик туғдирувчи бактерия ва микроорганизмлар ҳаёт кечиради. Тадқиқотларга кўра, 1 гр тупроқ таркибида мингдан бир неча миллионгача микроорганизмлар ҳаёт кечириши аниқланган. Тупроқ - турли хил микроорганизмлар учун макон ҳисобланади. Инсон организмига тупроқнинг таъсири ўсимликларда паразитлик қилувчи микроорганизмлар орқали амалга ошади. Ўлат, туляремея, гангрена сингари кўплаб касалликларни ташувчилар айнан тупроқда яшайди. Буюк рус олими тупроқшуноси Докучаев тупроқни ўрганиш орқали тиббиёт географияси ривожига салмоқли хисса қўшди. Олим «тупроқ ва унинг таркиби, радиоактивлик ҳолати, унда ўсувчи ўсимликлар дунёси – мазкур ҳудудда яшовчи популяциялар (ҳайвонот олами, инсонлар) саломатлик даражасига ўз таъсирини кўрсатади» деган эди. Дарҳақиқат, кишилар саломатлигига ҳудудларнинг радиацияси ҳолати ҳам муҳим таъсир кўрсатади. Радиация миқдорининг юқорилиги эса қатор касалликларни

жумладан, хавфли ўсма хасталиклари, (айниқса, оқ қон касаллиги) салмоғининг кескин ортишига сабаб бўлади. Тупроқларни тиббий жиҳатдан муҳофаза қилиш муҳим аҳамиятга эга. Чунки ифлосланган тупроқлар кўплаб касалликларнинг нозогеографик ўчоғи ҳисобланади. Бунда: ичак инфекциялари – ич терлама, вабо, ичкетар; зоонозлар – бурцелез, сибир язваси; чанг туфайли юзага келувчи инфекциялар – туберкулёз, йирингли касалликлар; тупроқда кўп учрайдиган микроблар – газли чангрена сингари касалликларни тупроқ орқали тарқалиши кўпчилликка маълум. Айтиш лозимки, тупроқларнинг ифлосланиш жараёни ўз – ўзидан сувларнинг ифлосланишига ҳам олиб келади. Тупроқдаги барча микроэлементлар инсон организмига сув орқали ўтади. Шунинг учун йирик аҳоли манзилгоҳларида ичимлик суви доимо хлор эритмаси билан қайта ишланади. А.П. Веноградов тадқиқотларидан шу нарса маълумки, инсон организми бир кеча кундузда 120гр йод қабул қилиши керак, шундагина организмнинг меъёрий физиологик эҳтиёжи қондирилади. Шундан 70 гр ўсимликлардан ва 40 грами эса ҳайвон маҳсулотларидан олинади. А.П. Веноградов назариясига кўра, тоғи ва кулранг тупроқли ҳудудларда йод танқислиги мавжуд бўлиб, шу туфайли бундай минтақаларда зарурий тадқиқотлар олиб бориш қайд этилади. Сув билан боғлиқ яна шундай касалликлардан бири уролитиоз касаллиги бўлиб, у кўпроқ сув таркибида кремний миқдорининг кўплиги билан изоҳланади. Маълумки, кўплаб юқумли касалликлар, уларнинг вужудга келиши ва ривожланиши сув манбалари билан узвий боғлиқ. Вабо, ичтерлама, ичкетар, безгак, сариқ касаллиги сингари қатор ичак инфекцияларининг тарқалишида сув асосий манба бўлиб хизмат қилади.

Фойда ла нилган адабиётлар 1. Абрамов М.А. 2. География сорвиса. М. Мысль, 1985. 3. Акрамов З.М. 4. Истиқлол ва география. Ўзб. Рес. География жамияти IV – съезди материаллари. Т. 1995 йил. 5. Асанов Г.Р. 6. Аҳоли географияси. Т, 1978 йил. 7. Солиев А. 8. Иқтисодий ва ижтимоий географиянинг долзарб масалалари. Т, 1995 йил. 9. Теоретические основы рекреационной географии. М. 1995

Похожие

Узбекистонда оила шаклланишининг худудий, демографик жихатлари

Ахоли ривожланишининг асосий конуниятлари, уни башоратлаш. Ахоли сиёсати

Узбекистон табиати ва табиий бойликларини географик урганиш тарихи

Урушлар ва ахоли усиши

География фани буйича умумий урта талим такомиллаштирилган ДТС нинг максади ва уеи жорий этиш