Ўзгармас ток конунлари - Физика - Рефераты

Ўзгармас ток конунлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

96.6513671875 KB

Ўзгармас ток конунлари Режа: 1. Занжир қисми учун умумийлашган Ом қонуни 2. Занжир қисми учун Жоуль - Ленц қонуни 3. Кирхгоф қоидаси

Ўзгармас ток конунлари Зарядларнинг ўзаро таъсирлашиш кулон кучлари ўтказгичдаги ток ташувчиларни (эркин заряд ташувчиларни) шундай қайта тақсимлайдики, натижада унинг барча нуқталарида потенциаллар тенглашади ва ўтказгичда электр майдони йўқолади. Занжирда ўтказувчанлик ўзгармас токни ушлаб туриш учун ток ташувчиларга кулон кучларидан ташқари, яъни ноэлектирик, ташқи кучлар деб аталган, қандайдир кучлар ҳам таъсир этиши лозим. Агар кулон кучлари ўтказгичда турли ишорали зарядларнинг бирлашишини, потенциалларнинг тенглашишни ва электр майдонинг йўқолишини содир этса, ташқи кучлар турли ишорали зарядларни бир- биридан ажратади ва ўтказгич учларидаги потенциаллар айирмасини ушлаб туради. Ташқи кучлар ток ташувчиларга электр энергияси манбаси (галғваник элементлар, аккумляторлар, электр генераторлари ва шунга ўхшашлар) ичида таъсир этади. Хар қандай ёпиқ гидравлик системада суюқликни доимий айланиб туришини ҳосил қилиш учун насос қанчалар керак бўлса, ўзгармас ток занжирида ҳам ташқи кучлар манбааси шунчалар керак. Электр занжирида насос ролини электр энергияси манбааси ўйнайди. Электр энергияси манбааси ичида ток ташувчилар ташқи кучлар таъсирида электр майдон кучларига қарши ҳаракатланади, натижада ташқи занжир учларида доимий потенциаллар фарқи ушлаб турилади ва занжирдан доимий ток ўтади. Электр манбааси энергияси ҳисобига зарядларни кўчириб ташқи кучлар иш бажаради. Масалан, электромагнит генераторда ташқи кучлар иши генератор роторини айлантиришга сарфланадиган механик энергия ҳисобига, акуумлятор ва галваник элементларда эса - электродлардаги кимёвий реакция энергияси ҳисобига бажарилади. Умумий ҳолда q зарядга эга бўлган ток ташувчига ўтказгичда⃗F= ⃗Fл‘+⃗Fn =q[⃗Eл‘+⃗En ] (19.1)

куч таъсир этади, бу ерда ⃗E к - ўтказгичдаги электростатик майдон кучланганлиги, ⃗E т = ⃗F т /q эса- ташқи кучни у таъсир этаётган ток ташувчи зарядга нисбатига тенг бўлган ташқи кучлар кучланганлиги. Ток зичлиги учун Ом қонунини келтириб чиқаришдан кўриниб турибдики, (18.12) формуладаги ⃗E деб умумий ҳолда ⃗F /q ни, яъни ⃗E к + ⃗E т йиғиндини тушуниш керак, ⃗j= ⃗Eк‘+⃗ET ρ . (19.2) Ўтказгич бўйлаб ток йўналишида йўналган, яъни ток зичлиги ⃗j вектори бўйлаб ва сон жиҳатдан ўтказгичнинг d  элементига тенг бўлган d ⃗ℓ векторга (19.2) тенгликнинг ҳар икки томонини скаляр кўпайтирамиз: ⃗jd⃗ℓ= ⃗EК‘d⃗ℓ+⃗EТd⃗ℓ ρ . Йўналишлари бир хил бўлган ⃗j ва d⃗ℓ векторларнинг скаляр кўпайтмаси улар модулларининг кўпайтмасига тенг бўлгани учун ρ jd ℓρj dl =⃗EКd⃗ℓ+⃗EТd⃗ℓ ёки (18.5  ) га биноан Iρdℓ S =⃗EК‘d⃗ℓ+⃗EТd⃗ℓ . Занжирнинг 1-2 қисмининг (занжирнинг 1 ва 2 кесим оралиғи) узунлиги бўйича интеграллаб ва занжирнинг ҳамма кесимларида ток кучи бир хиллигини инобатга олиб қуйидагини оламиз: I∫ 1 2 ρdℓ S=∫ 1 2 ⃗EК‘d⃗ℓ+∫ 1 2 ⃗EТd⃗ℓ (19.3) (19.3) тенгламага кирган ҳамма ҳадларнинг физик маҳносини муфассалроқ кўриб чиқамиз. (19.3) тенгламанинг ўнг қисмида турган биринчи интеграл сон жиҳатдан занжирнинг 1-2 қисми бўйлаб мусбат бирлик зарядни кўчиришда кулон кучлари бажарган ишга тенг. Электростатикада ⃗Eлd⃗ℓ=−dϕ

эканлиги кўрсатилган эди [(13.27) га қаранг], бу ерда  - электростатик майдон потенциали. Шундай қилиб,∫ 1 2 ⃗EК‘d⃗ℓ=ϕ1−ϕ2 (19.4) бу ерда  1 ва  2 - 1 ва 2 кесимлардаги потенциаллар;  1 -  2 - занжирнинг 1-2 қисмидаги потенциал тушиши. Шунга ўхшаш, ⃗E т векторни ўз ичига олган чизиқли интегрални, занжирнинг 1-2 қисмига таъсир этаётган  12 электр юритувчи куч дейилади: ε12=∫ 1 2 ⃗EТd⃗ℓ (19.5)  12 - электр юритувчи куч сон жиҳатдан, занжирнинг 1-2 қисми бўйлаб бирлик мусбат заряд кўчиришда ташқи кучлар бажарган ишга тенг. Бу ишни электр энергиясининг манбааси бажаради. Шунинг учун  12 ни, занжирнинг 1-2 қисмига киритилган электр манбаасининг электр юритувчи кучи деб ҳам аташ мумкин. Занжирнинг 1-2 қисмидаги кучланиш деб, сон жиҳатдан занжирнинг 1- 2 қисмида мусбат бирлик зарядни кўчиришда ташқи ва кулон кучлари бажарган йиғинди ишга тенг бўлган физик катталикка айтилади: U12=∫ 1 2 (⃗EK+⃗ET)d⃗ℓ (19.6) ёки U 12 =(  1 -  2 ) +  12 (19.7) Биз киритган кучланиш тушунчаси, потенциаллар фарқини белгилаш учун гоҳида электростатикада фойдаланиладиган тушунчага мос келмайди, балки унинг умумлашганидир. Фақат занжирнинг қисмига Э.Ю.К. қўйилмаган ҳолдагина, яъни ташқи кучлар таъсир этмаганда, кучланиш занжирнинг шу қисмидаги потенциаллар айирмасига тенг бўлади. Интеграл d S R  ∫ 12 1 2 (19.8)

занжирнинг 1-2 қисмининг электр қаршилиги дейилади. Кесими ўзгармас бир жинсли ўтказгич учун  =cоnst, S=cоnst ва R =   12 /S (19.8  ) бу ерда  12 - 1 ва 2 кесимлар орасидаги ўтказгичнинг узунлиги.

(19.3)-(19.8) муносабатлардан R 12 I 12 =(  1 -  2 ) +  12 (19.9) келиб чиқади, бу ерда I 12 = I>0, агар электр токи занжир қисмида 1 кесимдан 2 кесимига оқаётган бўлса, акс ҳолда I 12 = -I<0. (19.9) тенглама электр токи занжирининг қисми учун умумлашган Ом қонунининг математик ёзилишидир: занжир қисмининг электр қаршилигини ундаги ток кучига кўпайтмаси, шу қисмдаги электр потенциаллари тушиши ва кўрилаётган қисмга уланган барча электр энергияси манбааларининг Э.Ю.К. ларининг йиғиндисига тенг . (19.9) тенгламани келтириб чиқаришдан ва унинг барча ҳадларининг маҳносидан кўриниб турибдики, умумлашган Ом қонуни электр токи занжир қисмига энергиянинг сақланиш ва айланиш қонунининг татбиқини ифодалайди. У занжирнинг электр энергияси манбаасига эга бўлмаган, пассив қисм деб аталган қисмига ҳам, ва манбаага эга бўлган актив қисм деб аталган, қисмига ҳам бир хилда ўринлидир. (19.9) умумлашган Ом қонунидан фойдаланилганда занжирнинг 1-2 қисмига уланган манбааларнинг Э.Ю.К. учун қуйидаги ишоралар қоидасига амал қилиш лозим: Агар манбаадаги ташқи кучлар майдон кучланганлиги занжирнинг айланиб чиқиш йўналишига мос келса (яъни манбаа ичида айланиб чиқиш катоддан анодга кўчиш билан боғлиқ), шу манбаанинг Э.Ю.К.  12 ни мусбат деб, акс ҳолда эса манфий деб ҳисоблаш керак. ε12= - ε ε12=ε ε, r ε, r - + + - 1 2 1 2 I I Ir = 1 - 2 + ε a) Ir = 1 - 2 - ε б) 19.1- расм.

Масалан, 19.1а-расмда  12 =  >0, 19.1б-расмда эса  12 =-  <0. Омнинг умумлашган қонунини қуйидаги кўринишда 1) бериш ҳам мумкин: R 12 I 12 = U 12 (19.10) Тармоқланмаган электр занжирининг барча кесимларида ток кучи бир хил. Бундай занжирни учлари (1 ва 2 кесимлари) устма-уст тушган қисм деб қараш мумкин, яъни  2 =  1 ва R 12 =R з - бутун занжирнинг қаршилиги. Шунга кўра берк занжир учун Ом қонуни R з I =  (19.11) кўринишга эга, бу ерда  - занжирга қўйилган ҳамма Э.Ю.К. ларнинг алгебраик йиғиндиси. 19.2-расм. 19.3-расм. Фараз қилайлик электр занжир ва Э.Ю.К. си  ва r бўлган ички қаршилиги электр энергияси манбаасидан, ҳамда R қаршиликка эга ташқи қисмдан иборат бўлсин (19.2-расм). Занжирдаги ток кучини Ом қонуни (19.11) бўйича топамиз: I R r    . Манбаа электродларидаги потенциаллар айирмаси занжирнинг ташқи қисмидаги кучланишга тенг:  1 -  2 = RI =  - I к (19.10  ) (19.10  ) дан кўриниб турибдики, агар К калит ёрдамида занжир узилса ундаги ток тўхтайди ва манба қисқичларидаги потенциаллар айирмаси унинг Э.Ю.К. га тенг бўлади. Доимий ток электр занжирининг бирон қисмига параллел уланган волpтметр шу қисм учларидаги потенциаллар айирмасини ўлчашини кўрсатамиз (19.3-расм). 1-2 қисм учун Омнинг умумлашган қонунини ёзамиз: R 12 I =  1 -  2 +  12

Шунга ўхшаш, қонун 1-2 қисми учун ёзилган бўйича, Э.Ю.К. бўлмаган волpтметр занжири учун: R В I В =  1 -  2 , бу ерда R B ва I B - волpтметрнинг қаршилиги ва ундаги ток. Шундай қилиб асбобнинг қўзғалувчи системасининг оғишини белгиловчи волpтметрдаги ток, U 12 =  1 -  2 +  кучланишга эмас, балки айнан электр занжирининг 1-2 қисмидаги потенциаллар айирмасига пропорционал. Занжирнинг пассив қисми бўлган ҳолда  12 =0, яъни бундай қисмда потенциаллар айирмаси ва кучланиш бир-бирига тенг. Занжир қисми учун Жоулp - Ленц қонуни Агар қўзғалмас металл ўтказгичлардан доимий электр токи ўтаётган бўлса, токнинг иши тўласича ўтказгични қиздиришига сарф бўлади. dt кичик вақт ичида d  узунликли ўтказгич бўлакчасининг dV ҳажмида  Q = wdVdt = wSd  dt (19.12) иссиқлик ажралиб чиқади, бу ерда S - ўтказгич кўндаланг кесимининг юзаси; w - ток иссиқлик қувватининг ҳажмий зичлиги. Металлар ўтказувчанлигининг классик электрон назариясига кўра w =  j 2 (18.16  га қаранг), бу ерда  - ўтказгичнинг солиштирма электр қаршилиги; ⃗j -ток зичлиги. Ўтказгичдаги доимий ток кучи I = jS бўлгани учун, (19.12) формулани  Q =  j 2 Sdldt = I 2  d S  dt (19.13) кўринишида ёзиш мумкин. (19.13) ифодани интеграллаб, электр қаршилиги R бўлган ўтказгичнинг тўла ҳажмида 0 дан t гача чекли вақт оралиғида I доимий ток ажратиб чиқарган иссиқлик миқдорини топамиз: Q = I 2 Rt (19.14) (19.14) формула ўзгармас ток занжирининг қисми учун Жоул-Ленц қонунини ифодалайди:

Занжирнинг қисмида доимий электр токи ажратган иссиқлик миқдори ток кучи квадратини у ўтиб турган вақтга ва занжирнинг шу қисмининг электр қаршилигига кўпайтмасига тенг. Бу қонунни тажрибада Ж.Жоул (1841) ва унга боғлиқ бўлмаган ҳолда рус физиги Э.Х.Ленц (1842) кашф қилганлар. Ом қонунига биноан [(19.10) га қаранг], IR = U - занжирнинг берилган қисмидаги кучланиш, шунинг учун (19.14) формулани Q = Uit = U 2 t / R (19.15) кўринишда ёзиш мумкин. Кирхгоф қоидаси Кўпинча амалиётда ўзгармас токнинг мураккаб (тармоқланган) занжирларини ҳисоблашга тўғри келади, масалан, занжир қисмларининг берилган қаршиликлари ва қўйилган Э.Ю.К. лари бўйича барча қисмлардаги ток кучларини топиш. Агар Г.Кирхгоф (1947) таҳрифлаган иккита қоидалардан фойдаланилса бу масаланинг ечими анча енгиллашади. Кирхгофнинг биринчи қоидаси ўзагрмас ток барқарорлашган ҳолда занжир қисмларининг ҳеч қайсисида электр зарядлари тўпланиб қолмаслиги кераклигидан иборат занжирдаги токнинг § 18.1 да келтирилган, ўзгармаслик шартини ифодалайди. Электр занжири тармоқланган нуқтани, яъни иккидан ортиқ ўтказгичлар бирлашган занжирнинг нуқтасини тугун деб атаймиз. У ҳолда Кирхгофнинг биринчи қоидасини қуйидагича таҳрифлаш мумкин: тугунда учрашган токларнинг алгебраик йиғиндиси нолга тенг :∑k=1 n Ik=0 (19.16) бу ерда n - тугунда учрашган ўтказгичларнинг сони; I k - k - ўтказгичдаги ток кучи, бунда тугунга келаётганлари мусбат, кетаётганлари эса манфий деб ҳисобланади, 19.4-расмдаги А тугунда токларнинг йўналиши 19.4- расм .

стрелкалар билан кўрсатилган олтита ўтказгичлар учрашади. А тугун учун Кирхгофнинг биринчи қоидасини ёзамиз: I 1 - I 2 - I 3 + I 4 + I 5 - I 6 = 0 бу ерда ҳамма токлар мусбат деб ҳисобланади. Кирхгофнинг иккинчи қоидаси тармоқланган электр занжирига (19.11) Ом қонунинг умумлашганидир: тармоқланган электр занжирида ихтиёрий танланган ҳар қандай берк контурда унинг ҳамма қисмлари кучланишларининг алгебраик йиғиндиси шу контурга уланган ҳамма электр энергияси манбаалари Э.Ю.К. ларнинг алгебраик йиғиндисига тенг :∑k=1 n1 IkRk=∑k=1 n1 εk (19.17) бу ерда n 1 - тугунлар билан бўлинган контур қисмларининг сони; I k , R k ва  k - k - қисмга мос келган ток кучи, қаршилик ва Э.Ю.К. (19.17) формулани, берк контурнинг ҳамма қисмларига Ом қонунини кетма-кет татбиқ этиш йўли билан осонгина олиш мумкин. (19.17) тенгламаларни тузиш учун контурни айланиб чиқиш йўналиши ҳақида келишиб олиш керак (соат стрелкаси ёки унга тескари). Бу йўналишни танлаб олиш мутлақо ихтиёрий. Айланиб чиқиш йўналишига мос келган қисмлардаги барча токларни мусбат деб олиш лозим. Контурни айланиб чиқиш йўналишига мос ток ҳосил қиладиган электр энергияси манбааларининг Э.Ю.К. мусбат ҳисобланади. Масалан, АВС D А берк контурни соат стрелкаси бўйича айланиб чиқилган ҳолда (19.17) тенглама (19.5-расм) I 1 R 1 - I 2 R 2 - I 3 R 3 + I 4 R 4 =  1 -  2 +  3 кўринишга эга бўлади, бу ерда ҳамма ток ва Э.Ю.К. лар мусбат деб хисобланади. Масалаларни ечишда тармоқланган ўзгармас ток занжирини ҳисоблашнинг қуйидаги тартиби тавсия этилади: 1. Занжирнинг ҳамма қисмларида ток йўналишини ихтиёрий танлаш ва схемада белгилаш. 19.5- расм.

2. Занжир тугунларининг m - сонини ҳисоблаш. (m-1) тугунларнинг ҳар бирига (19.16) тенгламани ёзиш (қолган тугун учун (19.16) ҳеч қандай янгилик бермайди, чунки у (m-1) тугунлар учун ёзилганларнинг шунчаки оқибати бўлади). Тармоқланган занжирдан мумкин бўлган барча берк контурларни ажратиш ва уларни айланиб чиқиш йўналиши ҳақида шартлашиб олингач, (9.17) тенгламалар системасини ёзиш, аммо ҳамма контурларга эмас, балки фақат уларнинг айирмларигагина, чунки контурларнинг бир қисми учун ёзилган (9.17) тенглама қолганлари учун ёзилган худди шундай тенгламаларнинг натижаси бўлади. р қисм ва m тугунлардан иборат тармоқланган занжирда мустақил (19.17) тенгламаларнинг сони р-(m-1) га тенг. Бу тенгламаларни тузишда контурни шундай танлаш керакки, ҳар бир янги контур, ҳеч бўлмаса занжирнинг олдин кўрилган контурларига кирмаган, биронта янги қисмини ўз ичига олсин. Агар ҳисоблаш натижасида занжирнинг бирон қисмида ток кучининг қиймати манфий чиқиб қолса, бу аслида занжирнинг берилган қисмида ток, ҳисоблаш бошида танлаб олинган йўналишга (яъни 1 бандда), тескари оқаётганлигини билдиради.

Адабиётлар: 1. И.В.Савельев «Умумий физика курси», т. I , II , II , Т.Укитувчи, 1970-80 йиллар. 2. Р.И.Грабовский «Физика курси», Т.Укитувчи, 1973. 3. О.Ахмаджонов «Физика курси. Механика ва молекуляр физика», Т.Укитувчи, 1981. 4. О.Ахмаджонов «Физика курси. Электр ва магнетизм», Т.Укитувчи, 1981. 5. О.Ахмаджонов «Физика курси. Оптика, атом ва ядро физикаси», Т.Укитувчи, 1983.

Похожие

Ўзгармас ток машиналари

Чизиқли ўзгармас ток занжирлари

Электростатик майдондаги диэлектриклар Узгармас электр ток конунлари

Ўзгармас электр токи

Ўзгармас электр токи