Ўзбекистонда энергетика ресурсларининг холати - Физика - Рефераты

Ўзбекистонда энергетика ресурсларининг холати

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

360 KB

Ўзбекистонда энергетика ресурсларининг ҳолати ҳақида Режа:  Бошланғич энергия ресурслари  Ўзбекистоннинг амалдаги асосий энергия манбалари  Энергетика сиёсатини шакллантириш  Ўзбекистон энергетика сиёсатининг  асосий йўналишлари  Ў збекистонда қайта тикланадиган энергия манбаларидан фойдаланишнинг мавжуд имкониятлари  Муаммонинг ечими

1991 йилдан 2008 йилларгача бўлган даврда Ўзбекистонда нефть ва газ саноати ишлаб чиқариш ва техника-иқтисодий ҳамма кўрсаткичлари тубдан ўзгариб, ривожланиш жараёнида катта ютуқларга эришилди. Углеводородли хом ашё қазиб олиш 2005 йилда 80 млн. тонна шартли ёқилғига 1 етди, ёки 1991 йилга нисбатан 1,5 баробар кўп қазиб олинган. Ўзбекистонда 225 та нефть ва газ конлари маълум. Улардан : нефть — 51 та кондан қазиб олинади, газ — 27 тасидан, 17 та кондан эса конденсат қазиб олинади. Ўзбекистон мутахассисларининг баҳосига кўра, кўмир ресурсларининг прогноз кўрсаткичи 3 млрд. тоннадан ортиқни ташкил этади. Кўмирнинг саноат захираси 1,9 млрд. т.ни ташкил этади, шу жумладан: қўнғир кўмир — 1853 млн. т, тошкўмир — 47 млн.т. Кўмирнинг башорат ресурслари 5,76 млрд. тоннани, шундан, 70 фоизини қўнғир кўмир ташкил этади. Кўп миқдордаги тошкўмир захираси республиканинг Сурхондарё ва Қашқадарё вилоятларида жойлашган. Ўзбекистон уран захираси бўйича дунёнинг 10 та мамлакатлари орасида биринчилардан ҳисобланади ва зарур ишлаб чиқариш технологиялари ва қувватларига эга. Уран ишлаб чиқариш Ўзбекистонда бугун дунё ишлаб чиқариш ҳажмининг 7 фоизини ташкил қилади. Шунингдек, мамлакатдаги маълум қайта тикланадиган энергия манбалари: гидроэнергияни қўшганда, қуёш энергияси, шамол ва биомассага эга бўлса ҳам қайта тикланадиган энергия манбаларидан ҳозирча етарлича фойдаланилмаяпти. Бошланғич энергия ресурслари Табиий газ. Барча ишлаб чиқариш шаклларидаги бошланғич энергиянинг 85 фоизи — табиий газга тўғри келади. Уни ишлаб чиқариш 1990 йилдан 2004 йилгача 1,45 марта кўпайган, йилига 38,1 дан 55,8 млрд. м 3 . 2005 йил якунига кўра, у 60 млрд. м 3 ташкил этган. 1 турли хил ёқилғиларни бир хил тарзда энергетик ёқилғиларнинг ўлчов бирлиги сифатида энергия ҳажмини шартли ёқилғи бирлиги (т.ш.ё.) қабул қилинган. У 1 т.ш.ё. = 7 . 10 6 ккал = 29,31 . 10 6 Дж =8,141 . 10 3 кВт.соат шунча сифатли кўмир ёқишдан олинган иссиқлик ёки т.ш.ё.. 8141 кВт.соатга тенг

Охирги йилларда ўртача 60 фоизни ишлаб чиқарилган газ, истеъмолчиларни газ билан таъминловчи «Ўзбеккоммунхизмат» давлат агентлигига етказиб берилган. Мамлакатдаги «Ўзбекэнерго» ДАК табиий газнинг йирик истеъмолчиси ҳисобланади. Унинг табиий газ шаклидаги истеъмоли 35 фоизни ташкил этади. Унча кўп бўлмаган, чиқариб олинадиган сиқилган табиий газ (сиқилган газ, пропан-бутан) ва пропилен ишлаб чиқаришда фойдаланилади. Расмий статистика маълумотларига кўра, 2005 йилда углеводородли сиқилган газ ишлаб чиқариш 8 фоизга кўпайган ва 200 минг тоннага яқинни ташкил этган. Табиий газ Россия, Қозоғистон, Қирғизистон ва Тожикистонга экспорт қилинади. Ўзбекистонда йиллик табиий газ истеъмоли кўзда тутилган 2020 йилга қадар 32 млрд. м 3 гача энергия тежамкорлигига эришиш дастури ишлаб чиқилган. Нефть ва газ конденсати. Ўзбекистоннинг асосли нефть қазиб олиш захираси 82 млн. тонна деб баҳоланган. Нефтни тахминий суюқ углеводороднинг келажак ресурслари, 1 январь 2005 йилга 817,7 млн. т. ва 360 млн. тонна газ конденсатини ташкил этади. Кўпчилик нефть захиралари Бухоро–Хива ҳудудида жойлашган, Кўкдумалоқ кони билан бирга жойлашган бўлиб, у 75–80 фоиз нефть ишлаб чиқаришни таъминлайди. Нефть конлари шунингдек, Фарғона водийси ҳудудида, Устюрт ва Орол денгизи атрофларида мавжуд. Маълумотларга кўра, нефть таъминоти захираси 20–23 йилларга етиши мумкин. Лекин, нефть таъминотини кўпайишига имкон яратаётган кўп янги суюқ углеводород конлари, рентабеллиги пастлиги учун, уни қазиб чиқариш барқарорликни таъминламайди. Табиий газ сингари, нефть секторида ҳам, келгусига суюқ углеводород захираси таъминотини кўпайтириш зарур ҳисобланади. Шу муносабат билан 2004 йил «2005–2020 йиллар учун нефть ва газ ишлари геология қидирув стратегик дастури» қабул қилинган, унда нефть таъминоти захирасини

кўпайтиришни 70,0 млн. тоннага ва газ конденсатини 66 млн.тонна атрофида таъминлаш мақсад қилинган. Бухоро–Хива ҳудудларида асосий нефть захирасини (44 фоиз) кўпайтириш амалга оширилади. Кўмир. Тошкўмир конлари захираси жанубий ҳудудларда, яъни Сурхондарё ва Қашқадарё вилоятларида жойлашган. Ҳозирги пайтда кўмир қазиб олиш Ангрен, Шорғун ва Бойсун конларида иш олиб борилмоқда. Қазиб олинаётган кўмир асосан мамлакат ичида ишлатилади, фақат оз миқдорда Афғонистонга экспорт қилинади. Кўмир ёқилғисининг асосий истеъмолчиси электроэнергетика сектори ҳисобланади. Унинг ҳисобига 90 фоиз умумий истеъмол қилинаётган кўмир ва 100 фоиз ер ости гази тўғри келади. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг «Кўмир саноатини ривожлантиришнинг 2002–2010 йилларга мўлжалланган Дастури» 2002 йил 4 июнда тасдиқланган. Ўзбекистон кўмир саноатини ривожлантириш мақсадида 254 млн. доллар инвестиция киритишни режалаштирмоқда. 90 фоиз инвестицияни Ангрен конидаги ишлаб чиқариш қувватини модернизация қилишга йўналтириш режалаштирилмоқда. Дастур «Ўзбеккўмир» АЖнинг ўз маблағлари, шунингдек, чет эл кредитларини ва тўғридан-тўғри инвестициясини жалб этиш ҳисобига молиялаштирилади. Атом энергетикаси. Мутахассисларнинг фикрича, энергиянинг айнан шу манбаси мамлакатнинг энергетик хавфсизлигини таъминлаш нуқтаи назаридан энг истиқболли ҳисобланади. Бу хулосани ўзимиздан олинган уран ресурсининг захиралари ва уни олиш кучи, атом станцияларини жойлаштириш учун одам яшамайдиган ҳудудларнинг мавжудлиги ҳамда юқори малакали кадрлар ва илмий техникавий салоҳият тасдиқлайди. Бугунги кунда дунёнинг 30 та мамлакатида 440 ядро реакторлари ишлаб турибди. АҚШ энергия вазирлигининг маълумотига кўра, унинг АЭСи дунё электр энергиясининг 16 фоизини ишлаб чиқарар экан. Атом электр станцияларини қуриш учун катта маблағ талаб қилинади (уч-тўрт

реакторлардан иборат АЭС учун 2–4 млрд. АҚШ доллари), лекин уларда олинадиган электр энергиянинг нархи иссиқлик станцияларига нисбатан паст (ОЭСР мамлакатлари бўйича у ўртача 0,03 долларни ташкил этади). Шу билан бирга атом энергетикасини ривожлантириш бир қатор техникавий тўсиқ ва сиёсий ноқулайликларни келтириб чиқаради (Эронни мисол қилса бўлади). Шунинг учун бу каби лойиҳалар Ўзбекистонда фақат узоқ муддатга мўлжалланган келажакда амалга ошиши мумкин. Уран. Тадқиқотлар бошланган 1950 йилдан буён Ўзбекистон ҳудудида энг камида 25 жойда уран конлари топилган. Тижорат мақсадида кенг миқёсда 1958 йилдан бошлаб, Учқудуқда очиқ ва ёпиқ кесимдаги конлардан кавлаб олинган. Асосланган уран захиралари 65 минг тонна атрофида ташкил этади. Асосий уран ишлаб чиқарувчи Навоий тоғ-кон комбинати ҳисобланади. Унинг номинал ишлаб чиқариш қуввати йилига 3 минг тоннани ёки ҳозирги дунёдаги ишлаб чиқаришнинг 7 фоизи атрофида ташкил этади. Ўзбекистон дунё мамлакатлари ичида уран захираси бўйича биринчи ўнликка киради. Навоий заводининг 2004 йилдаги модернизацияси уран ишлаб чиқаришни кўпайтирган. Кўпинча уран ишлаб чиқариш янги технологиялар олиш мумкинлиги билан аниқланади. Бу масаладаги эътибор уран ишлаб чиқаришда атроф-муҳитга салбий таъсирни қисқартириш ҳисобланади. Қайта тикланадиган энергия манбаи. Дунёда мавжуд ҳолатда айрим мамлакатларнинг, шу жумладан, «катта саккизлик» мамлакатларининг ҳам энергия ресурслари таъминотини кўриб чиқиш мақсадга мувофиқдир. Мамлакатларда энергия таъминоти аҳволи, мамлакатнинг ўзи ишлаб чиқарадиган энергия ресурсларини унинг истеъмолига нисбати билан характерланадиган коэффицент билан ифодаланади. Агар ушбу коэффицент бирдан кам бўлса — унда шу мамлакат ўз истеъмолини экспорт ҳисобига қондираётган, бирдан кўп бўлса — мамлакат ресурсларини экспорт қилаётганини билдиради. 2000 йил даражасида «катта саккизлик»нинг таъминот коэффиценти қуйидаги кўринишда: Канада — 1,5, Франция — 0,5,

Германия — 0,4, Италия — 0,16, Япония — 0,2, Буюк Британия — 1,2, АҚШ — 0,74 ва Россия — 1,6. Агар ушбу масала динамикада кўрилса, эне р горесурс масаласи қанчалик долзарблиги ойдинлашади. Жаҳондаги ҳар хил энергия манбалари истеъмоли ҳақидаги маълумот шуни тасдиқлайдики, ёқилғининг камайиб бориши умумий энергия истеъмолида, жаҳон энергия истеъмолининг 80–81 фоизини ташкил этади. Атом энергияси — 6 фоиз атрофида, қайта тикланадиган энергия манбаси — 12–14 фоиз, йирик ГЭСларнинг ҳиссасини чиқариб ташланса, 11 фоизини ташкил этади. Демак, муҳимлигига қарамай, атом энергияси қайта тикланадиган энергиядан икки мартага кам. Лекин электр энергияси ишлаб чиқаришда қайта тикланадиган энергиянинг сезиларли даражада ҳиссаси кам. Гидростанцияларсиз дунё бўйича 1,6 фоиз атрофида, «катта саккизлик» мамлакатларининг кўпчилигида ҚТЭМлари 2 фоиз дан ортиқни ташкил этади. Сўзсиз, бунда Дания етакчилик қилади, уларда ҚТЭМ ишлаб чиқаришда 12,3 фоизини ташкил этади. Энг муҳими, ҚТЭМ ускуналарининг нархи ҳаддан ташқари «қиммат» деб чалғитишлар кенг тарқалган. Ҳақиқатда, ҚТЭМ қурилмалари анъанавий қурилмаларга нисбатан нархининг қимматлилиги асоссиз. Агар 1990 йиллар бошида айтилса, унда қандайдир адолатли бўлар эди, лекин ҳозирга келиб, тенглашиш, анаъанавий электрстанцияларга экологик талабларни қатъийлашгани туфайли (айниқса кўмир ва АЭС) ортиб бормоқда, шу билан бир пайтда ҚТЭМ ускуналари нархи тўхтовсиз пасайиб бормоқда. ҚТЭМнинг экологик софлигини қуйидаги мисолда кўрсатиш мумкин. Бир дона қуввати 500 кВт қурилма (шамол станцияси, фотобатарея, кичик ГЭС) йилига 1 млн. кВт. соат электр энергиясини ишлаб чиқаради ва шу билан бирга кўмир (СО 2 ) станциясининг — 750–1250 тонна эмиссияси, 5–8 тонна — олтингугурт окиси (двуокис серы), 3–6 тонна — азот (NO х ) олдини олади. ҚТЭМ дунё мамлакатларида фойдаланиш ҳолати мавжуд таҳлилларга кўра, ҚТЭМ ривожланиш режаси ва фойдаланишига кўра, ассоциация башоратларига ва айрим мутахассислар таҳлили натижасига кўра, 2000 йил

охирига ҚТЭМ электроэнергия қуввати — 123 ГВт, иссиқлик энергияси — 230 ГВт (иссиқлик), 2010 йилда белгиланган қувват шунга мос 380–390 ГВт (эл) ва 400–420 ГВт (иссиқлик), ёки белгиланган электр қуввати тахминан уч марта, иссиқлик энергияси эса — икки марта ошаяпти. Ҳозирги маданий ривожланиш даврида, исталган мамлакатда иқтисодий ўсиш ёқилғи-энергетика комплексининг фаолияти билан мустаҳкам боғланган. Бунда энергия ресурсларини максимал ҳажмда ва юқори даражада самарадорлик билан фойдаланаётган мамлакатлар кўпроқ рақобатбардош бўладилар. Жумладан, Россия, шунга ўхшаш яна кўп даражадаги саноати ривожланган жаҳон мамлакатларнинг ҳам иқтисодиёти қайта тикланмайдиган углеводород ёқилғи энергетика ресурсларига таянади. Айниқса, бу ёқилғининг анъанавий ташкил этувчи деб тушунилмайдиган шамол, қуёш энергетикасига ва кичик гидроэнергетикага алоқадор. Бу ҚТЭМ турларини кенг миқёсда фойдаланиш иссиқхона гази ва атмосферани ифлослантирувчи чиқинди газларни кескин камайтиради. Қаттиқ ёқилғи ва мазутдан энергетикада фойдаланишни ўз параметрларига кўра, жиддий таққослаб бўлмайди, чунки торф, биомасса, буғгидротермал юқори минераллашган манбаларга боғлиқ. Масалан, торф паст навли ёқилғи бўлсада, унда унча кўп бўлмаган олтингугурт (одатда ёқилғи массасига 0,3 фоиз кам бўлмаган ҳисобда мавжуд) ва юқори тўлиқликда ёнувчан (унча кўп ҳажмда бўлмаган кул қолади) деб таърифланади. Ноанъанавий паст навли ёқилғиларнинг ва минераллашган термал сувларнинг энергия етказувчиларнинг (шу жумладан, бир вақтда ўғит ишлаб чиқариш, кам топиладиган металл ажратиб олиш, сода, йод, олтингугурт) барча массасини комплекс фойдаланиш ҳисобига экологик самарадорлик ошади. Экологик таркиб — табиатни асраш тадбирлари пайтида харажатлар тўлиқ ҳисобга олинса, қазиб олиш, қайта ишлаш ва анъанавий ёқилғини ёқиш, ҚТЭМларининг рақобатбардошлигини сезиларли оширади.

Сир эмас, Ўзбекистон қайта тикланадиган энергия бўйича маълум имкониятларга эга. Ялпи имконият 51 млрд. т. н. э. (жадвалда ифодаланган) атрофида, лекин ҳозирги технология даражаси ундан 179 млн.т.н.э.дан фойдаланишга имкон бермоқда. Ҳаттоки, қидирув орқали топиладиган ёқилғиларни ишлаб чиқаришнинг жорий йиллик ҳажмидан 3 маротаба ортиқ. Ўзбекистонда қуёш энергияси имконияти ҳаммасидан кўра кўпроқ. Ялпи қуёш энергиясининг имконияти ўртача 51 млрд. т. н. э, техник имконияти эса — 177 млн.т.н.э.. Бунда қуёш энергияси бутун мамлакат ҳудуди бўйлаб барчага баробар бўлиб, уни энергетика балансига жалб этиш, аҳолини электр ва иссиқлик энергияси билан таъминлаш масаласини, айниқса, чекка жойларда тезроқ ечимини топиш имконини беради. Ўзбекистонда ҳозирги пайтда, қайта тикланадиган энергия манбаси энергия балансида фақат, табиий ёки сунъий сув оқимларининг гидроэнергияси сезиларли ҳиссага эга. Бошқа қайта тикланадиган энергия манбаларидан унча кўп фойдаланилмайди. Кичик гидроэнергетикани ривожлантириш Дастурида умумий қуввати 420 МВтдан, ўртача йиллик 1,3 млрд. кВт. соат этиб белгиланган. Агар кичик гидростанцияларнинг имкониятларидан кўпроқ оптимал ҳолда фойдаланилса, улар томонидан ишлаб чиқилган электр барча насос станцияларига ҳамда қишлоқ ва сув хўжалигига қарашли суғориш тизимига электр энергияси етарли бўлар эди. Жадвал Ўзбекистондаги қайта тикланадиган энергия манбасининг имкониятлари Кўрсаткичлар Жами (млн.т. н.э.) Шу жумладан, энергия (млн.т.н.э.) Гидро қуёш шамол биомасса Ялпи 1 50984,6 9,2 50973 2,2 – Техник 2 179 1,8 176,8 0,4 0,3 Ўзлаштирилган 0,6 0,6 – – – 1 –белгиланган территорияга тушадиган ёки ҳосил қилинадиган назарий энергия миқдори 2– ялпи имкониятларни амалга ошириб, фойдаланиш мумкин бўлган мавжуд технологиянинг бир қисми

Бугунги кунда туманлар ва қишлоқларда 60 фоиздан ортиқ аҳоли яшаётган бир пайтда электр таъминоти ишончли (мустаҳкам) эмас. Бу шундан далолат берадики, келгусида энергия етказувчи тармоқни модернизациялаш зарур, шунингдек, электр таъминотини марказлаштирмаслик мақсадга мувофиқ, бу электр энергиясини узатиш пайтида энергия йўқотилишини қисқартиришга олиб келади. Тармоқда Ўзбекистон ҳукуматининг қайта тикланадиган энергия манбасидан фойдаланишнинг 2005–2010 йилларгача 1–2,5 фоизгача кенгайтириш тўғрисидаги Дастурий ҳужжатлар мавжуд. Келажакда қайта тикланадиган энергетика учун қулай инвестицион доира ҳосил қилиш учун нархларни қайта кўриб чиқиш лозим. Қайта тикланадиган энергия бозорида маълум ҳиссага эга барча мамлакатларда тадқиқотни кенгайтириш, ишлов бериш ва қайта тикланадиган энергия ишлаб чиқариш ҳажмини ошириш учун ҳукумат тегишли солиқ, инвестиция преференцияси, субсидия ва бошқа имтиёзи бўлган сиёсат юритади. Ўзбекистоннинг амалдаги асосий энергия манбалари Ўзбекистоннинг энергоқурилмаси. Электроэнергетика Ўзбекистоннинг шаҳар ва қишлоқларида ишлаб чиқариш ва ижтимоий инфраструктурани ривожланишини энергия билан таъминлайди. Жумладан, 2007 йилда электр энергиясининг 41,9 фоизи билан — саноат, 30,8 фоиз — қишлоқ хўжалиги, 14,3 фоиз — аҳоли, 9,2 фоиз — коммунал соҳа, 3,5 фоиз — транспорт, 0,3 фоиз билан қурилиш таъминланган. Президент Ислом Каримовнинг 2010 йил 15 декарбдаги «Ўзбекистон Республикасидаги 2011–2015 йилларда саноат тараққиётида устунликка эришиш тўғрисида»ги Фармонига мувофиқ мамлакат индустриал қурилмаси тараққиётининг асосий мақсад ва йўналишлари белгилаб олинган. Унда саноат соҳаларида тармоқ ўзгаришларининг кенгайиши, жумладан, энергетик секторда техник ва технологик янгиланиш, кенг қамровли модернизация

жараёнини давом эттириш, ишлаб чиқаришни энг сўнгги замонавий ускуналар, илмий янгиликлар ва тараққий этган инновацион технологияларни татбиқ этилиши орқали ривожлантириш назарда тутилган. «Ўзбекэнерго» Давлат акционерлик компанияси (ДАК)да қабул қилинган ҳужжат асосида режа ишлаб чиқилган. Компания ишлари ўтган йиллар давомидаги сарҳисоб қилиниб, 2011 йил учун соҳа тараққиётининг аниқ мақсадлари белгилаб олинган. Компания таркибига 54 та ташкилот ва корхона киради. Электр тармоқларининг барча кучланиш узунлиги 238,8 минг километрдан ошади. Компания томонидан электрэнергия таъминотининг узлуксизлиги, энергия ишлаб чиқариш суръатининг ўсиши ижтимоий-иқтисодий режадаги аниқ мақсад ва кўрсаткичларни таъминлаган. 2010 йилда 103,6 фоиз электрэнергияси ишлаб чиқилган ва иссиқлик энергияси узатилган. Маҳсулот экспорти топшириғи ва хизмати 101,6 фоиз бажарилиб, ишлаб чиқариш модернизациясига жалб қилинган сармоялар ҳажми ортган. Жумладан, 123,9 миллион АҚШ доллари миқдорида хориж кредитлари ва 218,2 миллион АҚШ доллари миқдоридаги маблағ Ўзбекистон Республикаси тараққиёт ва реконструкция фонди кредит ресурслари жалб этилган. 300 километр электр узатиш линиялари ва 170 минг кВ трансформатор кучланишлари ишга туширилган. 500 киловаттли юқори кучланишли Сирдарё ТЭС — «Суғдиёна» подстанцияси, Сирдарё ТЭС — ПС 218 километрлик масофада — Тошкент ва 69,4 километрлик ВЛ 500 кВ реконструкцияси муҳим инвестицион дастурни амалга ошириш, қурилишини тугаллаш доирасида пойтахтнинг «Сайилгоҳ» ёпиқ турдаги ҳар бирининг қуввати 63 МВтли трансформаторлар, 6,3 километрли кучланиши 110 киловаттли, 6,3 километр кабель линияли ишлар якунланган. «Сайилгоҳ» подстанцияси — бу лойиҳа Тошкент шаҳрининг ташқи электр таъминоти объектлари қурилиши билан боғлиқ қисми бўлиб, унда 220 кВ «Келес» постанцияси ва 110 кВли «Навоий» ўтиш пункти қурилиши ҳам режалаштирилган. Мазкур объектларни ишга туширилиши шаҳарни электр

билан таъминлашнинг ишончли ва сифатли усули бўлиб қолишига ишонч билдирилмоқда. Навоий ва Толимаржон ТЭСларида буғгазли қурилмаларни ўрнатиш ишлари, № 1–5 Янгиангрен ТЭС энергоблокларини йиллик кўмир ёқишга ўтказиш, Сирдарё ва Толимаржон ТЭСларида детандергенераторларини ўрнатиш ишлари, «Камолот» ГЭСи қурилиши, Чорвоқ ГЭСи гидрогенераторларини модернизация қилиш ишлари давом этмоқда. Ижтимоий инфратузилма ва аҳоли турар жойларини қуришни тез олиб бориш давлат дастурида қишлоқ жойларида шахсий қурилиш ишларида электр таъминотини узлуксиз таъминлаш мақсадида 232,8 километр ЛЭП 0,4 — 10 кВли 176 комплект трансформатор подстанциялари ишга туширилган. «Ўзбекэнерго» ДАК мутахаcсислари халқаро ташкилотлар ҳамкорлигида муҳим энергетик лойиҳани — Қашқадарё ва Самарқанд вилоятларидан ўтадиган 218 километрга чўзилган юқори кучланишли «Суғдиёна» линиясини ва Толимаржон ТЭСининг янги подстанцияси қуришини амалга оширишни режалаштирган. Мазкур лойиҳа Самарқанд ва Бухоро энергия тармоқларини ҳудудда бетўхтов электр таъминоти, энергия тизимининг чидамлилигини оширади, мамлакат маркази билан узлуксиз таъминлашга, экспорт салоҳиятини оширишга имкон беради. У, шунингдек, Самарқанд, Бухоро ва Қашқадарё вилоятлари аҳолисининг ва энергия таъминоти объектларини чидамлилигини ва тежамкорлигини оширади. Мазкур лойиҳанинг қиймати 150 миллион АҚШ долларини ташкил қилади, улардан 110 миллион АҚШ доллари Халқаро банк кўмаги билан ажратилиши назарда тутилган. Банк сиёсати бу каби лойиҳаларни амалга оширишда атроф-муҳит муҳофазасини таъминлашга катта аҳамият қаратади. Шу сабабли «Ўзбекэнерго» ДАК мутахаcсислари лойиҳада техник-иқтисодий асос билан экология масаласига алоҳида аҳамият қаратишган. Жумладан, табиатни муҳофаза қилиш Давлат қўмитаси тасдиқлаган лойиҳа таъсисчилари томонидан тузилган «Атроф муҳитга таъсир кўрсатиш кўрсаткичлар» ишлаб чиқилган.

Соҳанинг муттасил ривожига 5,2 миллиард АҚШ доллари миқдоридаги чиқимларга 44 та инвестицион лойиҳа кўмак бермоқда. Уларни татбиқ этиш энерготизимнинг изчил ишлашига, истеъмолчиларни электроэнергия билан узлуксиз таъминлашга, экспорт салоҳиятини оширишга имкон беради. Шундай лойиҳалардан энг каттаси Янгиангрен ТЭС энергия ишлаб чиқаришида бўлиб, табиий газ чиқимини камайтириш зарурлиги сабаб бу ерда № 1–5 энергоблокларни йиллик кўмир ёқишга ўтиш ишлари бўйича амалга оширилмоқда. Ҳозир «Ангрен» кўмир қатлам (разрез)ида реконструкция ишлари олиб борилаяпти. Унинг модернизацияси 2012 йилга келиб кўмир ишлаб чиқаришни 6,4 миллион тоннага (ҳозир кўмир қатламининг ишлаб чиқариш қуввати — йилига 3,2 миллион тонна) етказиш имконини беради. Шунда, Янгиангрен ТЭСига кўмир етказиб бериш 2,2 дан 5,2 миллион тоннага кўпайиши режалаштирилиб, бунинг натижасида йилига 825 миллион м 3 табиий газни иқтисод қилиши мумкин. Лойиҳани амалга ошириш харажатлари 227,4 миллион АҚШ долларини ташкил қилади, унинг 120,4 миллион АҚШ доллари хорижий кредитлар улушига тўғри келади. Бундан ташқари 500 кВ юқори кучланишли тармоқнинг Сирдарё ТЭС – Янгиангрен ТЭС қурилиши мўлжалланмоқда. Бу каби 2 та йирик электростанциялар орасида қўшимча алоқа мамлакат энергия тизимининг ишлаш маромини ошириб, электрэнергия етказишни яхшилаш имконини беради. 130 километрлик ЛЭП–500 Фарғона водийси истеъмолчиларининг электр таъминотини янада яхшилайди. Бу лойиҳа «Ўзбекэнерго» ДАКнинг ўз ҳисобидан ва «Эксимбанк» (КНР) кредити эвазига амалга оширилиши кўзда тутилган. Яна бир эътиборга лойиқ қўшимча электрэнергияни ишлаб чиқиш бўйича инвестицион лойиҳа яъни, сиқилган табиий газнинг кенгайишидан ҳосил бўладиган энергиядан фойдаланиб, Талимаржон ва Сирдарё ТЭСларида умумий қуввати 20 меговатт бўлган детандер-генератор агрегатларини қуриб, қўшимча электр энергияси ишлаб чиқариш мўлжалланмоқда. У магистрал газ қувурларидаги энергия ҳисобига электр энергиясини олиш имконини беради.

Бундан 16 миллион м 3 ҳажмдаги табиий газ иқтисод қилинади. Лойиҳани умумий қиймати 14,9 миллион АҚШ долларини ташкил этади. Бошқа инвестицион лойиҳалар ҳам замонавий илмий-техник янгиликлар жорий қилишга қаратилган. Масалан, қуввати 370 меговатт бўлган буғгаз қурилмалари (парогазовые установки ПГУ) Тошкент, Навоий, Талимаржон ТЭСларида модернизация қилиш давомида фойдаланиш мўлжалланган. Бундай 2,8 миллиард киловатт соат электр ва иссиқлик энергияси ишлаб чиқарадиган буғгаз қурилмалари 175 миллион кубометр табиий газни иқтисод қилади. Энергия самарадорлигига ва «яшил ёқилғи»ни тежаш бошқа электрстанцияларидан ҳам кутилмоқда. Тошкент иссиқлик электр марказида қуввати 27 МВт бўлган 3 та газ трубинали (ГТУ) қурилма ҳам катта иқтисодий самара бермоқда. Бундай ГТУ қурилмасининг қиймати — 57 миллион доллар бўлиб, бу лойиҳа япон ташкилотларининг энергетика ва саноатда янги технологияларни ривожлантириш гранти ҳисобига молиялаштирилади. Иккита бошқа газ трубина қурилмалари модел лойиҳаси NEDO доирасида Япониянинг халқаро ҳамкорлик агентлиги (JICA) имтиёзли кредитини жалб этилиши эвазига молиялаштириш мўлжалланмоқда. Соҳада энергия тежайдиган технологияларга катта эътибор қаратилмоқда. Ҳозирги пайтда электр энергиясининг истеъмолини ҳисоб-китоб ва назорат қилувчи автоматлаштирилган тизим (АСКУЭ) босқичма-босқич жорий қилинмоқда. АСКУЭни корхоналарда хўжалик юритувчи субъектлар маиший истеъмолчилар учун қўлланиши, барча занжирда энергия етказиб беришнинг аниқ ҳисобини юритиш ва технологик йўқотишни камайтириш имконини таъминлайди. Шаклланган оптимал иш режими тизими, ёқилғи - энергия ресурсларидан рационал фойдаланиш имкониятини яратади. Мазкур лойиҳанинг биринчи босқичини амалга ошириш харажатлари 34,8 долларни ташкил этади. Лойиҳанинг моддий кўмаги асосан «Ўзбекэнерго»

томонидан амалга оширилади. Шуниндек, хорижий инвесторлар ва кредитлар улуши ҳам режалаштирилган. Осиё тараққиёт банки ва Халқаро банк билан қарз маблағлари олиш масаласи бўйича музокаралар олиб борилмоқда. АСКУЭ электр энергиясининг модернизация қилиш дастурининг биринчи босқичи бўлиб, унинг қиймати 364,6 миллион АҚШ долларини ташкил этади. Экспертларнинг хулосасига кўра, янгилик йилига 2,75 миллард киловатт соат электр энергиясини тежаш имкониятини беради, шунингдек, ҳар йили 1,9 млн. тонна иссиқхона газларини ҳавога чиқишини олдини олади. Йилига тежалган энергия баҳоси 125 миллион долларни ташкил этади. Ушбу ва бошқа инвестицион лойиҳаларни муваффақиятли амалга ошириш, сўзсиз сифат ва самарадорлигини оширади ва мамлакат иқтисодиёти ва аҳолини ишончли энергия билан таъминлайди. «Ўзбекистон Республикасидаги 2011–2015 йилларда саноат тараққиётида устунликка эришиш тўғрисида»ги қарорини бажариш, соҳада кўрилаётган комплекс чоралар, яъни меҳнат унумдорлигини ошириш, босқичма-босқич харажатларни ва маҳсулот таннархини камайтириш, замонавий энергия ва ресурсларни тежайдиган технологияларни жорий этиш, ишлаб чиқаришни ташкил этишни мукаммаллаштириш ва ҳар хил нобудгарчиликларни йўқотиш ҳисобига амалга оширилмоқда. Соҳада мутахассисларни тайёрлаш ва олий таълим ўқув юртлари моддий- техник базасини мустаҳкамлаш мақсадида компания томонидан электр энергиясини назорат қилиш ҳамда ҳисобга олишнинг автоматлаштирилган илмий-ўқув лабораторияси ташкил этилган ва худди шундай лабораторияларни республиканинг 14 та ҳудудида жорий этиш амалга оширилмоқда. Шунингдек, Техника университетининг Энергетика факультети ҳудудида 2 та қуёш электр станцияси модуллари ва 2 та шамол ускунаси монтаж қилиниб, замонавий муқобил энергия манбаларидан фойдаланиш борасида лаборатория яратилган. Унинг стендини яратиш бўйича ишлар бошлаб

юборилган ва уни ҳам жорий йилда якунига етказиш мўлжалланган. Бу тадбирлар компания томонидан тўлиқ молиялаштирилиб, амалга оширилгач, ушбу турдаги энергия манбаларидан фойдаланишнинг дастлабки заминини яратишнинг имкони туғилади. Энергетика сиёсатини шакллантириш Узоқ муддатли иқтисодий ривожланиш стратегияси билан ўзаро боғлиқ энергетика сиёсатини шакллантириш ва унга мос амалга оширишга муваффақ бўлган мамлакатлар, ўз келажаги учун хотиржам яшайди. Энергия захираларига бўлган юқори нархлар қайсидир маънода ислоҳотлар ўтказишни тўхтатиб қўяди: ташқи нархлар ва ўз истеъмолчилари тўлаётган нархлар ўртасидаги масофа қанча катта бўлса, миллий иқтисодиёт учун энергия захиралари бозорини либераллаштиришнинг оқибатлари шунча салбий бўлади. Энергия захиралари чет элга чиқиб кетади, тадбиркорлар рақобатдошлик етарли даражада юқори бўлмаганлиги сабабли касодга учрайди, иқтисодиёт эса орқага кетиши мумкин. Яъни, энергия етказувчилар учун ички нархларнинг либераллашуви мақсадга мувофиқ эмас. Демак, энергетика соҳасини ривожлантириш ва модернизациялашни таъминлашга тайёр турган хусусий инвесторларнинг келиши гумон. Шунинг учун ҳам ундай давлатнинг бошқарувчилик иштироки мажбурий тарзда сақланиб қолади. Дунё нархларига нисбатан паст нархда олинган энергия захиралари борган сари ташқи бозордаги саноат маҳсулотининг рақобатбардошлилигини ва уни экспорт қилиш имкониятларини аниқлаб беради. Шу ерда Ўзбекистон иқтисодиётини ривожлантириш истиқболлари нуқтаи назаридан келажакда жаҳон бозоридан қиммат энергия захираларини сотиб олмаслик учун энергия захираларининг экспорт ҳажми қанча бўлгани яхшироқ деган савол туғилади. Бу саволга жавоб — мамлакатдаги мавжуд энергия захираларини аниқлаш ва саноат соҳаларининг энергияга бўлган эҳтиёжини башорат қилиш йўли билан олиниши мумкин. Бу каби баҳолар иқтисодий ривожланишнинг

умумий сиёсатидан келиб чиқиб, энергия ресурсларининг экспортни тежаб режалаштиришга имкон беради. Умуман олганда, ҳамма вақт дунё бўйича қазиб олинадиган энергия ресурслари тахминан 90 фоизи давлат компанияларига тегишли эканлигини инобатга олиб, келажакда компаниялар хусусий, халқаро ёки миллий давлат компаниялари яна ҳам рақобатбардош бўлишини аниқлаш маъқул бўлар эди. Чунки нефть ва газ соҳасини ривожлантириш стратегиясини шакллантириш масалалари шунга боғлиқ. Масалан: - энергетика соҳасидаги либераллашув қанчалик чуқур бўлишига; - хусусийлаштириш қанчалик кенг бўлишига; - чет эл инвесторларининг иштироки қанчалик фаол бўлишига; - стратегик инвестор сифатида халқаро ёки давлат компанияларини танлашга . Ж аҳон бозорига энергия ресурсини эркин нархда сотиш яхшими ёки ўзаро мажбуриятлар орқали узоқ муддатли шартномалар орқали сотиш яхшими? Агар ёқилғи ва энергетика комплексидаги давлат мулкининг узоқ вақт сақланиб туриши варианти танланса, унда, биринчи навбатда, унинг корпоратив бошқарувини такомиллаштириш зарур. Шу билан бирга, чет эл давлат энергетика компанияларининг тажрибасини яхшилаб ўрганиш, энг самарали фаолият кўрсатаётган Хитой давлат корпорациялари томонидан техник ва услубий ёрдам олишга ҳаракат қилиш мақсадга мувофиқдир. Умуман олганда, бугун энергетика масалалари бўйича сиёсий баҳс- мунозаралар қизиган бир пайтда дунё сиёсати янги парадигмасининг ва энергетика соҳаси ривожининг миллий стратегияларининг шаклланиши содир бўлмоқда. Энергетиканинг базавий шакллари, унинг ривожланишига бўлган тамойил ва ёндашувлар ўзгармоқда. Яқин 50 йил ичида жаҳоннинг энергетика манзараси бутунлай ўзгариб кетиши мумкин. Ва узоқ муддатли иқтисодий ривожланиш стратегияси билан ўзаро боғлиқ энергетика сиёсатини шакллантириш ва унга тенг амалга оширишга муваффақ бўлган мамлакатлар, бу ишни амалга ошира олмаган мамлакатлардан фарқли ўлароқ келажаги учун хотиржам бўлсалар ҳам бўлади.

Ўзбекистон энергетика сиёсатининг асосий йўналишлари Келажак энергетика сиёсати асосини 2011–2020 йиллар учун ишлаб чиқилган ва қабул қилинган ҳужжатлар аниқлаб беради. Жумладан, «1995 йилдан 2010 йилгача бўлган давр учун Ўзбекистоннинг энергетика стратегиясининг асосий йўналишлари» тўғрисидаги тасдиқланган ҳужжат мавжуд. 1999 йили «2010 йилгача даврга электроэнергетиканинг ривожланиш дастури» электро- энергетика, нефтгаз саноатини ривожланишини тармоқ дастурости ҳужжати доирасига олган. 2000–2001 йиллар аниқликлар (тузатишлар) киритилган ва тасдиқланган «Электроэнергетика ва кўмир саноати ривожланишининг 2010 йилгача даврга мўлжалланган узоқ муддатли дастури» энергетика соҳасида, 1995 йил қабул қилинган, «2010 йил давригача Ўзбекистон электроэнергетика страте-гиясининг асосий йўналишлари» Давлат сиёсатининг устувор йўналишлари ҳисобланади: - иқтисодиётнинг барча соҳаларини ёқилғи-энергетика ресурслари билан ижтимоий заруриятни устувор таъминлаш, ишонарли хом ашё базасини яратиш, қайта ишлаш, узатиш (транспортировка) ва энергетика тақсимлагич тизимини етарлича ривожлантириш йўли билан мустаҳкам таъминлаш; - энергетика ресурсларидан фойдаланиш самарадорлигини ошириш ва энергия тежамкорлик чораларини қўллаш учун зарур шароит яратиш, энергетика мустақиллигининг сақланишини таъминлаш ва экспорт имкониятини ошириш; - кўмир ёқилғиси, қайта тикланадиган, шу жумладан, ноанъанавий энергия манбалари, кичик гидроэнергетикани ривожлантириб, электр таъминоти манбаларини иқтисодий асослаб диверсификациялаш; - энергетика секторини барқарор молиявий қўллаб-қувватлаш ва бу тармоққа қўшимча инвестиция жалб қилиш;

- энергетика билан ўзаро боғлиқ тармоқларнинг баҳолаш ва муносабатларини ҳисобга олиб, меъёрий-ҳуқуқий базасини ишлаб чиқиш, молия-солиқ тизимини такомиллаштириш: - энергетика бозорида босқичма-босқич рақобат майдонини ҳосил қилиб, бевосита ёки билвосита энергетика соҳасини давлат бошқариши ва давлат назоратини шакллантириш: - энергетика бозорининг тўлиқ субъектларини ва бозор инфраструктурасини яратиш. Давлатларнинг электроэнергетикасини ислоҳ қилиш — жуда мураккаб молиявий-хўжалик жараёндир. Ушбу йўналиш жаҳонда XX асрнинг 80- йилларида бошланган. Ҳозирги даврда давлатлар ўз электроэнергетика тармоғини техник ва технологик жиҳатдан ривожлантириш, соҳани ривожланиши учун узоқ муддатли маълум инвестициялар киритиш учун зарур миқдорда маблағ етишмаётган пайт. Энг муҳими, бу шароитда электр ва иссиқлик энергиясидаги тарифларни камайтириш зарур, бу эса инвесторлаштириш билан қопланиши ва у ислоҳотнинг мазмун-моҳиятини ташкил қилади. Ҳозиргача 30 га яқин ривожланган давлатлар ўз электроэнергетикасининг ислоҳот қилишган ёки ислоҳ қилиш босқичларида. Шу билан бирга, бу аҳолининг манфаатлари билан боғлиқ, чунки электроэнергетиканинг ислоҳот натижалари, давлатнинг ижтимоий ҳаётига таъсир этади. Ўзбекистон электроэнергетикаси, давлат иқтисодиётининг базавий соҳаси ҳисобланиб, уни ислоҳ этиш бошланган. Лекин соҳани чуқур ислоҳот этиш — электроэнергетикага бозор муносабатларини жорий қилиш – бошқа мамлакатларнинг тажрибаларини чуқур ўрганишни, ислоҳот қилишни ва ўз моделини аниқлашни талаб этади, чунки барча мамлакатларни бир вақтнинг ўзида манфаатига бир вақтда тўла жавоб берадиган универсал модел мавжуд эмас. Шунинг эсдан чиқармаслик керакки, у Ўзбекистон иқтисодиётини ислоҳ қилишнинг Миллий моделининг беш принципларига мос бўлиши, ўтиш даврида электроэнергетикани ислоҳ қилишда аҳолини кучли ижтимоий

ҳимоясини таъминлаши керак. Дунёда бундай мисоллар мавжуд: жумладан, Германия, Хитой ва бошқаларда. Ў збекистонда қайта тикланадиган энергия манбаларидан фойдаланишнинг мавжуд имкониятлари Ўзбекистондаги қайта тикланувчи энергия манбаларининг ҳажми деярли 51 млрд. т.н.э.га тенг. Бугун дунёда мавжуд технология ва ускуналардан фойдаланиб, 179 млн. т.н.э. олиш мумкин. Бу мамлакатдаги қазиб олинган ёқилғининг жорий бир йиллик ҳажмидан уч баробар кўп. Бунга биомасса ресурслари, яъни ўсимлик, чорвачилик ва саноат чиқиндилари кирмайди. Мазкур манба салоҳияти яқин келажакда аниқланиши шарт. Масалан: бир гектар экилган пахта майдонидан 2 дан 4 тоннагача ғўзапоя олса бўлади. Бу дегани ғўзапоя захиралари 1 млн.дан 2 млн. т.н.э. ташкил қилиши мумкин. Лекин Ўзбекистон энергия балансидаги қайта тикланувчи электр манбаларидан ҳозирги вақтда фақат табиий ва сунъий сув оқимларининг гидроэнергияси сезиларли улушни ташкил қилади; унинг улуши барча энергия ишлаб чиқаришининг 1 фоизидан озгина ортиқ. Қайта тикланувчи энергиянинг бошқа манбалари — қуёш, шамол ва биомассалар жуда кам ишлатилаяпти, шунинг учун ҳам расмий статистикасида ўз ифодасини тополмаган. Охирги йилларда қуёш ва шамол энергиясидан фойдаланиш бўйича қатор лойиҳалар амалга оширилди. Лекин улар асосан намойиш характерига эга. Республикада қуёшли сув иситгич панелларини ишлаб чиқарилишини «Қурилишгелиосервис» МЧЖ, «ЭНКОМ» НПП, «Фотон» ОАЖ томонидан йўлга қўйилди. Мамлакатда қуёшли сув иситгич тизимларини ўрнатиш ва ишлатиш билан шуғулланган малакали мутахассислар бор. Ўрнатилган коллекторларнинг майдони 40 минг кв.м ортиқ. Бу коллекторлар бир қатор автотранспорт корхоналарида ва тиббиёт муассасаларида, Ўзбекистон Республикаси Мудофаа вазирлиги иншоотларида, «Ўзтрансгаз» АК, «Ўзбекистон темир йўллари» ДАТК, Олмалиқ ва Навоий ТМКларда ўрнатилган. Охирги пайтда дунёда қуёшли

фотоэлектрик тизимларининг нархи анча арзонлашган. Бу уларнинг иқтисодий салоҳиятини кескин кўтариб юборди. Ўзбекистонда импорт асбоблари асосида фотоэлектрик тизимларини ишлаб чиқариш билан «Фотон» ОАЖ ва ЎзФА Физика ва техника институти шуғулланмоқда. «Фотон» ОАЖ ишлаб чиқарган тизимлар стандартлаштириш идорасидан келишувдан ўтган. Республикада ишлаб чиқарилган тизимларнинг нархи чет элникига нисбатан анча арзон. Ҳозирги пайтда Ўзбекистонда ўрнатилган ФЭТ қуввати 10 кВтдан ошмайди. Улар Қорақалпоғистондаги Коструба қишлоғида, Аёзқалъа туристик мажмуаларида, шунингдек, «Ўзтрансгаз» АК иншоотларида ҳамда Республиканинг чорвачилик хўжаликлари ва бошқа объектларда жойлашган. Шамол ускуналарининг қуввати 100 ваттдан бир неча ўн киловаттгача бўлиб, алоҳида истеъмолчилар томонидан ҳар хил мақсадда ишлатилиши мумкин. Бу каби шамол ускуналаридан фойдаланиш тажрибасини Қорақалпоғистоннинг Қозоқдарё атрофида жойлашган парранда фабрикасида бу борада амалга оширилган ишлар мисолида кўриш мумкин. Яна бир тажрибали қуёш-шамол гибрид ускунаси Тошкент вилоятининг Чорвоқ шаҳри ёнида телерадиостанция учун ўрнатилган. Бу каби технологияни электр энергияси билан локал таъминлашда қўллаш айниқса, узоқ ҳудудлар учун долзарбдир. Чунки у ерларга электр симларини тортиш иқтисодий жиҳатдан фойдали эмас. Ўзбекистондаги биомасса ресурслари ҳақида маълумотлар, замонавий биогаз ускуналари ва уларни ишлаб чиқарувчилар ҳам жуда оз. Лекин Республиканинг техник салоҳияти бу ускуналарни нафақат монтаж қилишга ёки фойдаланишга, балки уни ишлаб чиқаришга ҳам қодир. Қайта тикланувчи энергетиканинг айрим камчиликларга ҳам эга. Бу энергия ишлаб чиқаришнинг зич эмаслиги ва ўзгарувчанлиги ҳамда технологиянинг нархининг юқорилигидадир. Шунинг учун ҳам қайта тикланувчан энергетика ҳозир ва яқин келажакда анъанавий энергетика билан рақобат қила олмайди. Лекин энергиянинг қайта тикланувчи манбалардан фойдаланиш ёқилғи-

энергетика балансини яхшилашга катта ҳисса қўшади ва энергия соҳасининг атроф-муҳитга салбий таъсирини камайтиради. Бунинг учун энергетиканинг қайта тикланувчи манбаларини жорий этишни ривожлантириш ва рағбатлантириш стратегиясини ишлаб чиқиш талаб қилинади. Ўзбекистон Республикаси ўзининг ноёб географик жойлашиши ва иқлимининг турфалиги қайта тикланадиган энергия манбаси имкониятига кўра, ўзига хос жойлашган. Ушбу имконият етарлича тўлиқ миқдорда аниқланиб, у мамлакат тараққиётининг устувор йўналишларидан бири сифатида белгиланган. Ўзбекистон электроэнергетикаси республика халқ хўжалигининг муҳим соҳаси ҳисобланади ва маълум ишлаб чиқариш ва илмий-техник имкониятларга эга бўлган ҳолда, халқ хўжалигининг ривожланиш комплексига салмоқли ҳисса қўшмоқда. Бу Ўзбекистон энергосистемасига республика халқ хўжалигини ва аҳолисини электр энергиясига бўлган истеъмол талабини тўлиқ қондиришга имконият беради. «Энергия — саноатнинг нонидир » деб бежиз айтилмаган . Саноат ва техника қанчалик ривожланса, уларга шунча кўп энергия керак бўлади. Ҳаттоки, шундай тушунча бор, — «тараққиётда илгарилаб кетган энергетика». Бу дегани, ҳеч бир саноат корхонаси, ҳеч бир янги шаҳар ёки уй энергия манбасининг мавжудлиги аниқламай туриб қурилмайди. Мана, оддийгина қилиб, исталган давлатнинг техник ва иқтисодий қудратини унинг қазиб чиқараётган ва фойдаланилаётган энергиясидан билиб олиш мумкин. Табиатда энергия захираси жуда кўп. Жаҳондаги иқтисодий кризис муносабатлари — энергия ресурларини қазиб олиш, қайта ишлаш ва узатишда кўп мамлакатларнинг иқтисодиётига янги талаблар қўймоқда. Шунинг учун Давлатимиз раҳбари жаҳон иқтисодий кризисининг биринчи ташқи аломатлари аниқланиши билан ташаббус кўрсатиб, 2009–2012 йиллар учун кризисга қарши дастурни тасдиқлади. Бунда «энергетикани модернизация қилишни амалга ошириш, энергия сарфини камайтириш ва

самарали энергиянинг тежамли аниқ тизимини яратиш» зарурлигини қайд этди. Иқтисодиётимизнинг келгуси рақобатбардошлигини ошириш, аҳолининг фаровонлигини кўтариш, кўпинча мавжуд ресурслардан, биринчи навбатда, «электр ва энергия ресурслари»дан тежамкорлик билан иқтисод қилиб фойдаланишга ўрганишимизга боғлиқ. Бу дегани, иқтисодиётимизни янги «технологик рельс»ига кўчириш, эскирган энергетик ускуналарни алмаштириш ва модернизация қилиш демакдир. «Ишлаб чиқариш – истеъмолчи» занжиридаги энергия ҳажмини камайиши, Ўзбекистон саноатини жаҳон иқтисодиётида муваффақиятли рақобатда қатнашишига имкон беради. Президентимизнинг таъкидлашича, «Ҳисоб-китоблар шуни кўрсатмоқдаки, модернизация, техник ва технологик янгиланишга қаратилган муҳим устувор Дастур лойиҳаларини амалга оширишнинг дастлабки ишлаб чиқилиши, инновацион ва энергия тежамкор технологияларни қўллаш, жаҳон бозори талабидаги янги турлардаги товарларни ўзлаштириш, ҳар йили қўшимча 10,4 млрд. доллар ҳажмдаги маҳсулот, йиллик экспортни — 6,5 млрд. долларга ўсишига, ялпи ички маҳсулот (ЯИМ) ҳажмини жиддий равишда оширади». Агар иқлим ва об-ҳаво шароитларидаги ўзига хослик эътиборга олинса, мамлакатимизда қайта тикланадиган энергия манбалари имкониятлари етарлича. Энг муҳим масалалардан бири энергетика, ҳудудни тўлиқ иқтисодиёти ривожи учун мавжуд ёқилғи-энергетика имкониятларидан самарали ва омилкор усулларда ҳамда энергобалансга янги экологик тоза энергия турларини жалб этиб амалга ошириш ҳисобланади. Қайта тикланадиган энергия манбалари (электр, табиий газ, иссиқ сув) узоқда жойлашган чўл, тоғли, сув билан таъминланмаган, шунингдек, электр энергияси, иссиқлик ва ичимлик суви билан боғлиқ бўлган мавсумий ишлар ёки экспедициядаги одамлар учун ҳал қилувчи аҳамият касб этади. Ўзбекистонда 60 фоиздан кўпроқ аҳоли қишлоқ жойларида яшайди. 1,5 мингга яқин бориш қийин бўлган қишлоқ аҳоли пунктлари, анъанавий электр манбаларидан фойдалана олмайдилар. Шунинг учун мамлакатда ҳозирги

пайтда қайта тикланадиган энергия манбаларидан фойдаланиш дастурларига эътибор кескин кучайган. 2009 йили эълон қилинган «Қишлоқ тараққиёти ва фаровонлиги йили» қишлоқнинг экстенсив ривожланишидан, интенсив ривожланиши йўлига ўтиш туфайли кучли туртки бўлиб, қишлоқ хўжалиги тараққиёти, қишлоқ аҳолиси турмуш даражаси сифати кўтарилмоқда. Қайта тикланадиган энергия манбалари яратадиган янги технологиялар кўп ҳолларда, анъанавий энергия таъминотига нисбатан кам харажатлидир. Бозор иқтисодиёти шароитида электр энергиясининнг марказлашган таъминоти, унча долзарб бўлмай қолди, чунки, узоқ масофаларда жойлашган фермер хўжаликлари, саноқли хонадонли, тоғли, чўл қишлоқларига бундай энергия таъминоти — ҳаддан ташқари кўп харажатлидир. Ноанъанавий энергия манбаларини Бошқарув қурилмаси биринчи даражали аҳамиятга эга бўлиб, олдинги сафга чиқмоқда. У фермернинг ирригация тадбирларини (сув чиқариш ва далани артезиан қудуқлар орқали суғориш) ўтказишга, айрим ҳолатларда одамларни ичимлик суви ва молларини суғориш учун, сувни тозалаш, фермер хўжалиги электр таъминотини мустақил ҳал этишга имкон пайдо қилмоқда. Қишлоқ хўжалигида автоном иш жараёнларини автомат ва компьютер базалари тизимида бошқаришни ташкил этиш унча мураккаб эмас. Масалан, шамол ускунаси қуёш панеллари билан фермер далада бўлмаса ҳам суғора олади, компьютер дастурига киритилган шамол элементига биноан бошқариши мумкин. Ягона энерго маълумот тармоғига боғланган ноанъанавий энергия манбаси фермер хўжалигини нафақат самарадорлигини кескин оширади, ҳатто деҳқоннинг меҳнат ва маданий дам олиш имкониятини оширади. Муҳими, деҳқонни унинг иқтисодий асослари билан қизиқтириш, аниқ ишлаётган лойиҳаларни намойиш этиш керак. Қишлоқ ҳаётини ўзгартирувчи кучлардан бири — қишлоқ ёшларидир. Улар компьютерда бошқариш илмини ўрганиб ва янги технологияларни жорий этиб, қишлоқни қайта ўзгартиришнинг тезлатувчисига айланади.

Улар ўз ерида мулк эгаси, мавжуд ресурсларини доимо тежаб-тергаб ишлатишади. Энергоресурсларни модернизация ва диверсификациялашнинг зарурияти — шак-шубҳасиз. Ундан ташқари, қайта тикланадиган энергия манбаларига янгича қараш мамлакат энергия таъминоти, қишлоқ ва шаҳарларда бошланғич углеводород ресурсларини тежашда катта роль ўйнайди. Иқтисодий омилидан ташқари, ноанъанавий энергия манбалари катта ижтимоий ва экологик аҳамиятга эга. Энергия узатишнинг нархи арзон бўлишига қарамай, Ўзбекистонда шундай аҳоли пунктлари борки, ҳали энергия манбасига эга эмас ва у ерларда қайта тикланадиган энергия манбалари ишлаб чиқарадиган қурилмалардан фойдаланиш иқтисодий жиҳатдан ўзини оқлайди. Бир томондан бошланғич энергия узатувчиларнинг таннархи ошиб борса (геология қидирув, қазиш, етказиб бериш), иккинчи томондан қайта тикланадиган энергия манбалари технологиялари тез ривожланиб, бу энергия рақобатбардош бўлиб боради. Бундан ташқари, атмосферага ва атроф-муҳитга чиқариб ташланаётган чиқиндининг асосий анъанавий турдаги энергетикадаги (31,3 фоиз) ҳиссасига ва нефтгаз саноатининг маълум улушига (29 фоиз) тўғри келади. Олтингугурт оксиди, азот, углерод, атмосферага кўтарилиб, узоқ масофаларга кўтарилиб кетади, сув билан бирикади ва кислота эритмасига айланиб, қуруқ ерларга «кислотали ёмғир» ҳолда ёғади ва ўсимликка, ерга, сувга, салбий таъсир кўрсатади. Атроф-муҳит кислоталилиги юқори шароитда, оғир металлар овқатланиш занжирига тушади, озиқ–овқат орқали одам организмига ўтади. Бундан ташқари, «умумлашиш самарадорлиги» кузатилиб, бир модда бошқа бир модданинг таркибида бўлиши билан зарарли таъсир кўрсатади. Барча жаҳон энергетиклари ўзларининг энергия тизимига энг янги усулларни жорий этиб ва соҳага қайта тикланадиган энергия манбасини ҳам қўшиш устида ишламоқдалар. Ўзбекистон учун қайта тикланадиган энергия манбаси қуёш, шамол ва биомасса энергияларидан, шунингдек, кичик

гидростанция ва геотермал қурилмаларидан фойдаланиши долзарб ҳисобланади. Шуни таъкидлаш мумкинки, қайта тикланадиган энергия манбаси ― тезкор ва энг кам харажатлар билан аҳолининг энергия ва иссиқлик таъминоти ҳамда марказлашган ҳолда таъминлаш имконидан маҳрум бўлган узоқ қишлоқ жойларида яшайдиган ёки энергия етишмовчилигидан қийналаётган, унча катта бўлмаган, узоқда жойлашган туманлар масаласини ҳал этиши мумкин. Ушбу стратегик йўналишнинг Ўзбекистон учун муҳимлиги шундан иборатки, барча ҳудудларнинг узоқ келажакдаги энергия таъминоти, қайта тикланадиган энергия манбаси соҳасидаги аниқ лойиҳаларни амалга оширилишига боғлиқ, чунки, анъанавий энергия ресурслари қайта тикланмайди ва чекланган. Ўзбекистонда қайта тикланадиган энергия манбаси келгусида ривожланиш шароити ва ўзлаштирилиши электроэнергетика тизимини маълум даражада диверсификация қилиш орқали эришилиши мумкин. Қайта тикланадиган энергия манбасидан интенсив фойдаланиш бир томондан ёқилғи-энергетика комплексининг юқори кўрсаткичларига эришиш бўлса, бошқа томондан, углеводородлардан фойдаланиш суръатининг ўсишини келгусида секинлаштириш ва барқарорлаштиришга эришиш муҳим аҳамият касб этади. Шу сабабли инновацион энергия узатувчи ишлаб чиқариш, жумладан, қуёш энергияси, шамол, биомасса ва водород ривожланиши зарур омил бўлмоқда. Қайта тикланадиган энергия манбасидан фойдаланиш нафақат қазиб олинадиган органик ёқилғини келажак авлод учун сақлаб қолади, шу билан бирга олинадиган углеводороднинг мавжуд экспорт имкониятларини оширади ҳам. Қайта тикланадиган энергиядан ва маҳаллий ёқилғи турларидан фойдаланишнинг стратегик аҳамияти шундаки, қайта тикланмайдиган ёқилғи турлари ва энергоресурсларни истеъмол қилишни камайтириш, ёқилғи-

энергетика комплекси фаолиятидан ва узоқ ҳудуд ва минтақаларнинг экологияга юкни камайтириш, марказдан узоқ истеъмолчиларни ёқилғи билан таъминлаш, ҳозирги мавжуд ёқилғининг маълум даражада узоқ масофаларга етказиб бериш харажатларини камайтиришдир. Қайта тикланадиган энергия узатувчилар ва маҳаллий турдаги ёқилғилардан оптимал фойдаланиш минтақавий энергия сиёсати олиб боришда муҳим аҳамиятга эга. Қайта тикланадиган энергиядан фойдаланиш зарурияти унинг имкониятларини аниқлаш, қуйидаги муаммоларни ҳал этади: -вилоятларда ва жойларда аҳоли ҳамда корхоналар ишончли, барқарор иссиқлик ва электр энергияси билан марказлашмаган ҳолда таъминланади, шунингдек, энг юқори зўриқиш пайтида мажбурий тармоқдан узиб қўйиш ва авария ҳолатларини бартараф этиш пайтидаги энергиянинг пасайишини; шаҳарларда ва жойларда, шунингдек, дам олиш ва сиҳатгоҳларда энергия ускуналаридан фойдаланишда ажралиб чиқадиган зарарли моддаларни қисқартириш учун ажратиладиган эмиссия харажатларини камайтиради. Ўзбекистонда қайта тикланадиган энергия олиш ва фойдаланиш учун барча асослар мавжуд. Ёқилғи бўладиган фойдали қазилмаларнинг барча турларини қимматлашиб бориши билан бирга қайта тикланадиган энергия манбаларининг иқтисодий имконият қисмлари яна ҳам осонлиги маълум бўлиб қолади, экологик хавфсизлигидан ташқари, улардан фойдаланиш технологияси ўзининг автоматлаштириш даражасига кўра, Ўзбекистонда мавжуд анъанавий ёқилғи турлари технологияси билан рақобатлашади. Аниқ ишонч билдириш мумкинки, келажакда биоэнергетикага кенг йўл очилиши мумкин. Лекин яқин 5–10 йил ичида бу турдаги энергетика, глобал ва минтақавий энергобалансда ҳал қилувчи роль ўйнамайди. Ҳа, келгусида қайта тикланадиган энергия манбаси, анъанавий турдаги энергетикани жараёндан тўлиқ чиқариб ташлай олмайди, фақат жиддий қўшимча бўлиб хизмат қилади. Бахтга қарши инвесторлар, қайта тикланадиган энергия манбасининг ривожланишига маблағ тикишга шошилмаяптилар. Бу, энг аввало, у ҳақда тушунчаси камлиги бўлса, имкониятга эга бўлган ишлаб

чиқарувчи ва истеъмолчиларнинг етарлича хабардор эмаслиги ва консервативлигидир. Шунингдек, қайта тикланадиган энергия манбасидан фойдаланиш муаммоси ташкилий-техник, экологик ва иқтисодий муаммоларни илмий-текшириш ва конструкторлик ишланмалари, инженерлик ва илмий кадрларнинг етарлича молиялаштирилмаслиги уни тўхтатиб турганидан далолатдир. Ўйлаймизки, ОАВда кенг ёритилиши, қайта тикланадиган энергия манбасининг имкониятларини очиб берувчи махсус адабиётлар, унга Ўзбекистон энергетикасини диверсификациялашга янгича қараш дейишга имкон беради. Балки лойиҳачилар, саноатчилар ва молиячилар ўртасида боғловчи занжир бўлиб хизмат қилмоғи керак. Кичик бизнесни ва аҳолини илғор энергия тежамкор технологиялардан кенг миқёсда маълумотга эга этиш зарур. Билимдон PR-акциялар, маълумот берувчи — презентация тадбирлари илғор технологияларни ҳаётимизда ва иқтисодимизга қўллашга маълум даражада ёрдам беради. Кўпгина лойиҳалар, маълумотлар билан қўллаб-қувватлашни талаб этади. Бир сўз билан айтганда, муаммолар бор ва уларнинг барчасини қайта тикланадиган энергия манбаларининг қўлланишини билган ҳолда ҳал этиш мумкин. Юқорида қайд этилганидек, қайта тикланадиган энергия манбаларига қуёш, шамол, сув ресурслари, геотермал манбалар, саноат ва шаҳар, қишлоқ хўжалиги чиқиндиларидан олинган биогазлар киради. Ўзбекистонда қайта тикланадиган энергия манбаларидан фойдаланиш учун қулай имкониятлар мавжуд. Мамлакатимизда йилнинг асосий қисми иссиқ ва қуёшли кунлардан иборат. Бундан ташқари, тоғли ҳудудлардан оқиб ўтувчи серсув дарёлар битмас - туганмас энергия манбаи ҳисобланади. Республикада қайта тикланадиган энергия манбаларининг техник имкониятлари: қуёш — 98,8 фоиз, шамол — 0,2 фоиз, гидро — 1,0 фоиздир. Кейинги йилларда қуёш ва шамол энергиясидан фойдаланиш бўйича қатор лойиҳалар амалга оширилмоқда. 2005 йилдан Республика Давлат табиатни муҳофаза қилиш қўмитаси қошида «Экоэнергия» илмий-тадқиқот маркази

фаолият кўрсатмоқда. Марказ корхона ва ташкилотларнинг тўғридан-тўғри шартномалари асосида буюртма бўйича муқобил энергия манбалари ускуналарини ишлаб чиқариш ва ўрнатиб бериш имкониятларига эгадир. Бундан ташқари, марказ томонидан кичик дарёлар, ариқлар энергиясидан фойдаланиш учун микро ГЭСлар тузилмаси ишлаб чиқарилмоқда. Республика Давлат табиатни муҳофаза қилиш қўмитаси ёрдами билан қуёш энергиясидан фойдаланишнинг афзалликларини амалиётга тадбиқ этиш мақсадида Жарқўрғон тумани ҳудудидаги «Оқтепа» сув омборига қуёш батареялари ўрнатилган. Худди шундай ускуна Сурхондарё вилоят табиатни муҳофаза қилиш қўмитаси маъмурий биноси, Термиз туман тиббиёт бирлашмаси туғруқхона бўлимида, Қумқўрғон туман Хўжамулк ҚВПсида, Тошкент вилояти, Зангиота туман Боймухамедов ҚВПсида ва бошқа айрим жойларда ишлаб турибди. Қайта тикланадиган энергия — ер биосферасида тўхтовсиз қайта тикланадиган ва инсоният миқёсида туганмас ҳисобланади. Улар — қуёш энергияси, шамол, океан, дарё, ер ости конлари, биоэнергиядир. Қайта тикланадиган энергиянинг асосий фойдали томони — туганмаслиги ва экологик софлигидир. Ундан фойдаланиш сайёранинг энергия балансини ўзгартирмайди, яъни табиат жараёнларига таъсир этмайди. Бу сифатлари қайта тикланадиган энергетикани чет элларда, мана энди Республикамизда ривожланишига хизмат қилмоқда. Шундай энергия турларидан бири биогаздир. Тошкент вилоятининг Зангиота туманида мамлакатда энг йирик биогаз қурилмаси ишлатилмоқда. Ушбу қурилма лойиҳалар асосида ва UNDP (United Nations Development Programme) ташкилотининг молиялаштириши асосида қурилган. Шу жумладан, Тошкент вилоятининг Ўртачирчиқ туманида «Ихлос Бизнес Барака» хусусий корхонаси ва Ўзбекистон «Адолат» СДП Тошкент вилояти Кенгаши ташаббуси билан таклиф этилган биогаз ва биоўғит ишлаб чиқариш лойиҳаси (схемада).

Биогаз ва биоўғит ишлаб чиқарувчи қурилма схемаси Ушбу лойиҳа «Ижтимоий ташаббусларни қўллаб-қувватлаш жамғармаси» грантига сазовор бўлган. Биогаз ва биоўғит қурилмаси маҳаллий ускуна ва материалларидан тайёрланган. Ушбу қурилмаларда олинаётган биогаз — биомассанинг метанли бижғиши асосида олинадиган газдир. Биомассанинг парчаланиши уч турдаги бактериялар таъсирида вужудга келади. Бактерияларнинг озиқланиши, аввалги бактерияларнинг ҳаёт фаолиятидаги озуқасидан озиқланиш занжири асосида амалга ошади. Биогаз таркибига 50,87 фоиз метан, 13,5 фоиз СО 2 , унча кўп бўлмаган Н 2 ва Н 2 S аралашмалари киради. СО 2 дан биогаз тозалангач, метан олинади. Бу табиий газнинг айнан ўзи, фақат фарқи уни авлоди. Биогаз ишлаб чиқариш учун гўнг, паррандаларнинг ахлати, органик чиқиндилар, хашак, маиший чиқиндилар бўлиши мумкин. Ҳеч кимга сир эмаски, ҳозирги пайтда жойларда электр таъминотида узилишлар ҳам бўлиб турибди. Айрим тоғли, ҳудудларимиз ва олис аҳоли манзилларида электр таъминоти етарлича йўлга қўйилмаган. Иссиқ ва ғоят қуёшли республикамиз вилоятларида арзон, безарар табиий ресурс, қуёш, шамол, сув энергиясидан исталганча фойдаланиш учун фурсат етди. Муаммонинг ечими Ўзбекистонда қайта тикланадиган энергия манбаларидан кенг фойдаланиш орқали келгуси экологик тоза энергетикани ривожлантириш муаммосини

ҳал этишга ҳаракат қилинмоқда. Унинг усуллари энг охирги илмий изланишларга таяниши, бозор муносабатларидан фойдаланилаши, тадбиркорларнинг ижодий имконияти билан мустаҳкамлаш ва уларнинг масалаларига мос ривожланган мамлакатларнинг ижобий тажрибаларидан фойдаланишга боғлиқ. У икки йўналишда бўлиб, кучли иқтисодиётни яратиш ва атроф-муҳитни ҳимоялашдан иборат. Шундан келиб чиқиб, эътиборни қайта тикланадиган энергия манбалари соҳасининг ривожига янада кўпроқ қаратиш, уни қўллаб-қувватлаш ва рағбатлантириш чораларини белгилаш ва қуйидагилар тавсияларни амалга ошириш:  қайта тикланадиган энергия манбаларини ишлаб чиқиш, тарқатиш, сотиш, ундан фойдаланиш каби тизимни тартибга соладиган қонун лойиҳасини ишлаб чиқиш;  қайта тикланадиган энергетикани намойиш этадиган лойиҳаларни ва махсус дастурларни амалга ошириш;  қайта тикланадиган энергетика ускуналарини сотиб олиш учун имтиёзли қарзлар бериш ва истеъмолчилар учун бир қисм инвестицияларни қайтариш;  ҚТЭ ускуналарини ишлаб чиқарувчи ва етказиб берувчилар учун солиқ имтиёзлари бериш, қайта тикланадиган энергетика инвестицияларига субсидия бериш;  ҚТЭ ишлаб чиқарилган электр энергияси сотиб олиш учун махсус кафолатланган тарифлар белгилаш, шунингдек, энергия тармоқларини ушбу электр энергиясини сотиб олиш учун мажбуриятлар белгилаш;  энергетика балансида, қайта тикланадиган энергия билан таъминлайдиган ташкилот томонидан ишлаб чиқилган электр энергиясининг мажбурий ҳиссасини белгилаш;  қайта тикланадиган энергия таннархини камайтирадиган илмий изланиш ва конструкторлик - лойиҳа ишларини молиялаштириш;

 қайта тикланадиган энергия манбаларини ташвиқот қилинадиган қаратилган давлат агентлигини тузиш ва нодавлат нотижорат ташкилотларнинг фаолиятини кучайтириш. Қайта тикланадиган энергиядан даврга мос ва тўсиқларсиз фойдаланишни қўллаб-қувватлашда қуйидаги самарали усуллардан фойдаланиш мумкин:  қайта тикланадиган энергетикани ривожлантириш мақсадида талабга жавоб берадиган юқори шаклдаги «мустақил энергия ишлаб чиқарувчилар» (ҚТЭ)ни қўллаб-қувватлаш ва рағбатлантириш;  электр таъминоти ташкилотлари ва давлат структурасини қайта тикланадиган энергетикани ривожлантирганликлари учун рағбатлантириш;  хусусий инвестицияларни жалб этиш:  Киота протоколининг соф механизмидан фойдаланиш.  қайта тикланадиган энергия манбаси имкониятларини ОАВда кенг ёритиш, тўлиқ очиб берувчи махсус адабиётлар чоп этиш, унда Ўзбекистон энергетикасини диверсификациялашга янгича қараш, лойиҳачилар, саноатчилар ва молиячилар ўртасида боғловчи занжир бўлиб хизмат қилишига эришишга кўмаклашиш;  кичик бизнес ва аҳолини илғор энергия, тежамкор технологиялардан кенг миқёсда маълумотга эга этиш;  билимдон PR-акциялар, маълумот берувчи — презентация тадбирлари илғор технологияларни ҳаётда ва иқтисодиётда қўллашга кўмаклашиш;  лойиҳалар, маълумотлар билан қўллаб-қувватлаш, қайта тикланадиган энергия манбалари қўлланишидаги муаммоларнинг барчасини билган ҳолда ҳал этиш;  энергия таъминоти ташкилотларини қайта тикланадиган энергия манбаси ишлаб чиқарган электр энергиясини сотиб олишга мажбур этувчи қонуний ҳужжатлар қабул этиш ҳисобига, «мустақил энергия ишлаб чиқарувчилар» (ҚТЭ)ни қайта тикланадиган энергетика бозорига чиқишини рағбатлантириш;

 ҚТЭда ишлаб чиқилган электр энергияси учун махсус сотиб олиш тарифларидан фойдаланиш.  молиялаштириш механизмларини қўллаш:  анъанавий молия институтларидан, пул маблағлари ва бошқа молиявий хизматлардан фойдаланиши имкони бўлмаган аҳоли гуруҳига микро молиялаштириш схемасини жорий қилиш;  микрокредитлаш;  микролизинг;  ўқув юртларида қайта тикланадиган энергетиканинг афзалликларини, жорий этиш ва ундан фойдаланишни ўргатувчи дарслар киритиш, лабораториялар ташкил этиш, мутахассислар тайёрлайдиган курс ёки факультетлар ташкил этиш;  Ҳукумат назоратида бўлган қайта тикланадиган энергетика Фонди ташкил этиш. Қайта тикланадиган энергия манбасидан фойдаланиш келажаги мамлакатимизда ижобий баҳоланмоқда ва сурати ошиб бормоқда. Бу давлат сиёсатини белгиловчилар учун маълум қийинчилик ҳосил қилиши мумкин. Шунинг учун компьютер дастурларида режалаштириш ва лойиҳалаштириш моделига таяниш лозим. Нефть, газ, кўмирнинг нархи тез-тез ўзгариб, ошиб бораётган пайтда, керакли маълумотларни тез эскириб, кераксиз бўлиб қолишини олдини олиб, қайта тикланадиган энергия манбасига талабни тезкор аниқлашда ёрдам беради. Мамлакатимизнинг «Келажак муқобил энергияси» тизимини ишлаб чиқиш ва унда қайта ишлаб тикланадиган энергия манбаси улушини белгиламоқ зарур. Буни 2015 ва 2025 йилларга мос мўлжаллаб режалаштириш мақсадга мувофиқ деб ҳисоблаймиз. Унинг аниқ бўлиши учун энергия етказувчиларнинг шартнома баҳоси юқорилигича қолаётганлигини эътиборга олиб, қайта тикланадиган энергия манбаларини ишлаб чиқариш харажатларини эса камайтириб бориши керак. Давлат сиёсати барқарор ва башоратли (прогнозли) бўлиб қолиши ва қарз берувчилар ва инвесторлар қайта тикланадиган энергия манбаларини

молиялаштиришни давом эттириши, чет эл янги технологияларни олиб кириш учун халқаро ҳамкорликни ҳам йўлга қўйиш зарур.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР 1. Каримов И. А., «Жаҳон молиявий-иқтисодий инқирози, шароитида уни бартараф этишнинг йўллари ва чоралари». Ўзбекистон, Т.: 2009 й. 2. Каримов И. А., «Халқ сўзи» газетаси, «Мамлакатимизни модернизация қилиш йўлини изчил давом эттириш — тараққиётимизнинг муҳим омилидир», 2010 йил 8 декабрь №236. 3. Каримов И. А. Фармон ва қарорлари. 4 . Каримов И. А. Асарлари. 5. « Энергиядан оқилона фойдаланиш тўғрисида»ги Ўзбекистон Республикаси қонуни, 2007 йил 26 сентябрь. 6. Хориж матбуоти саҳифалари, « О храна окружающей среды . П рогресс, достигнутый США за последные 30 лет» , 2005 г . и юнь . 7. Хориж матбуоти саҳифалари, «Экологическая чистая энергия: проблемы и решения» 2006 г . и юль . 8. « Возобновляем ые источники энергии » , п убликация подготовлена программой развития ООН в У збекистан е , Т ошкент .: 2007 йил. 9. Экслюзивная серия ООН «Аналитическая записка» 2007 йил №1 (8). 10 . «Ташкентская правда», «Широкий шаг энергокомплекса Узбекистана», УзА, .2011 г. 16 февраль. 11. Аъзам Т. , «Ўзбекистон овози» газетаси мухбири, «Марказий Осиёдаги сув ресурсларидан фойдаланиш муаммолари», 2011 йил 3 март № 27. 12. Шодиметов К., «Моҳият» газетаси, «Инновацион лойиҳа амалда», 2010 й. 15 октябрь. 13. Ортиқов А., «Моҳият» газетаси, «Муқобил энергия манбалари» 2011 й. 11 март № (510). 14 . Абдураимова Н ., «Тошкент ҳақиқати» газетаси « Тежамкорлик – муваффақият калити» 2006 й. 1 апрель.

Похожие

Химиявий технологиянинг асосий ишлаб чикариш сохалари. кимё саноатида хом ашё, хаво, сув ва энергетика

Муқобил энергия турлари

Муқобил энергия турлари

Иссиқлик техникаси предмети, мазмуни ва вазифаси, тарихи

Сиёсий партиялар ҳамда нодавлат нотижорат ташкилотларнинг дастурларида қайта тикланадиган энергетикани ривожлантириш масалалари