Вакуумда электростатик ходисаларнинг асосий қонунлари - Физика - Рефераты

Вакуумда электростатик ходисаларнинг асосий қонунлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

1197 KB

Вакуумда электростатик ходисаларнинг асосий қонунлариРежа: 1. Электростатик майдон ҳақида тушунча. Электр заряди. Заряд зичлиги. Кулон қонуни. 3. Электр майдон кучланганлиги. 4. Гаусс теоремаси ва унинг қўлланиши. 5. Гаусс теоремасининг дифференциал кўриниши

Таянч сўз ва иборалар : Электростатик майдон, электр заряди, заряд зичлиги, Кулон қонуни, электр майдон кучланганлиги, нуқтавий заряднинг майдони, суперпозиция принципи, кучланганлик чизиқлари, кучланганлик оқими, нуқтавий зарядлар системаси, сферик симметрик тақсимланган майдон. 1. Мактаб физика курсидан маълумки, у ёки бу йўл билан электрланган жисмлар бир-бири билан ўзаро таъсирлашади. Бу ўзаро таъсирни тасвирлаш учун электр майдони деган тушунча киритилади. Зарядланган жисмлар фазода электр майдонини ҳосил қилади деб айтилади, бу эса унинг майдонига киритилган ҳар қандай жисм билан ўзаро таъсирлашишига асосланади таъсирлашади. Агар майдоннинг характеристикаси вақтга боғлиқ бўлмаса, унга электростатик майдон дейилади. Бу маърузанинг асосий мақсади ҳам электростатик майдоннинг асосий хоссасини модданинг электр хоссасига боғлиқ бўлмаган ҳолда ўрганишдир. Бунинг учун зарядланган жисмларни ва уларнинг электростатик майдонни характерлайдиган баъзи бир физик катталикларни киритамиз ва улар бўйсунадиган қонуларни аниқлаймиз. Электр заряди. Электростатик ўзаро таъсирни тажрибада ўрганиш шундай хулосага олиб келадики, электрланган жисмни скаляр физик катталик - электр заряди билан характерлаш мумкиндир. Электр зарядини аниқлаш учун қуйидагича тажриба қиламиз. Электростатик майдоннинг қандайдир нуқтасига навбат билан турли хил зарядланган жисмларни жойлаштирамиз ва унга майдон томонидан таъсир қилган кучларни аниқлаймиз. Агар майдонни ҳосил қилувчи ва унга киритилган жисмларнинг ўлчами улар орасидаги масофага нисбатан кичик бўлса, тажриба кўрсатадики, ўзаро таъсир кучлар битта тўғри чизиқ бўйлаб таъсир қилади, лекин бу таъсир баъзи бир жисмлар билан бир йўналишда, бошқалари билан эса қарама-қарши йўналишда бўлади. Шунга асосан, барча зарядланган жисмлар иккига бўлинади ва қарама-қарши ишорали зарядлар билан характерланади, уларнинг абсолют миқдорлари q 1 ва q 2 га тенг деб

олинади. Шу жисмларга таъсир қилувчи кучлар катталикларининг F 1 ва F 2 нисбатлари уларнинг зарядлари q 1 ва q 2 нисбатида бўлади, яъни қуйидаги кўринишда ифодаланади: q 1 /q 2 =F 1 / F 2 (1) Агар биринчи жисмнинг зарядини q билан, иккинчи зарядни ўлчаш бирлигига қабул қилсак, у (1) га асосан қуйидагига эга бўламиз: ½ q ½ =(1 заряд бирлиги ) F q /F q =1 з.б. (2) Шундай қилиб, заряднинг абсолют миқдори сон жиҳатидан шу зарядга ва бирлик зарядга навбатма-навбат майдоннинг шу нуқтасига жойлапштирилган зарядга таъсир қилувчи кучлар нисбатига тенг бўлади. СИ системасида электр ўлчов бирлиги сифатида ток кучи куч бирлиги — 1 Ампер бўлганлиги учун — 1 Кулон ўтказгич кўндаланг кесимидан 1 секундда ўтган 1 Ампер ток кучига мос келади. 1Кулон=3 * 10 9 СГСЕ q =6,3*10 18 та электрон (ёки протон) заряди бор. Ҳозирги вақтда маълумки, жисмнинг заряди атом таркибига кирувчи элементар заррачаларнинг электр зарядининг борлиги билан аниқланади. (Мусбат зарядланган протонлар ва манфий зарядланган электронлар). Бу ва бошқа зарядланган элементар заррачалар элементар электр зарядига эга бўлади, унинг абсолют миқдори е=1.6010 -19 Кл (3) бу эса битта электроннинг зарядидир ва 1,6*10 -19 К. бўлган заряднинг энг майда бўлакчасидир ёки электр зарядининг табиий ўлчовидир. (Кейинги вақтда кварклар назарияси яна майда заряд борлигини исботламоқда, бу ҳақда биз тўхтаб ўтирмаймиз). Жисмнинг тўла заряди q = e N p + (-e) N e , (4) бу ерда N p - протонлар сони, N e - электронлар сони. Протонлар сони электронлар сонига тенг бўлганда q=0; электронлар сони кам бўлганда (N e <N p ) жисм мусбат зарядланади, зиёд блганда (N e >Np)- манфий зарядланади.

Шундай қилиб жисм заряди ҳамма вақт элементар заряд катталигига нисбатан бутун ёки дискретдир. Макроскопик жисмларнинг электр хоссасини рганишда, заряднинг бу жисмларда тақсимланишини узлуксиз деб қараш мумкин. Заряднинг моддада тақсимланишини характерлаш учун заряд зичлиги деган тушунча киритилади. 1. Ҳажмий заряд зичлиги қуйидагича аниқланади r = D q / D V, (5) яъни заряд D q- нинг D v ҳажмга нисбатига айтилади. Шундай қилиб, заряд зичлиги сон жиҳатдан, ҳажм бирлигига тўғри келадиган зарядга сон жиҳатдан тенг бўлади. Агар заряднинг зичлиги координата функцияси сифатида берилган бўлса, ҳар қандай ҳажм V да тўпланган зарядни топиш мумкин. Шу мақсадда фазонинг қаралаётган соҳасини жуда кичик бўлакчаларга бўламиз. У вақтда D v кичик ҳажмидаги D q заряд, X,Y,Z координата атрофидаги (5) ифодага асосан қуйидаги ифода билан аниқланади D q = r (x,y,z) D v, (6) V ҳажмдаги тўла заряд q ни топиш учун (6) нинг йиғиндисига оламиз, q= lim Sr i D V i , (7) бу ерда r i - D v i ҳажм элементидаги заряднинг ўртача зичлиги. Баъзи ҳолларда заряд сиртдаги макроскопик қатламда ҳам (масалан ўтказгич сирти яқинида) тўпланиши мумкин. Макроскопик қараганда бундай қатламнинг қалинлигини ташлаб юбориш мумкин ва зарядни сирт бўйича тақсимланган деб қараш мумкин. Заряднинг бундай тақсимланиши сирт заряд зичлиги билан характерланади, у макроскопик чексиз кичик участкасидаги заряд D q нинг шу участка юзаси D S га нисбати билан аниқланади. s = D q / D S, (8)

Демак, сирт заряд зичлиги сон жиҳатдан юза бирлигига тўғри келувчи зарядга тенг бўлади. Кичик сирт D S участкасидаги D q заряд, (8) га кўра қуйидагича аниқланади: D q= s D S, (9) бутун S сиртдаги q заряд, унинг барча кичик қисмидаги зарядлар зичликларининг йиғиндиси орқали аниқланади, ёки сирт интеграли орқали аниқланади: q= lim Ss i D S i = òs dS, (10) 3. Кўпгина масалаларда заряд қандай тартибланган формада (ип, цилиндр) тақсимланишини аниқлаш учун чизиқли заряд зичлиги тушунчаси киритилади: t = D q / D l, (11) бу ерда D q-жисмнинг D l узунликка тўғри келувчи заряд. (11) га асосан D l узунлик қисмига тўғри келган заряд қуйидаги ифода билан аниқланади: D q= tD l, (12) Чекли узунликдан L участкадаги заряд q- контурли интеграл бўлиб қуйидагича аниқланади: q = ò t dl, (13) Кулон қонуни . Кулон (1785 йил ) тажрибада иккита нуқтавий, заряднинг, яъни ўлчами улар орасидаги масофага нисбатан кичик бўлган зарядланган жисмлар (учун тажриба) ўзаро таъсир қонунини топди. Бу қонунга кўра, иккита нуқтавий заряднинг ўзаро таъсир кучлари Нюьтоннинг учинчи қонунини қаноатлантирди. яъни зарядлар ўртасидаги куч зарядларни бирлаштирувчи тўғри чизиқ бўйича йўналган бўлади, катталиклари тенг ва йўналишлари қарама-қарши бўлади) бу кучларнинг катталиги q 1 ва q 2 зарядларга тўғри пропарционал ва улар орасидаги масофанинг квадратига r 12 тескари пропарционал: F 12 =( k ½ q 1 ½½ q 2 ½ ) / ( r 12 ) 2 , (14) бу ерда k- пропарционаллик коэффициенти бўлиб, ўлчов системасига боғлиқ ва тажрибада аниқланади. СИ системасида у қуйидагича ёзилади:

k = 1 / 4 pe 0 , (15) e 0 - доимийликка электр доимийси дейилади. Тажрибада e 0 -нинг қиймати учун қуйидаги натижани беради: e 0 = 0,885 . 10 -11 Ф / м, (16) Бу ерда Ф/м электр доимийсининг ўлчов бирлиги. Кулон қонунини вектор кўринишида ҳам ёзиш мумкин. F 12 =(1/4 pe 0 )(q 1 q 2 r 12 /r 12 3 ) (17) Бу ерда F 12 -q 2 заряд томонидан q 1 зарядга таъсир этувчи куч: r 12 - q 1 заряддан q 2 зарядга ўтказилган бирлик вектор. Расм -1 да бу кучнинг йўналиши кўрсатилган. Кучларнинг йўнали-ши заряднинг ишорасига боғлиқ. Агар зарядлар ишораси бир хил бўлса, зарядларга таъсир қилувчи кучлар қарама- қаршитомонга йўналган бўлади. Расм 1. Агар зарядлар ҳар хил ишорали бўлса, зарядларга таъсир этувчи кучлар бир- бирига томон йўналган бўлади. Дж. Р. Захориас деган физик “Science” журналида ( 8 март 1957 й) қуйидагича ёзади: “....Кулон қонуни. Бир хил зарядлар итаришади, ҳар хил зарядлар бир- бирини улар ўртасидаги масофанинг квадратига тескари бўлган куч билан таъсирлашади...... атом ва молекуляр физиканинг барча ҳодисаларида, барча қаттиқ жисмлар ва суюқликларда, бизнинг атроф муҳит билан ўзаро муносабатимизни аниқлаб берди: Ишқаланиш кучи, шамол кучи, химиявий боғланиш, магнетизм, бутун фабрика ва заводларни ҳаракатга келтирувчи кучлар- бу ҳаммаси Кулон қонунининг кўринишидир.”

Расм Электр майдон кучланганлиги. Электр майдоннинг асосий характеристикаси кучланганлик векторидир. Қандайдир қўзғалмас зарядлар системаси томонидан хосил килинган ихтиёрий электростатик майдонини қараймиз. Синаш заряди q 0 ни оламиз ва уни майдоннинг турли хил нуқталарига жойлаштирамиз. (1) га кўра синаш нуқтавий зарядга майдон

томонидан таъсир қилувчи куч F синаш заряд q 0 катталигига пропарционалдир: F = E q 0 , (18) Синаш заряди энг камида иккита шартни қаноатлантириши керак. Биринчидан, унинг геометрик ўлчамлари жуда киччик бўлиши керак, чунки биз фазонинг маълум нуқтасидаги куч қизиқтиради. Иккинчидан унинг катталиги q 0 ҳам унча катта бўлмаслиги керак, акс ҳолда унинг майдони текширилаётган майдоннинг ҳосил қилган зарядларининг қайта тақсимланишини ўзгартириб юбориши мумкин, яъни натижаларни сезиларли ўзгартириб юбориши мумкин. F -куч майдоннинг характеристикаси бўлаолмайди,чунки у шу майдонга киритилган синаш зарядига боғлиқдир. Вектор Е эса q 0 га боғлиқ эмас, у майдоннинг хоссасига, айниқса майдонни ҳосил қилган заряднинг фазода тарқалишига ва фазонинг нуқтасига боғлиқдир. Унга электр майдон кучланганлиги дейилади. (18) ифодадан қуйидагига эга бўламиз: E = F / q 0 , (19) Электр майдон кучланганлиги сон жиҳатдан синаш заряд катталигига таъсир қилувчи кучга тенгдир.Ёки бошқача айтганда, кучланганлик сон жиҳатдан ва йўналиши жиҳатдан мусбат синаш заряд бирлигига таъсир қилувчи кучга тенгдир. СИ системасида кучланганликнинг ўлчов бирлиги 1Н/Кл бу эса 1В/м га эквивалентдир. Жуда кўп масалаларда фазода зарядларнинг тақсимланишига қараб электростатик майдоннинг кучланганлигини аниқлаш талаб этилади. Нуқтавий заряднинг майдони. Нуқтавий зарядни q билан, фазодаги нуқталарнинг холатини радиус- вектори r билан характерлаймиз. Синаш заряд q 0 га таъсир килувчи Кулон қонуни (14) билан аникланади, бу ерда кабул килинган белгилашларга кура, q 1 ни q га, q 2 ни q 0 га ва r 12 ни r га алмаштирамиз. F =(1/4 pe 0 )(qq 0 r /r 3 ), (20) ( 19 ) га кура, кучни синаш заряд катталигига булсак, куйидагига эга буламиз.

E =(1/4 pe 0 )(q r /r 3 ), (21) Кучланганликнинг абсолют киймати учун куйидагига эга буламиз. E = (1/4 pe 0 )( ½ q ½ /r 2 ), (22) ( 21) дан келиб чикадики, мусбат нуктавий заряднинг ( q > 0 ) майдонда кучланганлик вектори радиус-вектор r томон йўналган булади, манфий зарядниг (q < 0) майдон r га карши йўналган булади , яъни q зарядга томон йўналган бўлади. Кучланганликнинг катталиги масофанинг квадратига тескари пропарционалдир. Нуқтавий заряднинг майдон манзараси расм-2 да тасвирланган (а ва б ҳол ). Бу ерда кучланганлик вектори стрелка билан тасвирланган. Суперпозиция принципи . Электростатик майдон учун суперпозиция принципи, ёки қўшилиш, бунга кўра ихтиёрий зарядлар системаси томонидан ҳосил қилинган майдон кучланганлиги ҳар бир нуқтада алоҳида зарядлар ҳосил қилган майдон кучланганликлар йиғиндисига тенг бўлди. E = S E i , (23) бу ерда Е i -системанинг i-заряд ҳосил қилган майдон кучланганлиги, ва сумма системадаги барча зарядлар бўйича олинади. Суперпозиция принципи зарядлар фазода ҳар қандай тақсиланганда майдон кучланганлиги назарий ҳис билан мумкинлигини кўрсатади. Хақиқатда ҳам ҳар қандай зарядланган жисмлар системаси нуқтавий зарядлар йиғиндиси ёки тўплами деб қараш мумкин. Алоҳида i-та нуқтавий заряд q i та формула (23) га кўра майдон ҳосил қилган, суперпозиция принципига асосан қуйидагига эга бўламиз. , (24) Бу ҳол учта нуқтавий заряд учун қуйидаги расмда кўрсатилган:  E q r ri i i i  1 4 0 2 pe

Расм 3. Кучланганлик чизиқлари. Агар қандайдир вектор катталикнинг қиймати фазонинг барча нуқталарида ёки фазонинг соҳасида аниқланган бўлса, вектор майдон ҳақида гапирилади. Вектор майдоннинг кўргазмали тасвирини ҳосил қилиш учун чизиқлар шундай ўтказиладики, ҳар бир нуқтадаги векторнинг йўналиши шу чизиқларга ўринли бўлиши керак. (расм 4.) Вектор майдон чизиқлари-ни ўтказиш шундай шарт билан амалга оширилади, унинг зичлиги ҳар бир нуқтадаги вектор катталик-нинг абсолют қийматига тенг бўлади. Бунга кўра вектор майдон кичик Расм 4. чизиқлар манзарасига қараб нафақат унинг йўналиши ҳақида, балки унинг катталиги ҳақида фикр юритилди: чизиқлар зич бўлган жойда векторнинг катталиги кўп, ва аксинча. Кучланганлик вектори чизиқлари яна бир муҳим хоссага эга бўлади: агар куч чизиқларини зичлик шарти бўйича ўтказилса, улар зарядланган жисмлардан ташқари узлуксиз бўлиб, заряд бор жойда эса узилади, мусбат заряд бор

жойда -”бошланади”, манфий зарядларда -” тугайди “ . Бу эса Гаусс тенгламасини натижаси, бу ҳақда кейин қараймиз. Расм 2 да мусбат ва манфий заряд (а,б), иккита турли хил ва бир хил зарядланган (в ва г), бир жинсли (g) ва юпқа зарядланган (l) диск-нинг кучланганлик чизиқлари туташ чизиқлар билан белгиланган. Кучланганлик оқими . Вектор майдонларининг хосасини характерлаш учун скаляр каталик сирт орқали ўтувчи вектор оқими кири-тилади. Электростатикада кучланганлик вектори оқими билан иш кўрилади бу ерда кучланганлик вектор оқими ҳақида сўз юритилади. Оқимни аниқлаш учун, ҳусусий ҳолдан бошлаймиз, майдон бир жинсли бўлган, сирт текис бўлган ҳолни қараймиз. Бу ҳолда кучланганлик вектори Е, юза S орқали, оқим Ф қуйидаги формула билан аниқланади : , (25) бу ерда a бурчак кучланганлик Е билан юзага туширилган нормал n ўртасидаги бурчак, Е n =E cos a кучланганликнинг нормал буйича проекцияси. (расм 5). Умумий ҳолда, -+майдон бир жинсли бўлмаганда ва сирт ясси бўлмаганда, сиртни фикран майда қисмларга бўламиз, яъни тақрибан уни ясси деб ҳисоблаш мумкин бўлсин, барча нуқталардаги майдонни бир жинсли деб Расм 5. ҳисоблаймиз. Юзаси D S i -бўлган i-та қисмдан ўтган кичик кучланганлик оқими D Ф i (22) га кўра қуйидагича булади: (26)   ES E Sn cos a r D D i i i i E S  () cos a

бу ерда Е (i) - шу участкадаги майдон кучланганлиги ва a i - кучланганлик Е (1) билан нормал ўртасидаги бурчак. (расм 6). S сирт орқали ўтувчи тўла кучланганлик оқими Ф ни топиш учун унинг майда участкаларидан ўтувчи оқимларнинг йиғиндисини оламиз ва лимитга ўтамиз, яъни D S i ® O : , (27) D S сиртдан ўтган майдон кучланганлик оқимининг абсолют қиймати сон жиҳатидан шу юзани кесиб ўтувчи кучланганлик чизиқлари сонига тенг бўлади. Хақиқатда ҳам расм 7 дан кўринадики D S юзада ва унинг текисликка проексияси D S ^ дан ва бир хил сондаги кучланганлик Расм 6. чизиқлари ўтади ва y Е D S ^ га тенг, тиғислик ҳақидаги шартга кўра D S ^ юзачадан Е кучланганлик чизиғи ўтади. D S ^ = D S cos a бўлган, чунки у вақтда Е D S ^ =Е D Scos a = D Ф исбот этилди.  D D   ® ò  S n i i n S i i E S E dS 0 lim

Расм 7. Расм 8. Оқимнинг ишораси кучланганлик вектори йўналиши билан сиртга туширилган нормал орасидаги бурчакка боғлиқдир. Ёпиқ сирт бўйича оқимни аниқлашда шартли равишда сиртга ташқи нормал туширилади. У вақтда расм 8 дан кўринадики, оқим мусбат бўлади кучланганлик чизиқлари сиртдан чиққан жойда, (бу ерда a < p /2, Е n >O, демак, D Ф=Е n D S>O) ва манфий бўлади, кучланганлик чизиқлари кирган жойда ( a>p/2, E n <0, <0 ). Демак, ёпиқ сирт орқали ўтган оқим сон жиҳатдан сиртдан чиқаётган чизиқлардан унга кираётганининг айирмасига тенг бўлади. Гаусс теоремаси. Электростатик майдон учун қуйидаги энг муҳим оқим тўғрисида Гаусс теоремаси мавжуд. Ҳар қандай ихтиёрий ёпиқ сирт орқали ўтган кучланганлик векторининг оқими пропарциониллик коэффициенти аниқлигида шу сирт ичида жойлашган зарядларнинг алгебраик йиғиндисига тенгдир. СИ системасида пропорционаллик коэффициенти 1/ e 0 га тенг ва теорема қуйидаги кўринишда бўлади: (28) ò шуни билдирадики, интеграл ёпиқ сирт бўйича олинади. Ўнг томондаги йиғинди заряднинг заряд зичлиги (6) орқали ифодаласак, теорема қуйидагича ёзилади: , (29) Vò интеграл ҳажм бўйича олишини билдиради. Теоремани исбот қилишни уч этапга бўлиб олиб борамиз. E dS q n i i S   ò 1 0e E dS dV n V S  ò ò 1 0e r

1. Дастлаб қўшимча шартни исбот қиламиз. q нуқтавий заряд майдонида D S - юзачадан ўтган кучланганлик оқими D Ф шу заряд ва жисм оний DW аниқланади, яъни , (30) бу ерда ишора юзага туширилган нормални танлаб олиш билан аниқланади. Аниқроқ бўлиш учун заряд q ни мусбат деб ҳисоблаймиз. D S га нормал-ни шундай танлаймизки, яъни у радиус вектор r билан ўткир бурчак ҳосил қилсин. Формула (23) га қўйиб, нуқтавий заряд кучланганлигининг абсолют Расм 9. миқдори учун қуйидагига эга бўламиз: лекин, D Scos a = D S ^ , бу ерда D S ^ - r га перпендикуляр бўлган текислик юзаси, ( D S ^ /r 2 )= DW - жисмоний бурчак( W =S/r 2 ). Шуларни ҳисобга олсак _____, ишорасини ҳисобга олсак бу формула (27) га ўтади. “+” ишора нормалнинг заряд q дан йўналишга, “_ “ нормалга тескари йўналишга мос келади. Энди теоремани тула нуқтавий заряд майдони учун исботлаймиз. Исталган ихтиёрий ёпиқ сирт орқали ўтган кучланганлик оқими q/ e 0 ёки О га тенг, бу эса заряд q нинг сиртнинг ичида ёки ташқарисида бўлишига боғлиқдир.D DW   1 4 0 pe q D D D   E S q r S cos cos a pe a 1 4 0 2

Сиртни қавариқ деб, уни кичик қисмларга бўламиз, улардан ҳар бири тегишли жисмоний бурчак доирасида тўпланган деб ( заряд q жойлашган). Расм -10 а. Сиртнинг ҳар бир қисмидан ўтувчи кучлан- ганлик оқими формула ( ) билан аниқла-нади. Агар сирт зарядни ўраб олса ( расм 10 а ), у вақтда бу формулада “+” Расм 10. ишора олиш керак, чунки сиртнинг барча қисмларида ташқи нормаль заряд q дан йўналган. Сиртнинг барча қисмларидан ўтган оқимларнинг йиғиндисини олсак ва ёйилган жисмоний бурчак 4 p стерадианга тенг бўлишини ҳисобга олсак, тўла оқим учун қуйидаги ифодани ёзамиз: Агар заряд ёпиқ сиртдан ташқарида жойлашса, у вақтда сирт битта жисмоний бурчак доирасида жуфт участкаларга бўлинади (расм 10 б ) Ҳар иккита шундай участкадан ўтувчи оқимлар D Ф (27) га кўра, лекин ишораси қарама-қарши бўлади, чунки участкалардан бирида нормаль заряд q га йўналган,   W    ò òd q d q 4 0 0 pe e

Шунинг учун йиғинди олганда кичик оқимлар бир-бирини йўқотади ва тўла оқим бутун сирт орқали ўтувчи нолга тенг бўлади. Шундай қилиб, ва шуни исбот қилиш керак эди, исбот қилинди. Биз қараган ҳолда сирт қавариқ эди, лекин теорема ҳар қандай формадаги ёпиқ сирт учун ўринлидир. (расм 11) Бу ерда заряддан ўтувчи нур ёпиқ сиртни жуда кўп кесиб ўтади. Оқим-нинг бу участкалар-дан кесиб ўтган абсолют миқдорла-ри худди қавариқ сиртдаги сингари бўлади, ишоралар навбатлашади, чун-ки нормал йўналиш ҳам алмашади. Зар-ядни ўраб турган сирт учун (расм 11а), Расм 11. жисмоний бурчак DW чега- расидаги участкалар сони ҳамма вақт тоқ бўлади, йиғиндиси олинганда фақат четки участкалардан компенсирланмаган оқим D Ф қолади. Заряд ўраб олмаган сирт учун (расм 11 б) жисмоний бурчак доирасида участкалар сони жуфт бўлади, йиғиндиси олинганда оқимлар жуфт-жуфт бўлиб бир-бирини йўқотади.      q r, , агар заряд - сирт и ида булса агар заряд - сиртдан т ашкарида б улса, , 0

3. Ниҳоят, Гаусс теоремасини умумий ҳол учун ихтиёрий системадаги нуқтавий зарядлар майдони учун исбот қиламиз. Кучланганлик учун суперпозиция принципидан маълумки, ихтиёрий ёпиқ сирт орқали ўтган кучланганлик оқим векторини системанинг ҳар бир нуқтавий заряди ҳосил қилган оқимлар Ф i - йиғиндисидан иборат деб қараш мумкин. (31) Юқорида қилган исботимизга кўра, заряднинг сиртдан ташқарида ҳосил қилган оқимлари О га тенг, сирт ичида жойлашганлари q/ e 0 га тенг бўлади. Шундай қилиб, E dS q n i i S   ò 1 0e бу ерда ўнгда S сирт ичида жойлашган зарядлар киради. Гаусс теоремаси зарядлар ва уларнинг ҳосил қилган майдонини боғласада, умуман олганда заряднинг берилган тақсимланиши бўйича майдон кучланганлигини ҳисоблаш имкониятини бермайди, чунки Е кейинги интеграл тагидадир. Лекин заряднинг тақсимланиши симметрик бўлган ҳолда, у ёки бу формада ёпиқ сирт танлаб олиш имконияти бўлган ҳоллларда кучланганлик вектори ҳамма ерда сиртга перпендикуляр бўлади ва унинг барча қисмларида абсолют қиймати бир хил бўлади. Бундай ҳолда кучланганлик катталиги E =  E n =const бўлади ва уни интегралдан чиқариш мумкин ва аниқлаш мумкин. Иккита мисол қараб чиқамиз.       ò   ò òE dS E dS E dS n ni ni i i S i i S ( ) ( ) () ()

Чексиз зарядланган текислик майдони. Текис зарядланган чексиз текисликни қараймиз, унинг заряд зичлиги s >0 бўлсин. Зарядларнинг тақсимланишига кўра конкрет сирт формаси танлаб олинади. Қаралаётган масалада, майдон кучланганлиги зарядланган текисликдан узоқликда бўлган барча нуқталарда бир хил, иккинчидан, ҳамма ерда текисликка перпендикуляр ва ундан йўналган. Бу тасаввурлар сиртни тўғри цилиндр кўринишида қарашга асос бўлади, унинг ясовчиси кучланганлик чизиқларига параллел, асослари эса те- кисликнинг иккала томони-дан бир хил масофада жойлашган. (Расм 1) Цилиндрнинг ён сирти орқали ўтган кучланганлик оқими 0 га тенг, чунки унда E n =0. Ҳар бир асосдан ўтган оқим қуйидагича ёзилади: Расм 1 бу ерда S - асосининг юзи. Цилиндр сирти орқали ўтган тўла оқим:    ò òE dS EdS ES n S S         ён сирт 1 асос 2 асос 2ES

Цилиндр ичида жойлашган заряд (штрихланган кисмда) s S га тенг. Гаусс теоремасига кўра қуйидагига эга бўламиз: 2ES=(1/ e 0 ) s S E = s /2 e 0 , (32) Бу формуладан кўринадики, кучланганлик нуқтанинг ҳолатига боғлиқ бўлмайди, демак майдон пластинканинг иккала томонида ҳам бир жинслидир. Сферик-симметрик тақсимланган заряднинг майдони Заряд q радиуси R бўлган сферада симметрик тақсимланган бўлсин, яъни заряд зичлиги r сфера маркази 0 гача бўлган масофага боғлиқ бўлсин. Зарядни мусбат деб ҳисоблаймиз. ( r >0). Симметрия тасаввури бўйича айтиш мумкинки, майдон кучланганлиги исталган нуқтада радиал йўналган ва унинг катталиги сфера марказидан тенг узоқликдаги барча нуқталарда бир хилдир (расм 13) Демак, E n =E=const Маркази 0 бўлган радиуси r га тенг бўлган барча сферик сиртда ўзгармас ва шу сирт орқали ўтган кучланганлик оқими қуйидагича: Расм 13. E r dS E r dS n n S S ( ) ( )   ò ò    ò E r dS E r r S ( ) ( ) 4 2 p

Гаусс теоремасини радиуси r>R бўлган сферик сиртга қулласак, (расмда пунктир билан кўрсатилган) ва унинг ичида бутун заряд q тўпланган деб қарасак, E(r)  4 p r 2 =(1/ e 0 )q, Бу ерда E(r) (r > R) = (1/4 pe 0 )(q/r 2 ) , (33) Шундай қилиб ташқи соҳада майдон, система симметрия марказида жойлашган нуқтавий заряд q нинг майдони каби бўлади. Гаусс теоремасини радиуси r<R бўлган сферик сирт учун (расмда кичик радиусли айлана) қулласак, E(r)  4 p r 2 =(1/ e 0 )q. Бу ерда q’(r) - шу сфера ичидаги заряд. Бу ердан топамиз: E(r) (r<R)= (1/4 pe 0 )(q'(r) /r 2 ) (34) Шундай қилиб. системанинг ички нуқталарида майдон шу сфера ичида жойлашган заряд билан аниқланади ва бу сферадан ташқаридаги зарядга боғлиқ эмас. Гаусс теоремасининг дифференциал кўриниши И нтеграл кўринишдаги Гаусс теоремаси (26) нолокал характерга эга, чунки унда физик катталикларнинг қиймати фазонинг турли хил нуқтасида мавжуд бўлади Е п танлаб олинган сиртнинг барча нуқталарида ва r - шу сирт билан чегараланган ҳажмнинг барча нуқталарида. Агар сиртни нуқтага яқинлаштирсак ёки лимитга ўтсак, Гаусс теоремасининг дифференциал формаси- физик катталикларнинг қийматини боғловчи дифференциал тенглама ҳосил бўлади, заряд зичлиги ва кучланганликнинг координата бўйича ҳосиласи фазонинг битта нуқтаси учун мавжуд бўлади.Координаталари X,Y,Z булган нуктани караймиз ва унинг координаталари кичик силжишлари D x, D y, ва D z томонлари бўйича тўғри бурчакли параллелопипед ҳосил қиламиз.(расм 14)

Шу параллелопипед сирти орқали ўтган кучланганлик вектори оқими учун ифодани топамиз. Пастки қирра учун юза D S= D x D y ва E n =- E z (x,y,z) чунки бу қиррага ташқи нормал Z ўқига тескари йўналган: Расм 14. Юқори қиррадан ўтувчи оқим E z (x,y,z+ D z) D x D y га тенг бўлади. Ҳақиқатда бу ҳолда E n =+E z га тенг, чунки ташқи нормал йўналиш Z ўқи билан мос келади ва ундан ташқари E z нинг қийматини x,y,z+ D z нуқтада олиш керак, чунки юқори қирра D z га силжиган. Худди шундай йўл билан бошқа қирралар: чапдаги -E y (x,y,z) D y D z, унгдаги E x (x+ D x,y,z) D y D z, олдинги -E y (x,y,z) D x D z ва орқадаги E y (x,y+ D y,z) D x D z. Қирралар орқали ўтган оқимларни қўшиб, параллелопипед сиртидан ўтган тўла оқимни топамиз, уни Гаусс теоремаси бўйича (1/ e 0 ) r (x,y,z) D x D y D z зарядга тенглаштирамиз ( сирт ичида жойлашган): [E x (x+ D x,y,z)-E x (x,y,z)] D y D z+[E y (x,y+ D y,z)-E y (x,y,z)] D x D z+[E z (x,y,z+ D z)+ E z (x,y,z)] D x D y = (1/ e 0 ) r (x,y,z) D x D y D z Тенгликнинг иккала томонини параллелопипед ҳажмига бўламиз ва лимитга ўтамиз: D x ® 0, D y ® 0 ва D z ® 0 натижада қуйидагига эга бўламиз:D D D  E x y z x y Z( , , )

, (35) Бу дифференциал тенглама бўлиб Гаусс теоремасининг дифференциал кўринишини ифодалайди.      e r E x E y E z X Y Z    1 0

Adabiyot : Муаллиф: физика- математика фанлари номзоди, доцент И.Турдибеков ЭЛЕКТР ВА МАГНЕТИЗМБАКАЛАВР ЙЎНАЛИШЛАРИ УЧУН МАЪРУЗАЛАР МАТНИ Тақризчилар: 1. Самарқанд давлат қурилиш институти «Физика ва электротехника» кафедрасининг доценти А.Т.Абдуқодиров, 2. Самарқанд давлат университети «Оптика ва спектроскопия» кафедрасининг доценти Ў.Б.Жўраев 3. www.ziyonet.uz 4. www.nur.uz

Похожие

Электростатик майдонда ўтказгичлар

Электростатик майдоннинг потенциал

Электростатик майдондаги утказгичлар

Диэлектриклардаги электростатик ходисалар

Сақланиш қонунлари