Ҳусусий функцияларнинг асосий ҳоссалари - Физика - Рефераты

Ҳусусий функцияларнинг асосий ҳоссалари

Загружено в:

14.03.2020

Скачано:

0

Размер:

208.5 KB

Ҳусусий функцияларнинг асосий ҳоссалари Режа: 1. Хусусий функцияларнинг ортогоналлиги ва ортонормаллиги 2. Ўлчаш натижаларининг эҳтимоллигини ҳисоблаш

Хусусий функцияларнинг ортогоналлиги ва ортонормаллиги Ҳозир дискрет спектрга эга бўлган ўз-ўзига қўшма операторларнинг баъзи - бир муҳим хоссалари кўриб чиқилади. Масалани соддалаштириш мақсадида иккита U 1 ва U 2 комплекс функциялардан фойдаланилади. Агарда бўлса ва интеграл ўзгарувчиларнинг ўзгариши бутун соҳа бўйича бўлса, у ҳолда бу функцияларни ортогонал функциялар дейилади. Ўз-ўзига қўшма операторларнинг бар хил хусусий қийматларига мос келувчи хусусий функциялар ортогонал эканлиги кўрсатилади, яъни (6.1.2.) шарт бажарилиши керак. Операторнинг хусусий функциялари хоссасига биноан, Биринчи тенгламанинг қўшмаси ҳосил қилинади: Бу ерда эслатиб ўтайлик тенгламанинг иккинчисини га, (6.1.4.) тенгламани эса ψ т га кўпайтирилади, кейин эса биринчи тенгламадан иккинчиси айирилади. Натижада . Бу тенгликни ўзгарувчиларни бутун соҳа ўзгариши бўйича интегралланса, натижани олинади. L операторларнинг ўз-ўзига қўшмалик шартини ҳисобга олинса, яъни бўлади ва (2.20) тенгликнинг чап томони нолга тенг.

Демак, ортогоналлик шарти келиб чиқади. Иккинчи томонидан дискрет спектрга тегишли функциялар ҳар доим квадратик интегралланувчидир, шу туфайли уларни 1 га нормаллаштириш мумкин, яъни Охирги тенгликни (2.21) тенглик билан бирлаштириб ёзиш мумкин. бунда δ mn -Кронекер белгиси бўлиб, у қуйидагича аниқланади. (6.1.8.) шартни қаноатлантирувчи функциялар системасини ортогонал ва нормаллаштирилган функциялар системаси дейиш мумкин. Шуни айтиш керакки, биргина L n хусусий қийматга бир нечта чизиқли боғланмаган хусусий функциялар мос келиши n 1 n 2 n f мумкин. Бундай ҳолларда, агар бу чизиқли боғланмаган хусусий функцияларнинг сони f та бўлса, унда Ln хусусий қийматни f марта айниган дейилади ва f каррали айниш тўғрисида гап юритиш мумкин. Модомики, чизиқли оператор экан, унда шу функцияларнинг ҳар қандай чизиқли комбинацияси ҳам L n билан берилган тенгламани қаноатлантиради. Хусусий функцияларни шундай танлаш мумкинки, улардан ортогонал бўлган хусусий функциялар системасини тузиш мумкин: Дискрет спектрли операторлар мисолида кўрилаётган муаммонинг асосий негизини баён этгандан сўнг, олган хулосаларни узлуксиз спектрли

операторларга ҳам татбиқ қилиш қийин эмас. Бундай умумлаштириш, математикада исботланган узлуксиз спектрга мос бўлган хусусий функцияларнинг қуйидаги хоссалари билан боғлиқдир. δ ( L ′− L ) (6.1.11.) бунда δ ( L ′− L ) - Дирак дельта ( δ ) функцияси дейилади. δ - функция одатдаги функция эмас, уни расмий жиҳатдан қуйидагича тушунтириш мумкин: аммо уни шундай "ғалати" кўринишга эгалигига қарамай, унинг учун ушбу шарт бажарилади: таърифдан ажойиб хусусият келиб чиқади, агар L = L ′ нуқта [ a , b ] интервалнинг ташқарида бўлса, ифодаланади. Агар L = L ′ нуқта [ a , b ] интервалнинг ичида жойлашган бўлса, келиб чиқади. Демак, узлуксиз спектр учун δ - функция дискрет спектрдаги δ mn Кронекер белгиси ролини ўйнайди. Математикадан маълумки, фақат дискрет спектрга эга бўлган ўз-ўзига қўшма операторларнинг барча ортонормаллашган хусусий функциялари Гильберт фазосида тўлиқ тўпламни ташкил этади. Соддароқ қилиб айтганда, исталган квадратик интегралланувчи функцияни операторнинг хусусий функциялари бўйича қаторга ёйиш мумкин:

(6.1.16.) формуладан фойдаланган ҳолда C n қатор коэффициентларини осон аниқлаш мумкин. (6.1.16.) тенгликнинг иккала томонини чапдан функцияга скалар равишда кўпайтирилади ва бутун фазо бўйлаб интегралланади: ψ n функцияни ортогоналлигини ва нормаллашганлиги ҳисобга олинса, (6.1.17.) ифоданинг ўнг томонидаги йиғинди белгиси ичида турган интеграл mn бўлади, шундай қилиб Индекс m ни n га алмаштирилса, қуйидаги коэффициент аниқланади ва (6.1.17.) даги барча C n коэффициентларни топиш мумкин. Ўлчаш натижаларининг эҳтимоллигини ҳисоблаш Аввалги параграфларда оператор билан тавсифланувчи ихтиёрий катталикнинг ўртача қийматини ҳисоблашни ва шу катталикнинг L 1 , L 2 ,... L n ихтиёрий қийматларини аниқлаш масаласини ҳал этган эдик. Энди кўрилаётган ψ n ҳолатдаги L физик катталикнинг L = L n , қийматини топилиш эҳтимоллигини ҳисоблаш масаласини кўриб чиқайлик. Ҳисоблашларнинг асосий ғояси шу ҳолатларнинг суперпозиция принципига бўйсунишига асосланган. операторнинг хусусий функциялари ψ n бўлсин. Эрмит операторнинг ҳар хил хусусий қийматларига мос келувчи хусусий функцияларнинг ортогоналлиги ҳамда нормалашганлигидан фойдаланилса, исталган квадратик интегралланувчи функцияни операторнинг хусусий функцияси бўйича қаторга ёйиш мумкин:

Комплекс қўшма функция учун эса га эга бўлинади. Бу формулаларда n ва m лар бир хил қийматларни қабул қилади. Олинган ψ ва ψ * ифодаларни L катталикнинг ўртача қийматини ҳисоблаш формуласига қўйилса, қуйидаги натижага келинади: ψ n функсия операторнинг хусусий функцияси бўлганлиги ҳисобга олинса, у ҳолда бўлади. (6.2.4.) формуладан, ҳамда ва ψ n функцияларнинг ортогоналлигидан фойдаланилса, (6.2.3.) формула ўрнига ифодага эга бўлинади, яъни Иккинчидан, (6.2.1) ни (6.2.2.) га кўпайтириб, ўзгарувчиларнинг бутун фазо ўзгаришни бўйича интеграллаб: қуйидаги натижани олинади: Энди кўрилаётган операторга мос физик катталикнинг ўртача қийматини ҳисоблаш формуласидан фойдаланиб: ифода олинади. Бу ерда W ( L n ) катталик , L n ҳолатнинг эҳтимоллиги бўлиб, қуйидаги шартга бўйсунади:

Юқорида ҳисоблашлардан муҳим ҳулосага келинади: (6.2.7.) ва (6.2.8.) даги формулаларни (6.2.5.) ва (6.2.6.) формулалар билан таққосланганда натижа келиб чиқади. Шундай қилиб, (6.2.9.) тенгликдан кўриниб турибдики, қатор коэффициентлари модулининг квадрати C n 2 кўрилаётган ψ ҳолатидаги L физик катталикнинг L n хусусий қийматига мос келувчи ψ n ҳолатда заррачанинг топилиш эҳтимолидир. Агар C n коэффициентларга берилган бундай изоҳни қабул қилсак, у ҳолда L физик катталикни фақат дискрет қийматларидан иборатлигини тан олиш лозим. Демак, ҳар қандай физик катталик эҳтимоллик тақсимотини қандай топиш мумкинлиги ҳам равшанлашди. Бунинг учун, шу физик катталик операторининг хусусий қийматлари масаласини ҳал қилиш ва кўрилаётган ҳолатдаги ψ тўлқин функцияни хусусий функциялари бўйича қаторга ёйиш керак экан. Қатор коэффициентларининг модули квадрати эса қидирилаётган эҳтимоллик тақсимотини беради. Дискрет спектрли операторлар мисолида кўрилаётган муаммонинг асосий негизини баён этгандан сўнг, олган хулосаларни узлуксиз спектрли операторларга ҳам тадбиқ қилиш қийин эмас. Бундай умумлаштириш, математикада исботланган узлуксиз спектрга мос бўлган хусусий функцияларнинг қуйидаги хоссалари билан боғлиқдир: Кўрилаётган ψ ҳолатни L операторнинг ψ (x,L)хусусий функциялари бўйича интеграл алмаштириш кўриб чиқилади: ψ ( x ) = ∫ C ( L ) ψ ( x , L ) dL ва ψ * ( x ) = ∫ C * ( L ) ψ * ( x , L ) dL (6.2.11.) ψ холатдаги L нинг ўртача киймати хисобланади: ψ ( x , L ) функция операторнинг хусусий функцияси бўлганли сабабли қуйидаги

тенглик ўринли. ни ҳисоблаш учун (6.2.13) ифодани (6.2.12.) га қўйилса ва интеграллаш тартибини ўзгартирилса, қуйидаги натижага келинади: Энди (2.42) дан фойдаланилса, ифодага келинади. δ -функцияларнинг хоссасидан эса натижа олинади. Энди тегишли формуладан фойдаланиб, ҳолат векторининг 1 га нормаллаш шартини қатор коэффициентлари орқали ифодалайлик: Яъни: Агар ихтиёрий узлуксиз катталикнинг қиймати L ва L+dL оралиқда жойлашган бўлса, у ҳолда унинг эҳтимоллиги W ( L ) dL га тенг бўлиб, ўртача қийматнинг умумий ифодасига биноан бўлади, агар ∫ w ( L ) dL = 1 (6.2.16.) шарт бажарилса. (6.2.15.) ва (6.2.16.) формулаларни (6.2.13.) ва (6.2.14.) билан таққосланса натижага келинади. Охирги ифодадан кўриниб турибдики, катталик ψ (x,L) ҳолатда заррачанинг узлуксиз спектридаги ( L , L + dL ) интервалда топилиш эҳтимоллигини билдиради.

Энди яна бир қизиқарли масалани кўриб чиқайлик. Маълум бўлдики, ҳар қандай физик катталикнинг аниқ қиймати учун заррачанинг маълум бир ҳолати мавжуд экан. Аммо заррача бир вақтнинг ўзида бир нечта физик катталикларнинг аниқ қийматларига мос келадиган ҳолатда бўла оладими, деган савол туғилиши табиий. Фараз қилайлик, L ва M катталиклар бир вақтда аниқ қийматларга эга бўлган физик катталиклар бўлсин. Улар битта ҳолатда бўлиши учун шу ҳолат тўлқин функцияси ва операторларнинг умумий хусусий функцияси бўлиши керак. Умуман олганда ψ L ≠ψ M бўлади, чунки ва операторларнинг хусусий функциялар учун тенгламаларнинг кўриниши ва (6.2.18.) бўлиши керак. Шунинг учун, L нинг аниқ қийматидаги ҳолатда (( Δ L ) 2 = 0) M катталик ҳеч қандай аниқ қийматига эга бўла олмайди, яъни ( Δ M ) 2 > 0 ифода бажарилади ва аксинчаm M нинг аниқ қийматидаги ψ M ҳолатда (( Δ M ) 2 = 0) L катталик ҳеч қандай аниқ қийматига эга бўлмайди (( Δ L ) 2 > 0) . Фақатгина хусусий ҳолларда, L ва M иккита катталик бир вақтнинг ўзида аниқ қийматга эга бўлиши мумкин, бунинг учун ψ M =ψ L , бўлиши керак. Иккита катталикларнинг операторлари ўз-ўзига коммутатив бўлса, унда бу физик катталикларнинг бир вақтдаги аниқ қийматларига тўғри келувчи заррачанинг ҳолатини ҳар доим топиш мумкин. Бошқача айтганда, операторлар учун қуйидаги математик шарт бажарилиши керак: Демак, шундай физик катталикларни танлаш мумкинки, уларнинг қийматлари бир вақтнинг ўзида берилиши заррача ҳолатини тўла аниқлаб беради. Бундай физик каттликларга мос бўлган операторлар ўз-ўзига коммутатив бўлиши шарт, ана шунда уларни бир вақтнинг ўзида кузатиш ёки ўлчаш мумкин.

Фойдаланилган адабиётлар: 1. М.М.Мусаханов, А.С.Рахматов, Квант механикаси – Т.,2011 й. 2. Д.И.Блохинце, Основне квантовой механики – М.1983. 3. Г.Х. Хошимов, Р.Я.Расулов, Н.Х.Хошимов, Квант механика асослари – Т., 1995 й. 4. В.М.Шехтер, А.А.Ансельм, Атом и квантовая механика –М., 1984 г.

Похожие

Импульс моменти квадрати ва кинетик энергия операторларининг ҳусусий функциялари

Лазерларнинг асосий тавсифлари

Телескопларнинг асосий курсаткичлар

Асосий термодинамик жараёнлар

Статистик физиканинг асосий тушунчалари