Termodinamikaning ikkinchi qonuni - Физика - Рефераты

Termodinamikaning ikkinchi qonuni

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

276.5 KB

T ermodinamikaning ikkinchi qonuni Reja: 1. Aylanma sikl 2. Karno sikli. Karno teoremasi 3. Entropiya 4. Termodinamika ikkinchi qonunining talqini 5. Eksergiya

1. Aylanma sikl Termodinamik jarayondagi tizim ish bajarishi uchun unga davriy ravishda ma ’ lum miqdordagi issiqlik energiyasi yoki ish jismi uzatib turilishi va ishga to ‘ la aylanmasdan qolgan issiqlik miqdorini tizimdan tashqariga ( sovitkichga ) uzatish kerak . Shunda sikl davriy ravishda takrorlanadi . Ish jism sifatida faqat bitta modda qo ‘ llanilsa , u holda modda avval kengayadi va ma ’ lum miqdordagi ishni bajaradi , so ‘ ngra yana siqiladi , keyin boshlang ‘ ich muvozanat holatiga qaytadi . Sikl qaytadan takrorlanadi. 1-rasmdan ko‘rinib turibdiki, agar ishchi jism 1- 3-2 egri chiziq bo‘ylab kengaysa, u 132451 nuqtalar bilan chegaralangan yuzaga son qiymati jihatidan teng ish bajaradi. Ishchi jism 2-nuqtaga yetgandan so‘ng, yana ish bajarishi uchun avvalgi holatiga (1-rasmga) qaytishi lozim. Ishchi jismni boshlang‘ich holatiga qaytishi uch xil bo‘lishi mumkin. 1. Siqish chizig‘i 2-3-1 kengayish chizig‘i 1-3-2 bilan ustma-ust tushadi. Bunday jarayonda kengayishda bajarilgan ish (132451 yuza) siqish ishiga (231542 yuza) teng bo‘ladi va foydali ish nolga teng. 2. Siqish chizig‘i 2-6-1 kengayish chizig‘i 1-3-2 dan yuqorida joylashgan. Bunday jarayonda siqishga (261542 yuza) kenga-yishda olingan ishga (132451 yuza) qaraganda ko‘proq ish sarflanadi. 3. Siqish chizig‘i 2-7-1 kengayish chizig‘i 1-3-2 dan pastda joylashgan. Bunday aylanma jarayonda kengayish ishi (132451 yuza) siqish ishidan (271542 yuza) katta bo‘ladi. Demak, foydali ishning qiymati 13271 nuqtalar hosil qilgan maydon yuzasiga son qiymati jihatidan teng bo‘ladi. Foydali ish olinadigan siklni to‘g‘ri sikl yoki issiqlik mashinasi sikli deyiladi, bu holda kengayish ishi 1-rasm

siqish ishidan katta bo‘ladi. Siqish ishi kengayish ishidan katta, ya’ni, ish sarflanadigan siklga teskari sikl deyiladi. Bunday sikl bilan sovitish mashinalari ishlaydi. Sikllar qaytar va qaytmas bo‘lishi mumkin. Muvozanatli jarayonlardan tashkil topgan siklga qaytar sikl deyiladi. Sikl tarkibidagi hech bo‘lmaganda bitta jarayon qaytmas bo‘lsa, u holda butun sikl ham qaytmas bo‘ladi. 1-rasmda tasvirlangan siklni qaytar sikl deb hisoblab, uni taxlil etaylik. Ishchi jism isitgichdan olingan q 1 issiqlik hisobiga 1-3-2 yo‘l bo‘yicha kengayib,  1 kengayish ishini bajaradi. 2-7-1 yo‘lda siqish uchun  2 ish sarflanib, sovitkichga q 2 issiqlik beriladi va ma’lum bir qism ish ichki energiyani boshlang‘ich holigacha ortishiga sarflanadi. To‘g‘ri sikl natijasida l = l 1 – l 2 foydali ish bajariladi. Issiqlik miqdori q 1 va q 2 hamda foydali ish orasidagi nisbat termodinamikaning birinchi qonuni orqali aniqlanadi: q=q 1 –q 2 =u 2 –u 1 +  . Siklda tizimning boshlang‘ich va oxirgi holatlari bir xil bo‘lgani uchun u 1 =u 2 , shuning uchun q 1 –q 2 =  Bir sikl davomida foydali ishga aylangan issiqlik miqdorini jismga keltirilgan umumiy issiqlik miqdoriga nisbati to‘g‘ri siklning termik foydali ish koeffitsienti deb aytiladi. 1 1 2 1 2 1 / / 1 /) ( q q q q q q t       (1) 2. Karno sikli. Karno teoremasi Frantsuz injeneri Karno Nikola Leonar Sadi 1824 yilda «Olovning harakatlantiruvchi kuchi haqida mulohazalar» asarida issiqlik dvigatellari nazariyasiga asos soldi. Karno o‘zining bu ishida issiqlik dvigatelining termodinamikasi uchun alohida ahamiyatga ega bo‘lgan siklini (keyinchalik uning

nomi bilan atalgan siklni) ko‘rib chiqdi. Karno taklif qilgan sikl ikki adiabata va ikki izotermadan iborat bo‘lib, shu sikl bo‘yicha ishlagan issiqlik dvigatelining F.I.K. eng yuqori bo‘ladi. Jarayondagi barcha sikllar qaytar deb qabul qilinadi (2- rasm). Ushbu siklni amalga oshishini chuqurroq tushunish uchun, quyidagidek issiqlik mashinasini ko‘z oldimizga keltiramiz, ya’ni, uning silindri jarayonga qarab issiqlikni absolyut o‘tkazadi va issiqlikni absolyut o‘tkazmaydi. Porshenning birinchi holatida ishchi jismning parametrlari p 1 , 1 va temperaturasi isitkich temperaturasi T 1 ga teng bo‘lsin. Agar shu vaqtda silindr issiqlikni absolyut o‘tkazadigan bo‘lsa va uni isitkichga tutashtirsak, u holda ishchi jism q 1 issiqlikni olib izoterma 1-2 bo‘yicha kengayib ish bajaradi. 2-nuqtaning parametrlari p 2 ,  2 , T 1 . Shu nuqtadan boshlab silindr issiqlikni absolyut o‘tkazmaydigan bo‘lish kerak. Temperaturasi T 1 bo‘lgan ishchi jism adiabata 2-3 bo‘ylab temperaturasi sovitkich temperaturasi T 2 ga teng bo‘lguncha kengayib ish bajaradi. 3-nuqtaning parametrlari p 3 ,  3 , T 2 . Shu nuqtadan boshlab silindrni absolyut issiqlik o‘tkazuvchan qilamiz. Ishchi jismni 3-4 izoterma bo‘yicha siqib, shu vaqtning o‘zida q 2 issiqlikni sovitkichga beramiz. Izotermik siqishning oxirida ishchi jismning parametrlari p 4 ,  4 , T 2 ga teng bo‘ladi. Siklning termik F.I.K. bironta siklning takomillashganlik darajasini tavsiflaydi: termik F.I.K. qanchalik katta bo‘lsa, sikl shunchalik takomillashgan bo‘ladi: siklda ish jismiga aynan bir xilda issiqlik miqdori q 1 berilganda  t si katta bo‘lgan siklda ko‘p ish  bajariladi. Siklning termik F.I.K har doim birdan kichik bo‘ladi, birga teng bo‘lish uchun q 1  yoki q 2 =0 bo‘lish kerak. Tushunarlikki, buni amalga oshirib bo‘lmaydi. Yuqoridagi tenglamadan ko‘rinib turibdiki, ishchi jismga keltirilgan barcha issiqlikni (q 1 ) foydali ishga aylantirib bo‘lmaydi, albatta, uning bir qismi (q 2 ) sovitkichga berilishi lozim. Agar siklni siqish chizig‘i 2-rasm

kengayish chizig‘idan yuqorida joylashadigan qilib amalga oshirilsa (2-6-1 yo‘l bo‘yicha), bu holda siqish ishi kattaligi jihatidan kengayish ishidan katta bo‘lganligidan bunday siklni amalga oshirish uchun birorta tashqi manbadan ish keltirish kerak (bu ishning kattaligi p - diagrammadagi siqish va kengayish chiziqlari oralig‘idagi yuzaga teng). Teskari siklning amalga oshirilishi natijasida issiqlik sovuq manbadan olinib, issiq manbaga beriladi; agar to‘g‘ri sikldagiga o‘xshab sovuq manbadan olingan issiqlikni q 2 orqali, issiq manbaga beriladigan issiqlikni esa q 1 orqali belgilasak, u holda q 1 =q 2 +  bo‘lishi muqarrardir. Teskari siklda issiq manbaga sovuq manbadan olinadigan issiqlik q 2 bilan siklda keltirilgan ish  ga ekvivalent bo‘lgan issiqlikning yig‘indisiga teng bo‘lgan q 1 issiqlik beriladi. Shunday qilib, teskari siklni amalga oshirish natijasida sovuq manbaning sovishi sodir bo‘ladi. Teskari sikl sovuqlik mashinasining siklidan iboratdir. Teskari siklning takomillashganlik darajasi siklning sovitish koeffitsienti orqali aniqlanadi. (3.2) 2 l q To‘rtinchi nuqtadan issiqlikni absolyut o‘tkazmaydigan silindrda adiabat siqishni amalga oshirib, ishchi jismni 4-1 yo‘l bo‘yicha boshlang‘ich holatiga olib kelamiz. Shunday qilib, butun sikl bo‘yicha isitkichdan ishchi jismga q 1 issiqlik uzatildi va sovitkichga q 2 issiqlik olib ketildi. Siklning termik F.I.K.: (3.3) / 1 / 1 2 1 2 1 q q q q q t      Izoterma 1-2 bo‘yicha keltirilgan issiqlik: (3.4) / ln 1 2 1 1   RT q  Izoterma 3-4 bo‘yicha olib ketilgan issiqlik:

(3.5) / ln 4 3 2 2   RT qOlingan natijalarni (3) formulaga qo‘yamiz: (3.6) / ln / ln 1 / ln / ln 1 1 2 1 4 3 2 1 2 1 4 3 2          T T RT RT t     Adiabatik kengayish va siqish jarayonlari uchun: 4 1 )1 /(11 2 3 2 )1 /(11 2 ) / ( ва / ) / (     / T T T T k k     u holda 4 3 1 2 4 1 3 2 / / ёки / /           Demak, qisqartirishlardan so‘ng Karno siklining termik F.I.K. quyidagiga teng bo‘ladi: (3.7) / 1 1 2T T t   (7) formuladan quyidagidek xulosalar qilish mumkin: 1) Karno siklining termik F.I.K. ishlatilayotgan jismning xossasiga bog‘liq bo‘lmasdan, faqat issiqlik manbalari absolyut temperaturalarining quyi va yuqori qiymatlariga bog‘liq bo‘lar ekan. (Karno teoremasi). 2) Karno siklining termik F.I.K. isitkich temperaturasi o‘sishi va sovitkich temperaturasi kamayishi bilan ortadi. 3) Karno siklining termik F.I.K. har doim birdan kichik bo‘lib, birga teng bo‘lishi mumkin emas. Termik F.I.K. birga teng bo‘lishi uchun T 2 /T 1 =0, ya’ni T 1 =  yoki T 2 =0 bo‘lishi kerak. Tushunarliki, ikkala shartni ham amalga oshirib bo‘lmaydi. 4). Karno siklining termik F.I.K. T 1 =T 2 bo‘lganda nolga teng, ya’ni tizimdagi barcha jismlar temperaturasi teng bo‘lsa, issiqlikni ishga aylantirib bo‘lmaydi.

Shuni esda tutish lozimki, Karno-siklini termik F.I.K. ni aniqlash formulasi (7) faqat qaytar aylanma jarayonlar uchun to‘g‘ridir. Ma’lumki, barcha real jarayonlar ishqalanish, issiqlik almashinish va h.k. lar tufayli qaytmasdir. Shuning uchun qaytmas Karno siklinining termik F.I.K. T T2 1 dan kichik bo‘ladi. Karno siklini faqat to‘g‘ri yo‘nalishdagina emas, balki, teskari yo‘nalishda ham amalga oshirish mumkin. 3-rasmda Karno teskari sikli tasvirlangan. Sikl qaytar jarayonlardan iboratligi uchun, siklni o‘zi ham qaytardir. Ishchi jism 1-holatdan adiabata 1-4 bo‘yicha kengayib, temperaturasi T 1 dan T 2 gacha kamayadi. Shundan so‘ng ishchi jism izoterma 4-3 bo‘yicha kengayishni davom ettirib, temperaturasi T 2 bo‘lgan sovitgichdan q 2 issiqlikni oladi. Ishchi jism, keyin 3-2 adiabata bo‘yicha siqilib, temperaturasi T 2 dan T 1 gacha ko‘tariladi. Oxirgi jarayonda ishchi jism 2-1 bo‘yicha izotermik siqiladi va isitkichga q 1 issiqlik uzatiladi. Shunday qilib, teskari siklni amalga oshirish uchun  ish sarflab, isitkichga q 1 =q 2 +  issiqlik uzatiladi Teskari sikl bo ‘ yicha ishlaydigan mashinalar sovitish mashinalari deb aytiladi . Sovitish mashinalarining sovitish koeffitsienti: (3.8) / ) /( 2 2 1 2 l q q q q    yoki teskari Karno sikli uchun (3.9) ) /( 2 1 2 T T T   Xullas, Karno teoremasiga muvofiq ikkita issiq manba orasida amalga oshiriladigan har qanday qaytar sikl termik F.I.K. ning kattaligi bu siklda ishlatiladigan ish jism xossalariga bog‘liq bo‘lmaydi. 3-rasm

Entropiya Entropiya (yunoncha, entroria – aylanish, o‘zgarish) termodinamik tizimning holat funktsiyasidir. Entropiya termodinamik tizim bilan tashqi muhitning o‘zaro issiqlik almashinuvi jarayonning kechish yo‘nalishini ifodalaydi. Ideal gaz misolida entropiyani holat funktsiyasi ekanligini isbotlaylik. dq=c p dt –  dp (10) tenglamani 1/T ga ko‘paytiramiz T dp T dT с T dq p   (11)  /T=R/p ekanligidan: p dp R T dT с T dq p   (12) Tenglamani o‘ng tomoni integrallanadi, ya’ni u qandaydir funktsiyaning to‘liq differentsialidir. Shu funktsiyani s harfi bilan belgilaymiz. Shunday qilib quyidagicha yozish mumkin: (3.16) ln ln (3.15) ln ln (3.14) /Q ;/ )13.3( / o v o p p S R T с s S р R T с s T d ds T dq ds p dpR T dT с T dq ds             Shunday qilib, ds=dq/T formula bilan aniqlanadigan holat parametri aniqlandi. S funktsiya ichki energiya va entalpiyaga o‘xshab holat funktsiyasidan iborat ekan –uning qiymati holat parametrlari bilan bir qiymatda aniqlanadi. Klauzius kiritgan funktsiya S entropiya deb aytiladi. Entropiya ekstensiv xossa

bo‘lib, u ham boshqa ekstensiv kattaliklarga o‘xshab additivlik xossasiga ega. Solishtirma entropiya deb aytiladigan quyidagim S s (17) kattalik modda massa birligining entropiyasidan iborat bo‘ladi. Holatning istalgan boshqa funktsiyasi kabi tizimning solishtirma entropiyasi ham holatning istalgan ikkita parametric x, y ning funktsiyasi ko‘rinishida tasavvur etish mumkin. S=f (x, y). (18) Bu yerda x va y sifatida p va  , va T va hokazolar bo‘lishi mumkin. Tizimning entropiyasi turli qaytar jarayonlarda ortishi va kamayishi mumkinligi (11) munosabatdan ko‘rinib turibdi: temperatura kattaligi T har doim musbat bo‘lganligidan tizimga issiqlik berilganda (dq>0) uning entropiyasining ortishi (ds>0), issiqlik olinganda esa (dq<0) uning entropiyasining kamayishi (ds<0). (11) munosabatdan kelib chiqadi. Qaytar jarayonda jism holati boshlang‘ich holat 1 dan oxirgi holat 2 gacha o‘zgarganda jism entropiyasining quyidagi   2 1 1 2 (3.19) T dq s s kattalikka o‘zgarishi ham (11) dan kelib chiqadi. Entropiya tushunchasi issiqlik dvigatellarining sikllarini analiz qilish uchun juda qulay bo‘lgan holat diagrammasini kiritishga imkon beradi. Holat diagrammasida abtsissa bo‘yicha entropiya, ordinata bo‘yicha esa absolyut temperatura qo‘yiladi (4-rasm). Ixtiyoriy jarayon I-II ning egri chizig‘ini Ts –diagrammada tasvirlaymiz. (11) tenglamadan qaytar jarayonda dq=T  ds (20)

ekanligi kelib chiqadi. Demak, qaytar jarayonda tizim olgan (yoki bergan) issiqlik miqdori T  s – diagrammada jarayon egri chizig‘i ostidagi yuza bilan tasvirlanadi. T  s – diagrammaning qulayligi shundaki, siklda keltirilgan va olingan issiqlik miqdori ham siklni amalga oshirish natijasida olingan ish (yoki agar sikl teskari bo‘lsa, sarflangan ish) unda yaqqol tasvirlanadi. 4. Termodinamika ikkinchi qonunining talqini Termodinamikaning birinchi qonuni energiyaning saqlanish va aylanish jarayonini miqdoriy tomondan tavsiflaydi. Termodinamikaning ikkinchi qonuni bu jarayonlarning sifat tomonini tavsiflaydi. Termodinamikaning birinchi qonuni bironta jarayonning energetik balansini tuzish uchun zarur bo‘lgan barcha ma’lumotlarni beradi, lekin u, bironta jarayonning sodir bo‘lishi yoki bo‘lmasligi haqida hech qanday ma’lumot bermaydi. Termodinamikaning ikkinchi qonuni ham, birinchi qonun kabi tajriba asosida ta’riflanganligini ta’kidlab o‘tish lozim. Termodinamikaning ikkinchi qonunini umumiy ko‘rinishda quyidagicha ta’riflash mumkin: O‘z-o‘zidan sodir bo‘ladigan har qanday jarayon qaytmas jarayondir. Ikkinchi qonunning barcha boshqa ta’riflari bu umumiy ta’rifning xususiy hollaridan iborat. Har-xil olimlar termodinamikaning ikkinchi qonuniga turlicha ta’rif berganlar. 4-rasm.

Shu ta’riflar haqida qisqacha ma’lumot beraylik. 1. Sadi Karno (1824 yilda) quyidagi ta’rifni berdi: “Termodinamik tizim ish bajara olishi uchun kamida turli temperaturali ikki manba zarur. Issiqlik dvigatellari F.I.K.  >1 bo‘la olmaydi”. 2. R. Klauzius (1850 yilda) quyidagi ta’rifni taklif etdi: “Issiqlik ancha sovuq jismdan ancha issiq jismga o‘z-o‘zidan o‘ta olmaydi”. 3. V. Tomson (Lord Kelvin) 1851 yilda quyidagi ta’rifni taklif etdi: “Jonsiz material agent yoramida moddaning qandaydir massasidan uni atrofdagi predmetlardan eng sovug‘ining temperaturasidan past temperaturagacha sovitish yo‘li bilan mexanikaviy ish olib bo‘lmaydi”. 4. M. Plank quyidagi ta’rifni taklif etdi: “Barcha ishi bironta yukni ko‘tarish va issiqlik manbaini sovitishdan iborat bo‘lgan davriy ishlaydigan mashina qurib bo‘lmaydi”. 5. V.F. Osvold quyidagi ta’rifni taklif etdi: “Ikkinchi tur abadiy Dvigatelni, (faqatgina bitta issiqlik manbai hisobiga ishlaydigan) qurib bo‘lmaydi”. Shuni aytib o‘tish lozimki, ikkinchi tur abadiy dvigatelining mavjud bo‘lishi termodinamikaning birinchi qonuniga qarshi bo‘lmaydi. Haqiqatan ham bu Dvigatelda ish hech narsadan emas, balki issiqlik manbaining ichki energiyasi hisobiga bajarilgan bo‘lur edi. Issiqlik jarayonlarining o‘ziga xos muhim xususiyatini ta’kidlab o‘tish zarur. Mexanik ishni, elektrik ishni, magnit kuchlarining ishini va hokazolarini qoldiqsiz, batamom to‘la issiqlikka aylantirish mumkin. Issiqlikka kelsak, davriy takrorlanadigan jarayonda uning bir qismigina mexanik va boshqa turlardagi ishga aylanishi mumkin: uning boshqa qismi muqarrar ravishda sovuq manbaga berilishi kerak. 5. Eksergiya Tizim muvozanatda bo‘lmagan holatdan muvozanatdagi holatga o‘tayotganda bajarishi mumkin bo‘lgan eng katta ishni olish uchun tizimda bo‘layotgan barcha jarayonlar to‘la qaytar bo‘lishi kerak. Shuning uchun

tizim bajara oladigan maksimal foydali ishning qiymatini aniqlash (ayrim hollarda tizimning ish bajara olishini aniqlash ham deydilar) juda muhim vazifadir. Ma’lumki, izolyatsiyalangan tizim faqat muvozanatda bo‘lmagan holatda bo‘lgandagina ish bajara oladi. Muvozanatdagi holatga erishgandan so‘ng u ish bajara olmaydi. Karno siklida maksimal ishni faqat ishchi jism temperaturasi issiq manba temperaturasiga teng bo‘lganda va ishchi jismning eng past temperaturasi sovuq manba temperaturasiga teng bo‘lganda, ya’ni qaytar jarayonlar sodir bo‘lganda olish mumkin. Bundan ko‘rinib turibdiki, tizim muvozanat bo‘lmagan holatdan muvozanat holatiga o‘tishida, maksimal ishni faqat qaytar adiabat va izotermik jarayonlar amalga oshgandagina olish mumkin. Endi, ko‘rib chiqilayotgan tizim bajarishi mumkin bo‘lgan maksimal ish tushunchasini birmuncha yaxshiroq aniqlab olamiz. Aytaylik ishchi jism va muhit izlyatsiyalangan adiabatik tizim bo‘lsin. Demak unga issiqlik keltirilmaydi va olib ketilmaydi ya’ni Q=0. Tizimni boshlang‘ich ichki energiyasini U 1 va oxirgisini U 11 bilan belgilaymiz. U holda termodinamikaning birinchi qonuniga asosan: U 11 -U 1 +L=Q=0. (21) Ko‘rib chiqilayotgan tizim ta’rifiga ko‘ra berk tizim bo‘lganligidan tizim ishni faqat o‘z ichki energiyasining kamayishi hisobiga bajarishi mumkin: L=U 1 – U 11 (23) Tizimning ichki energiyasi additiv kattalikdir, shuning uchun u muhit va ish manbaisining ichki energiyalaridan tashkil topgan bo‘ladi. Muxitning boshlang‘ich va oxirgi holatdagi ichki energiyasini U 01 va U 02 bilan, ish manbaini boshlang‘ich va oxirgi holatdagi ichki energiyasini mos ravishda U 1 va U 2 bilan belgilaylik, u holda.

U 1 =U 1 +U 01 va U 11 =U 2 +U 02 va L=U 1 +U 01 -U 2 -U 02 yoki L=(U 1 -U 2 ) + (U 01 -U 02 ) (24) Ishchi jism muhit bilan issiqlik almashinishi va muhit bosimiga qarshi ish bajarishi mumkin. Q o bilan ishchi jismdan muhitga berilgan issiqlikni, L o bilan muhit ustida bajarilgan ishni belgilaylik. U holda U 02 -U 01 =Q o +L o (25) Muhit bosimi o‘zgarmas bo‘lgani uchun L 0 =p 0 (V 2 -V 1 ) Bu yerda V 1 va V 2 – ishchi jismni boshlang‘ich va oxirgi xajmlari. U holda: U 01 -U 02 = -Q o – p o (v 2 -v 1 ) (26) Muhitning ichki energiyasining o‘zgarishini (26) tenglamadan (25) tenglamaga qo‘yib, quyidagini aniqlaymiz: L=(U 1 – U 2 ) –Q 0 – p 0 (V 2 – V 1 ) (27) Muhitga uzatilgan issiqlik miqdori Q o muhit temperaturasi T o bilan, muhit entropiyasining o‘zgarishi ko‘paytmasiga teng: Q o =T o (S 02 – S 01 ) (28) (28) tenglamani (27) tenglamga qo‘yamiz. L=(U 1 – U 2 ) - T 0 (S 02 – S 01 ) – p 0 (v 2 – v 1 ) (29)

(29) tenglama muvozanatda bo‘lmagan holatdan muvozanat holatga o‘tishda izolyatsiyalangan sistema bajargan foydali ishning qiymatini beradi, chunki bajarilgan barcha ishdan bu ishning muhitni siqishga ketgan va binobarin, bizning ixtiyorimizga ko‘ra foydalanib bo‘lmaydigan qismi p o (v 2 – v 1 ) ayriladi. Izolyatsiyalangan tizimning maksimal foydali ishi (ish bajara olishi) kattaligini topish uchun qaytar jarayonlarning o‘tishi natijasida izolyatsiyalangan tizim entropiyasi o‘zgarmaydi degan holdan foydalanish zarur. S 02 – S 01 = S 1 – S 2 (30) Bu yerda S 1 va S 2 – ishchi jismning boshlang‘ich va oxirgi holatdagi entropiyasi. (29) va (30) tenglamalarni hisobga olib, izolyatsiyalangan tizimning maksimal foydali ishi uchun quyidagi ifodani yozish mumkin:) ( ) ( ) ( 2 1 2 1 2 1 V V P S S T U U L o o максфойд       (31) Bu munosabatdan ko‘rinib turibdiki, tizimning maksimal foydali ishining kattaligi ish manbaining boshlang‘ich parametrlari va muhit parametrlari bilan bir qiymatda aniqlanadi. Tizimdan maksimal foydali ishdan kattaroq ish olish mumkin emas. Ish manbaini ish bajara olish qobiliyatidan to‘liq foydalanish uchun p o =p 2 va T o =T 2 bo‘lishi kerak. Bunday holda ish jismining qolgan barcha parametrlari muhit parametrlari bilan aniqlanadi; ya’ni U 2 =U o va V 2 =V o . U holda (23) tenglamani quyidagicha yozish mumkin: ) ( ) ( ) ( 0 1 0 1 0 1 V V P S S T U U L o o максфойд       yoki

) ( ) (0101 S S T Н Н L oмакс фойд     (32) Bu yerda N o va S o – tashqi muhit bilan muvozanatda turgan ishchi jismning entalpiyasi va entropiyasi. (24) tenglamada (N 1 -N o ) ishchi jismni qaytar adibatik jarayonda bajargan tashqi foydali ishi, T o (S 1 -S 0 ) esa, ishchi jismni qaytar izotermik jarayonda bajargan tashqi foydali ishi. Demak yuqorida aytib o‘tilganidek, ishchi jism holati boshlang‘ich holatdan atrof-muhit holatigacha o‘zgarganda, maksimal foydali ish qaytar adibatik va izotermik jarayonlarni amalga oshirilganda olinadi. (32) formuladan aniqlangan maksimal foydali ishni ish jismini ish bajara olishi yoki eksergiyasi deb aytiladi. Keyingi paytlarda termodinamik jarayonlarni tadqiqot etishda eksergiya tushunchasidan keng foydalanilmoqda. Eksergiya yordamida tadqiqot uslubiga eksergetik tadqiqot uslubi deb aytiladi. Umuman olganda solishtirma eksergiya L deb, qaytar termodinamik jarayonda tizim boshlang‘ich holatdan atrof-muhit holatigacha o‘zgarganda issiqlikni yoki ishchi jismni solishtirma ish bajara olishiga aytiladi. Bunday qaytar jarayonni ikki qaytar: adiabatik (ishchi jism temperaturasi T o dan muhit temperaturasi T o gacha o‘zgaradi) va izotermik (adiabatik jarayon oxiridagi bosim muhit bosimi p o gacha o‘zgaradi) jarayonlar orqali amalga oshirish mumkin. Shuning uchun ishchi jism eksergiyasini (32) formuladan 1 kg ishchi jism uchun quyidagicha aniqlash mumkin: L=(h 1 -h 0 ) – T 0 (s 1 -s 0 ) Agar birorta jarayonda ishchi jismning oxirgi parametrlari muhit parametrlaridan farq qilsa, u holda bu jarayonda olingan xaqiqiy ish jarayonni boshi va oxiridagi eksergiyalar farqi bilan aniqlanadi, ya’ni: L xaq = L 1 - L 2 .

Ma’lumki, maksimal foydali ishni qaytar Karno siklini boshlang‘ich temperaturadan muhit temperaturasigacha amalga oshirilganda olish mumkin. u holda:) / 1( T To dq dq q d Karnot      yoki jami jarayon uchun 21 2 1 ) / 1( ) / 1(       q Ty To q d T To q bu yerda  q – issiqlik eksergiyasi; T y – jarayonning o‘rtacha temperaturasi. Izolyatsiyalangan tizimda sodir bo‘ladigan jarayonlarning qaytmas jarayon bo‘lishi natijasida issiqlikning ish bajara oluvchanligining yo‘qotishlari kuzatiladi. Demak, jarayonlarni qaytuvchanlik darajasini tavsiflaydigan e k s ye r g ye t i k F. I. K. tushunchasini kiritish mumkin. Eksergetik f.i.k. quyidagiga teng: 1 / 1       Bu yerda   - keltirilgan va olib ketilgan eksergiyalar farqi; 1l - keltirilgan eksergiya. Bu kattalik orqali har qanday issiqlik apparatini termodinamik mukammaligini aniqlash mumkin.

Похожие

Termodinamikaning II qonuni

Termodinamikaning birinchi qonuni

Termodinamikaning I qonuni

Termodinamikaning ikkinchi boshlanishi

Termodinamikaning ikkinchi qonuni. Karno sikli. Issiqlik mashinasining maksimal foydali koeffitsiyenti