Shredenger tenglamasi - Физика - Рефераты

Shredenger tenglamasi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

430.5 KB

S h redenger tenglamasi Reja: 1. Shredenger tenglamasi 2. Zarraning potensial baryeridagi h arakati 3. Tunnel effekti 4. Chiziqli garmonik ossillyator

Atom fizikasining dastlabki bosqichida energiyaning diskret qiymatlar qabul qilishi postulatlangan va bu klassik mexanika qonunlariga zid edi. Kvant me x anikasi yaratilishi bilan energiyaning diskretligi bevosita tenglamalardan kelib chiqdi. Ma’lumki, erkin mikroskopik zarralar h arakati de Broyl yassi to’lqinlari bilan tavsiflandi. Endi shu zarralarning turli kuch maydonida harakatlanishini ko’rish mumkin. Buning uchun de Broyl to’lqinlari bo’ysunadigan differensial tenglamani topamiz va uni kuch maydonlarida harakatlanish holi uchun umumlashtiramiz. Shu yo’l bilan kvant mexanikasining asosiy tenglamasi Shredenger tenglamasi olinadi. Buning uchun De —Broyl yassi to’lqin formulasidan foydalanamiz ) (2 ) (2 i Z Y X i Zk yk xk i rk i Ae Ae             . Uni vaqt bo’yicha bir marta va koordinatalar bo’yicha ikki marta differensiallab quyidagilarni olamiz: )1( ) 2( ; ) 2( ) 2( ; 2 2 2 22 2 2 22 2 2 22                       X X y k i Z k i x k i y i t N m yuton mexanikasida energiya va ipuls orasidagi quyidagacha bo g’ lanishini bilamiz: ) ( 2 1 2 2 2 2 2 Z Y X P P P m m p E     . Agar Z Z y Y X X hk P hk P hk P h E     , , , lardan foydalansak ) ( 2 2 2 2 2 Z y X k k k m h h     (2) ifodaga kelamiz. Agar ifodani h ga bo’lsak dispersiya qonuniga kelamiz: ) ( 2 2 2 2 Z Y X k k k h      . Endi (1) dan Z y X k k k , , , larni topib (2) ga qo’ysak ) ( ) 2( 2 1 2 2 2 2 2 2 2 2 dz d dy d dx d i h m dt d i h           ,  2 yoki        m h dt d i h 2 2 8 2 (3) ga kelamiz. (3) ning chap tomoni    E dt d i h  2 desak quyidagiga kelamiz: 08 22     E h m (4). (3) izlangan erkin zarracha uchun to’lqin tenglamasidir. (4) esa uning yechimining faqat koordinitalariga bog’liq qismidir. Endi (4) ni biror kuch maydonida qaraymiz. E U T   zarrachaning to’la energiyasi desak unda

U E T  , ya’ni U potensial maydondagi harakati uchun quyidagi 0 ) ( 8 2 2        U E h m (5) tenglamaga kelamiz. Bu tenglama kvantmehanikasining asosiy tenglamasi — potensial maydondagi zarra uchun Shredinger tenglamasidir. Biz bu tenglamani olishda ayrim mulohazalardan foydalandik. Shredinger tenglamasi qat’iy keltirib chiqarilmaydi, faqat aniqlanadi va uning go’g’riligi olingan natijalarning tajribaga mos kelishi bilan tasdiqlanadi. Agar (5) ni boshqacha yozsak, ya’ni     E U m h     2 2 8 desak, u holda quyidagini olamiz t i h U m h            2 8 2 2 (6). (6) — vaqtga bog’liq Shredinger tenglamasidir. Erkin zarraning )1 ( 2   rk i Ae    to’lqin formulasi o’rnida unda kompleks qo’shma bo’lgan )1 (2 't rk i e A         funksiyasidan foydalanish mumkin. Bunda        i t 2 ... 4 2 2 2          kx x dan quyidagiga kelamiz:           m h t i h 2 2 8 2 (7). Biroq  -to’lqin funksiyasining o’zi emas, balkim 2    fizik ma’noga ega ekanligidan Shredinger tenglamasining (3) va (7) ko’rinishlari bir kuchga ega. Endi Shredinger tenglamasi echimlarining fizik ma’nosiga kelsak,  -to’lqin funksiya va uning hosilasi hamma joyda uzluksiz va bir qiymatli bo’lishi kerak. Keyin    (bunda dxdydz d  hajm) ehtimollikni bildirgani uchun, ya’ni  - to’lqin funksiyaga ega bo’lgan zarrachani d hajmda topish ehtimoli ekanligidan shu  -funksiyani normallashtirishzarurligi kelib chiqadi, ya’ni     1    d . Shredinger tenglamasining tadbiqi sifatida zarrachaning 1 va 2 sohadagi harakatini qarab chiqamiz . Bu sohalarda zarra potensial energiyasi o’zgarmas va bir —biridan farq qiladi.

Zarra holatini x o’ qi bo’ylab olsak 2 2 x    bo’ladi. Unda Shredinger tenglamasi 0 ) ( 8 2 2 2 2         U E h m x k o’rinishga keladi. Bu sohalarda potensial energiya quyidagicha aniqlanadi: . ,0 .2;0 ,0 .1 const U x U x     Shredinger tenglamasini 1 va 2 sohalar uchun alohida yechib 1  va 2  yechimlarni topamiz.  — funksiya butun sohada uzluksiz bo’lishligi sababli potensial sakrash sodir bo’ladigan sohalar chegarasida 1  va 2  lar teng bo’lishi kerak. Bundan tashqari 1  va 2  funksiyalarning birinchi hosilalari ham uzluksiz bo’lishi kerak .Birinchi va ikkinchi soha uchun mos ravishda quyidagi tenglamalarni yozamiz: 0 8 1 2 2 21 2      E h m dx d (8), 0 ) ( 8 2 2 2 22 2       U E h m dx d (9). Quyidagi belgilashlarni kiritib 1 1 1 2 2 2 2         h m mE h k , 2 2 2 2 2 ) ( 2 2          h m U E m h k Shredinger tenglamalarini boshqacha yozamiz 0 1 21 21 2     k dx d (10) 0 2 22 22 2     k dx d (11) bunda 1 va 2 lar 1 va 2 sohalardagi de Broyl to’lqin uzunliklari. (10) va (11) tenglamalarning yechimi quyidagicha bo’ladi: xik xik eb e a 2 1 1 1 1      (12) xik xik e b e a 2 2 2 2 2      (13).

Endi zarraning 1 — sohadan 2 — sohaga o’tish shartlarini U E  va U E  hollar uchun qaraymiz. a) U E  bo’lganda zarracha 1 — sohadan 2 — sohaga ishonchli ravishda o’tadi. U 1 va 2 sohalar chegarasida U tormozlovchi potensial maydonga tushadi, Ammo U E  bo’lganligi uchun u 2 sohaga o’tadi va kamaygan U E  energiya bilan harakatini davom ettiradi. (12)— formulada 1a — tushayotgan to’lqin intensivligi, 1b - qaytayotgan to’lqin intensivligi. 2 —sohada esa faqat o’tgan to’lqin tarqalgani uchun 0 2 b va xike a 2 2 2  deb olishimiz mumkin. Endi tushayotgan to’lqin amplitudasini 1 1 a deb olib 1b - va 2a —ni topamiz.  funksiyaninging ikkala soha chegarasida uzluksizligi: 0 2 0 1 ) ( ) (    x x   dan 2 1 1 a b   (14) bo’ladi. Hosilaning uzluksizligi 0 2 0 1 ) ( ) (    x x dx d dx d   dan esa 2 1 2 1 1 a k k b   (15) ga kelamiz. Endi (14) va (15) dan 2 1 1 2 2 1 2 1 1 2 , k k k a k k k k b      (*) ni topamiz. Endi qaytarish koeffitsenti R va shaffoflik koeffitsenti D ni topamiz. Qaytarish koeffitsenti qaytayotgan va tushayotgan to’lqinlar amplitudalari kvadrati nisbatiga teng, ya’ni 2 2 1 2 1 21 21 21 ) ( k k k k b a b R      . Shaffoflik koeffitsentini topish uchun esa o’tayotgan va tushayotgan to’lqinlarning amplitudalari kvadrati nisbatini zarralarning 2 va 1 sohalaridagi tezliklari nisbatiga ko’paytirish kerak. 1 2 22 1 2 21 22 1 2 21 22 k k a k k a a a a D      bunda 1 2 2 1 1 2 1 2 k k p p        . Endi (*) — formuladan foydalanib D -shaffoflik koef f its i enti uchun quyidagi ifodani topamiz. 22 1 21 ) ( 4 k k kk D   . R — korpuskulyar nuqtai — nazardan zarrachaning sohalar chegarasida qaytish ehtimolligi, D esa 2 —sohaga o’tish yoki potensial baryerdan o’tish ehtimolidir. Shu sababli 1 D R ekanligini topish mumkin, chunki zarra ikki soha chegarasida yo qaytadi yo o’tadi deb ishonch bilan aytish mumkin. b) U E  bo’lganda klassik

mehanikaga ko’ra 1—sohadan 2 —ga o’tish mumkin emas. Shu sababli 2k kattalik mavhum bo’ladi. ik E U m hi U E m h k      ) ( 2 2 ) ( 2 2 2   . Bunda R modul kvadrti orqali topiladi. 1 2 1 1     ik k ik k R va 0 1    R D ga teng bo’ladi. Demak, U E  bo’lganda to’la qaytish sodir bo’ladi. Lekin shunday bo’lsada zarraning 2 —sohada topilishi ma’lum ehtimolga ega. Ya’ni qaytish aynan chegarada bo’lmasdan, balki 2 —sohaga o’tib keyin qaytish yuz berishi ham mumkin. U E  da ik k 2 bo’lib, u mavhum bo’lishi sababli kx xik e a e a    2 2 2 2  bo’ladi. Shu sababli zarrachani ma’lum uzunlikda topish ehtimoli x E U m h a e a kx ) ( 2 4 exp(22 2 22 22 2 2            ga teng bo’ladi. Bunga ko’ra, zarra massasi m ortishi bilan uni topish ehtimolligi kamayadi. Klassik nuqtai— nazardan bunday bo’lishi mumkin emas, chunki energiyaning saqlanish qsshuni buziladi. Masalan: 1 E U eV bo’lganda zarrani 0 1A x masofada topish ehtimolligi  30% ga teng bo’ladi. Lekin bu holni kvant mehanikasi nuqtai — nazardan tushuntirib berish mumkin. Chunki noaniqlik prinsipiga asosan zarra koordinatasini o’lchashda, ya’ni zarrani yoritishda u olgan qo’shimcha impulьs barьyerdan o’ngda topish imkoniyatini beradi. Bu esa saqlanish qonuniga zid emas. Endi yuqorigi hisoblarga ko’ra zarrachaning potensial baryerdan o’tishini qaraymiz. Bunda shaffoflik koeffits iy enti xE Um h xik e e D ) (2 4 2      ga teng bo’ladi. Zarracha bu holda potensial bar’erdan go’yoki tunneldan o’tganday o’tadi va shu sababli bu hodisa tunnel effekti deyiladi. Klassik nuqtai — nazardan bunday bo’lishi mumkin emas. Chunki U E  bo’lganligidan zarracha to’siqdan o’ta olmaydi. Lekin tunnel effekti — kvant hodisasidir. Kvant mehanikasida esa

noaniqlik prinsipiga asosan zarracha biror aniq T kinetik energiyaga ega deb bo’lmaydi, chunki uning imggulьsi P ni aniq o’lchay olmaymiz. Shu kabi, zarracha ma’lum U potensial energiyaga ham ega deb bo’lmaydi, chunki uning koordinatasini aniq o’lchay olmaymiz. Shu sababli, kvant mexanikasida to’la energiyani T va P energiyalarga ajratish ma’noga ega emas, Faqat to’la energiya E ma’lum qiymatga ega bo’lib, uni aniq qiymatga ega T va U energiyalar yig’indisi ko’rinishida ifodalab bo’lmaydi. Shu sababli baryer oldidagi zarraning T energiyasi manfiy deb bo’lmaydi va tunnel effektini shu nuqtai — nazardan tushuntirish mumkin. Endi Shredinger tenglamasini bilgan holda garmonik ossillyator harakatini qarab chiqamiz. Garmonik ossilyator deb kvazielastik kuch ta’siri ostida bir o’lchamli harakat qilayotgan zarrani tushunamiz. Bu zarraning potensial energiyasi 2 2 kx U  bo’ladi. Klassik garmonik ossillyatorning xususiy tebranish chastotasi m k   bo’lganidan 2 2x m U   ko’rinishiga keladi. Bir o’lchamli harakat bo’lgani uchun Shred i nger tenglamasi 0 ) ( 8 2 2 2 2       U E h m dx d ko’rinishiga keladi. Differensial tenglamalar nazariyasiga ko’ra bu tenglama to’la energiyaning )2 1 (   n En ;   2/ h ; (n=0,1,…) qiymatlarida chekli, bir qiymatli va uzluksiz yechimlarga ega bo’ladi. Garmonik ossilyatorning energiya sathlarini sxemada ifodalashimiz mumkin. Garmonik ossillyator energiya sathlari bir —biridan bir xil masofaga farq qiladi va eng kichik qiymati   2 2 1 0 h E  ga

5 —rasm. teng bo’ladi. Bu qiymatga nol qiymat deyiladi. Bunday energiyaning mavjudligi tajribada kuzatilgan. Kristallarda yorug’lik sochilishi past temp e raturalarda kuzatilganda, sochilgan nur intensivligi temp e ratura pasayishi bilan nolga emas, balki qa n daydir chekli qiymatga intilishi kuzatilgan. Bu esa kristall panjara atomlari absolyut nol temperaturada h am tebranaveradi degan xulosaga olib kelgan. Kvant mehanika biror sistemaning bir h olatdan boshqa h olatga o’tishi e h timolligini ham h isoblashga imkon beradi. Garmonik ossillyator faqat qo’shni sathlarga o’tish va bunday o’tishlarda n - kvant soni bir birlikka o’zgarishi mumkin, ya’ni 1  n . Bir holatdan ikkinchi holatga o’tishdagi kvant sonlarning o’zgarishi mumkin bo’lgan shartlarga tanlash qoidalari deyiladi va yuqorigi ifoda garmonik ossillyator tanlash qoidasidir. Unga ko’ra garmonik ossillyatorning energiyasi   2 h porsiyalarga o’zgarishi mumkin. Bu absolyut qora jism nurlanishi uchun Plank topgan natijaga mos keladi. Lekin E 0 — nol energiyaning mavjudligi faqat kvant mexanikasi nuqtai nazaridan ko’rsatib berildi.

ADABIYOTLAR 1. A.A.Detlaf, B.M.Yavorskiy. Kurs fiziki. M.: Visshaya shkola", 2000, gl. 46. 2. A.I.Naumov. Fizika atomnogo yadra i elementarnix chastits. M.: Prosveùeniya 1984, gl. VIII. 3. Fundamentalnaya struktura materii. M.: "Mir", 1984. 173-204. 4. I.V.Savelev. Kurs obshey fiziki, kniga 5. Kvantovaya optika, atomnaya fizika, fizika tverdogo tela, fizika atomnogo yadra i elementarnix chastits. 1998. 5. O.Axmadjonov. Fizika kursi. IIIq. T.1989, 6. R.Bekjonov. Yadro fizikasi. T. "O'qituvchi", 1975. IX bob, 213-260 b. 7. www.ziyonet.uz

Похожие

Bernulli tenglamasi

Suyuqliklarning muvozanat holatining differentsial tenglamasi

Real suyuqliklarda ichki kuchlar. Nave-Stoks tenglamasi

Molekulalararo o`zaro ta`sir kuchlari. Eksperimental izotermalar. Real gazning holat tenglamasi. Van-Der-Vaals tenglamasi

Qaynash. Bug’ hosil qilsh va kondensatsiyasida issiqlik balansi tenglamasi