Suyuqliklarning muvozanat holatining differentsial tenglamasi - Физика - Рефераты

Suyuqliklarning muvozanat holatining differentsial tenglamasi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

327.5 KB

Suyuqliklarning muvozanat holatining differentsial tenglamasi Reja: 1. Suyuqliklarning og’irlik markazi maydonida gi muvozanati. 2. Og’ir gazlar muvozanati. 3. Yupqa va egri devorga ta’sir etuvchi suyuqlik bosim kuchi. 4. Arximed qonuni. Suyuqliklarning nisbiy tinch holati.

Suyuqliklarning og’irlik markazi maydonida gi muvozanati Muvozanat holatidagi suyuqliklarga bosim va og`irlik kuchlari ta'sir qiladi. Bosim suyuqlik egallagan hajmning har xil nuqdasida har xil qiymatga ega. Shuning uchun bosimni koordinata o`qlari x, y, z larning funksiyasi deb qarash kerak. Ko`rilayotgan suyuqlikda tomonlari dx, dy, dz ga teng bo`lgan parallelopipedga teng elementar hajm ajratib olamiz (2.2- rasm). Endi suyuqlikka ta'sir qiluvchi kuch larning muvozanat holatini tekshiramiz. Og`irlik kuchining proyeksiyalari ZdV YdV XdV    ; ; bo`lsin; ya'ni }. , , { ZdV YdV XdV G    Elementar hajmning yOz tekislikda yotgan sirtiga Ox o`qi yo`nalishida p ga teng, unga parallel bo`lgan sirtiga esa x p p    ga teng bosimlar ta'sir qiladi (2.2-rasm). Bu sirtlarga ta'sir qiluvchi bosim kuchlari esa tegishlicha pdydz va dydz dxx p p        larga teng. Olingan elementar hajm Ox o`qi bo`yicha muvozanatda bo`lishi uchun bu o`q bo`yicha yo`nalgan kuchlar yig`indisi nolga teng bo`lishi kerak: ,0         xdxdydz dydz dxx p p pdydz  Shuningdek, Oy o`qi bo`yicha, yOz tekislikda yotuvchi sirtga pdxdz , Suyuqliklar muvozanatining Eyler tenglamasiga doir chizma. unga parallel bo`lgan sirtga esa dxdz dyy p p          kuchlar ta'sir qiladi.

Shuning uchun elementar hajmning Oy o`qi bo`yicha muvozanat sharti quyidagicha bo`ladi: 0           Ydxdydz dxdz dyy p p pdxdz  Shuningdek, Oz o`qi bo`yicha dxdy dzz p p pdxdz        kuchlar ta'sir qiladi hamda ularning muvozanat sharti quyidagicha bo`ladi: 0         Zdxdydz dxdy dzz p p pdxdy  O`xshash miqdorlarni qisqartirish va qolgan hadlarni dx, dy, dz ga bo`lishdan keyin quyidagi tenglamalar sistemasini olamiz:                  Z z p Y y p X x p    Bu tenglamalar sistemasidan ko`rinib turibdiki, gidrostatik bosimning biror koordinata o`qidagi o`zgarishi zichlikning birlik og`irlik kuchining shu o`q yo`na - lishi da gi proyeksiyasiga ko`paytmasiga teng ekan, ya'ni muvozanatdagi suyuqliklarda bosimning o`zgarishi massa kuchlarga bog`liq. (2.2) tenglamalar sistemasi suyuqliklar muvozanat holatining umumiy differensial tenglamasidir. Bu tenglamani 1755 yil L. Eyler chiqargan. Og’ir gazlar muvozanati. Tabiatda va texnikada suyuqlik unda havoning tarkibidagi gazlar oz miqdorda erigan holda uchraydi. Bosim ortishi yoki temperatura kamayishi bilan erigan gazlar miqdori ortadi va aksincha, bosim kamayganda yoki temperatura ortganda ularning miqdori kamayadi. Shuning uchun bosim kamayishi yoki temperatura ortishi bilan suyuqlikdagi erigan gazlarning bir qismi ajralib chiqib, pufakchalar hosil qiladi, ya'ni yuqorida aytilganga ko`ra bosim kamayganda suv ham bug`lanadi lekin yengil komponent sifatida erigan gazlar tezroq ajralib chiqib, pufakchalar ho sil qiladi. Boshqacha aytganda - bu holat suyuqlikdagi bosimning undagi gazning to`yingan bug`lari bosimiga teng bo`lganida vujudga keladi. Gaz

pufakchalari pay do bo`lishi bilan suyuqlikning tutashligi buziladi va tutash muhitlarga taalluqli qonunlar o`z kuchini yo`qotadi. Bu hodisa kavitasiya deyiladi. Pufakchalar suyuqlik ichida past temperaturali yoki yuqori bosimli sohalar tomonga qarab harakat qiladi. Agar u yetarli darajadagi bosimga ega bo`lgan sohaga kelib qolsa, yana erib ketadi (agar bug` bo`lsa, kondensatsiyalanadi). Erigan gaz o`rnida paydo bo`lgan bo`sh liq qa suyuqlik zarrachalari intiladi va bo`shliq keskin yopiladi. Bu esa hozirgina bo`shliq bo`lgan yerda gidravlik zarbani vujudga keltiradi va natijada bu yerda bosim keskin ortib, temperatura keskin kamayadi. Bunday gidravlik zarba va uni vujudga keltirgan kavitasiya hodisasi truba de vorlari va mashinalarning suyuqlik harakat qiluvchi qismlarining buzilishiga olib keladi. Eyler tenglamalarini integrallash uchun uni qulay shaklga keltirishda (2.2) ning har bir tenglamasini dx, dy, dz larga o`zaro ko`paytiramiz va ularni hadma- had qo`shib chiqamiz:). ( Zdz Ydy Xdx dzz p dyy p dxx p             Bu tenglamaning chap tomoni bosimning to`liq differensialini beradi, shuning uchun ). ( Zdz Ydy Xdz dp     Hosil bo`lgan tenglama bosimning suyuqlik turiga va fazoning nuqtalari koordinatalariga bog`liqligini ko`rsatadi hamda bosimning ixtiyoriy nuqtadagi miqdorini topishga yordam beradi. Bu tenglama tomchilanuvchi suyuqliklar uchun ham, gazlar uchun ham o`rinli bo`lib, gazlar uchun qo`llanganda gaz holati ten g lamalari bilan birgalikda ishlatiladi. (2.3) dan hamma nuqtalarida bir xil bo - sim ga ega bo`lgan ( const p ) sirtlarni topish mumkin. Bunday tekisliklar bosimi teng sirtlar deb ataladi. p = const bo`lganda dp = 0 bo`ladi, ρ esa nolga teng bo`lishi mumkin emas. Shuning uchun bosimi teng sirtlar tenglamasi quyidagicha yoziladi: 0   Zdz Ydy Xdx

Bosimi teng sirtlar xususiy holda suyuqlikning erkin sirti bo`lishi mumkin. Suyuq likning devor bilan chegaralanmagan sirti erkin sirt deyiladi. Masalan, idishda gaz va suyuqlik birga saqlangan bo`lsa, u holda suyuqlikning yuqori sirti jism devoriga tegmay gaz bilan chegaralangan bo`ladi. Xususiy holda ochiq idishdagi suyuqlik-ning yuqori sirti havo bilan chegaralangan bo`lib, erkin sirtni tashkil qiladi (2.3-rasm). Idishda tinch turgan suyuqliklarda erkin sirtga doir chizma. Yupqa va egri devorga ta’sir etuvchi suyuqlik bosim kuchi. Gidrostatik g`ayritabiiylik (paradoks). Biror idishdagi suyuqlikning с huqurligi h bo`lsin, u holda ixtiyoriy nuqtadagi bosim uning suyuqlik ichida qancha chuqurlikda bo`lganiga bog`liq bo`ladi. A, B, C nuqtalardagi bosimlar quyidagilarga teng:;A A h p   ;D B h p  .C C h p   Suyuqlik tubidagi bosim kuchi esa hS P  ga teng. Demak, suyuqlik tubidagi bosim ku с hi suyuqlikning og`irligiga teng bo` lar ekan. 2.4-rasmda har xil shakldagi idishlar tasvirlangan va bar с ha idishlardagi su yuq - likning с huqurligi h ga, idish tubining sirti esa S ga teng. Bu holda idish tubiga bo`lgan bosim kuchi idishlarda ; hS Pa   ; hS Pb   ; hS Pc   hS Pe   ya'ni bar с ha idishlarda suyuqlik tubiga bo`lgan bosim ku с hi idishning shakli va bo sim hosil qilgan suyuqlikning miqdoridan qat'i nazar quyidagiga teng bo`ladi: . hS P  

Qanday qilib hajmi va og`irligi har xil suyuqliklarning idish tubiga bosimi bir xil? Bu yerda fizikaning biror qonuni noto`g`ri talqin qilinayotgani yo`qmikan? Gidravlika qonunlari bo`yi с ha suyuqlikdagi bosim uning shakliga bog`liq bo`l - may, uning с huqurligiga bog`liq. Bu hodisa gidrostatik g`ayritabiiylik deb ataladi. Bu savolga javob olish u с hun Paskal qonunini с huqurroq talqin qilish kerak. Masalan, 2.4, b va 2.4, c - rasmlarni tekshirsak, birin с hi holda idishning yuqoridagi devorlarida bosim yuqoriga yo`nalgan bo`lib, reaksiya ku с hlari pastga yo`nalgan, 2.24, e da esa aksincha. Ana shu hodisalar gidrostatik g`ayritabiiylikning mohiyatini oshib beradi. Gidrostatik paradoksga doir с hizma. b) Suyuqlikning qiya sirtga bosimi. Qo`shim с ha qiya tekislikka bo`lgan bosim ku с hini aniqlash kerak bo`ladi. Xususiy holda shitlarga ta'sir qiluv с hi ku с hlarni aniqlash xuddi shunday masalaga olib keladi. Shitlardagi ku с hni hisoblash u с hun quyidagi masalani ko`ramiz. Suyuqlik bilan to`ldirilgan idish olaylik. Uning gorizont bilan  bur с hak tashkil etgan qiya sirtida S yuzaga tushadigan bosim ku с hini aniqlaymiz. Oy o`qini qiya sirt yo`nalishi bo`yi с ha, Ox o`qini esa unga tik yo`nalishda deb qabul qilamiz (2.25-rasm). Bu holda S sirtdagi kichkina dS sirtgacha bo`lgan bosim quyidagi с ha aniqlanadi: ). ( 0p h dS dP    Bu yerda γh - suyuqlik ustunining bosimi; p 0 - erkin sirtdagi bosim. U holda S yuzaga ta'sir qilayotgan to`la bosim quyidagi formula bilan aniqlanadi:

, )(0 )( )( 0 )(         S S S S S dS p hdS dS p hdS P  agar  siny h ekanligini hisobga olsak:     )(0 )( sin S S S dS p ydS P   , bu yerda )(S ydS – sirtning Ox o`qiga nisbatan statik momenti. Statik moment haqidagi tushun с haga asosan   )( . S MO Sy ydS , bu yerda y – og`irlik markazining koordinatasi. Rasmdan ko`rinib turibdiki, , sin .. . MO MO h y   demak. ). ( 0 .. p h S P MO S    Qiya sirtga tushadigan bosimni hisoblashga doir с hizma. Agar to`liq bosim ku с hini atmosfera bosimi va с hegirma bosimdan iborat desak a S P P P   4 bo`ladi, bu yerda с hegirma bosim ku с hi quyidagiga teng: S h P OM u   Demak, qiya yuzaga tushadigan bosim ku с hi shu yuza sirti bilan uning og`irlik markaziga ta'sir qiluv с hi bosimning ko`paytmasiga teng bo`lib, gidrostatik bosim ku с hi S P Pa 0  va с hegirma bosim ku с hi S h P ом u  

yig`indisiga teng bo`ladi. Birin с hi ku с h yuzaning og`irlik markaziga qo`yilgan bo`lib, ikkin с hi ku с h undan pastroqqa qo`yilgan bo`ladi. Bosim markazini topish С hegirma bosim teng ta'sir etuvchisining qo`yilish nuqtasi bosim markazi deb ataladi. Bu nuqtani topish shitlarning o`lchamlarini aniqlash uchun kerak bo`ladi. Shuning uchun bosim markazi koordinatasini topish shitlarni hisoblashda juda zarur. 2.25-rasmdan bosim markazining koordinatasi мbу . ga teng deb hisoblab, S sirtga ta'sir qilayotgan momentni aniqlaymiz:     )( )( . S S c hdSy dPy y P  Rasmdan , sin.. ..  мо мо y h   siny h ekanligi ko`rinib turibdi. U holda (2.33) munosabatdan quyidagi kelib chiqadi:    )( 2 .. .. . S x мб ьо I dS y y y S bu yerda   )( 2 S x dS y I – ko`rilayotgan sirtning Ox o`qda nisbatan inersiya momenti. U holda (2.34) dan bosim markazini topamiz: . .. . .. мо x мб y S I y  Inersiya momentini quyidagicha ifodalash mumkin: , 2 .. . .. мо мо x y S I I   bu yerda ..моI – ko`rilayotgan yuzaning uning og`irlik markazidan o`tuvchi o`qqa nisbatan inersiya momenti. U holda (2.36) ni (2.35) ga qo`yib, bosim markazini quyidagi с ha topamiz: ом мо ом мб у S I у у . .. ..   Bu tenglamadan ko`rinadiki, bosim markazi ko`rilayotgan qiya sirt og`irlik mar - ka zi dan .. . .. мо мо у S I miqdorcha pastda joylashgan bo`lib, sirt gorizontal bo`lgan xususiy holdagina bu farq 0 ga teng, (ya'ni, og`irlik markazi bilan bosim markazi ustma-ust tushadi).

Arximed qonuni. Suyuqliklarning nisbiy tinch holati. Suyuqlikka tushirilgan jismlarning qay yo`sinda harakat qilishi va qanday ho latlarni qabul qilishini tekshirish u с hun ularning suyuqlik bilan ta'sirlashish va mu vozanat qonunlarini o`rganish kerak. Bu qonuniyatlar eramizdan 250 yil avval kashf qilingan Arximed qonuniga asoslanadi. Bu qonun asosida kemalar nazariyasi yaratilgan bo`lib, ular L. Eyler, S. A. Makarov va A. N. Krilov asarlarida ifodalangan. Arximed qonuni quyidagi с ha ifodalaniladi: suyuqlikka botirilgan jasmga siqib chiqaruvchi kuch ta'sir qilib, bu kuchning kattaligi botirilgan jism siqib с hiqargan suyuqlik og`irligiga teng bo`ladi. Bu qoidani isbotlash qiyin emas. Suyuqlikka V hajmli jism botirilgan bo`lsin (2.40-rasm). Unga ta'sir etuv с hi ku с hlar quyidagilar bo`ladi: 1) jismga yuqoridan ta'sir etuv с hi bosim ku с hiS H P 1 1   2) jismga pastdan ta'sir etuv с hi bosim ku с hi S H P 2 2  3) pastga yo`nalgan og`irlik ku с hi , 1 1 V HS G      4) jismga yon tomonlaridan ta'sir etuv с hi ku с h P n ; gidrostatikaning asosiy qonuniga asosan bu ku с hlar teng va qarama-qarshi yo`nalgan bo`lib, o`zaro muvozanatlashadi (teng ta'sir etuv с hi ku с h nolga teng). Bu holda bosim ku с hlarining teng ta'sir etuv с hisi P 1 , va P 2 ku с hlarning ayirmisiga teng bo`lib, yuqoriga yo`nal gan bo`ladi: . ) ( 1 2 1 2 H S H H S P P P         Bu yerda: γ va γ 1 – suyuqlik va jismning solishtirma og`irliklari; H 1 – jismning yuqori qismining с huqurligi; H 2 – jismning pastki qismining с huqurligi; Δ H – jismning balandligi; S – jismning yuqori va pastki sirtlarining yuzasi. Jismning hajmi HS V   bo`lgani u с hun siqib с hiqaruv с hi ku с h quyidagi с ha aniqlanadi: V P 

Shunday qilib, jismni siqib с hiqarishiga harakat qilayotgan ku с h jism siqib с hiqargan suyuqlikning og`irligiga teng ekanligi isbotlandi. Bu ku с h botirilgan jis - m ning qan с ha с huqurlikda bo`lishiga bog`liq emasligi (2.43) dan ko`rinib turibdi. Arximed qonuni yopiq va o с hiq idishlarda suyuqlik sirtida suzib yuruv с hi jismlar u с hun ham, uning i с hidagi jismlar u с hun ham to`g`ridir. Faqat suyuqlik sirtidagi jismlar u с hun uning suvga botirilgan qismiga qo`llaniladi. Arximed qonuniga oid с hizma Suzuv с hi jismning qan с ha qismi suvga botib turishi va uning suzishiga taalluqli boshqa qonuniyatlar ma'lum bo`lib, biz ular haqida to`xtalib o`tishimizga hojat yo`q. Suzib yuruv с hi jism haqida yana quyidagi tushun с halarni keltiramiz. 1. Suzish tekisligi – jismni kesib o`tuv с hi erkin sirt AB. 2. Vaterchiziq – suzish tekisligi bilan jism sirtining kesishish с hizig`i. 3. Suzayotgan jismning og`irlik markazi (2.41-rasmda C nuqta). 4. Suv sig`imi markazi yoki bosim markazi (2.41-rasmda D nuqta). Bu yerda suv sig`imi – jismning suvga botgan qismi. Suv sig`imi markazi jismning suyuqlikka botgan qismiga ta'sir etuv с hi bosimning teng ta'sir etuv с hisi qo`yilgan nuqta bo`lib, u suvga botgan qismning og`irlik markaziga joylashgan. 5. Suzish o`qi – suzayotgan jism normal holatida uning o`rtasidan o`tgan O – O o`qi (2.41-rasm, a). 6. Metamarkaz – jismning qiya holatida teng ta'sir etuv с hi bosim ku с hi yo`na lishining suzish o`qi bilan kesishgan nuqtasi (2.41-rasm, b, v ). Suzayotgan jismning og`irlik markazi C u qiyalashganda ham o`zgarmaydi. Suv sig`imi marka -

zi D esa jism qiyaligining har xil holatida har xil bo`ladi. Qiyalik bur с hagi 15° ga - с ha bo`lganda D taxminan radiusi biror r ga teng bo`lgan aylana yoyi bo`yi с ha siljib boradi va bu radius D va M orasidagi masofaga teng bo`lib, metamarkaziy radius deyiladi. M va C orasidagi masofa metamarkaziy balandlik deyiladi va h harfi bilan belgilanadi. Suyuqlikda suzayotgan jismning qiyalangandan keyin yana avvalgi holati ga, qaytishi turg`unlik deyiladi. Bu tushun с haning to`liq mazmunini tushuntirish u с hun quyidagilarga to`xtalib o`tamiz. Normal holatda (2.41-rasm, a ) og`irlik markazi va suv sig`imi markazi suzish o`qida yotadi. Og`irlik ku с hi G va bosim P esa suzish o`qi bo`yi с ha yo`na l - gan bo`ladi. Suzayotgan jism qiyshayishi bilan G va P ku с hlar moment hosil qi la - di. Bu moment jism qiyalangan tomon yo`nalishida yoki unga teskari bo`lishi mum kin. Suzib yuruv с hi jismlarning turli holatlari. Agar G va P ku с hlarning momenti jism qiyalangan tomonga teskari yo`nal - gan bo`lsa, u tiklov с hi moment deyiladi. Bunday holat esa turg`un holat deyiladi. Agar moment jism qiyalangan tomonga bo`lsa, uni ag`daruvchi moment deyiladi. Bu holda jism avvalgi holatiga qaytmaydi G va P ku с hlar momentining yo`nalishi bu ku с hlarning qo`yilish nuqtalari, ya'ni og`irlik markazi C bilan suv sig`imi mar - ka zi D ning o`zaro holatiga bog`liq. Bunda uch hol bo`lishi mumkin: 1) agar metamarkaz og`irlik markazidan yuqorida bo`lsa (2.41-rasm, b ), G va P kuchlarning momenti jismni normal holatga qaytaradi, ya'ni jism turg`un holatda bo`ladi;

2) agar metamarkaz og`irlik markazidan pastda bo`lsa (2.41-rasm, b ), G va P ku с hlarning momenti jismni ag`darishga harakat qiladi, ya'ni jism noturg`un holatda bo`ladi; 3) agar metamarkaz og`irlik markazi ustiga tushsa, u holda suyuqlikda suza - yot gan jism holati turg`unlikka bog`liq bo`lmaydi (masalan, shar uchun). Turg`un - lik ka bog`liq boshqa masalalar ustida to`xtalib o`tirmaymiz. Biz yuqqorida ko`rganimizdek, suyuqlik og`irlik ku с hi ta'sirida muvoza nat - da turishi mumkin. Bu hol yerga nisbatan tin с h turgan yoki to`g`ri с hiziqli tekis harakat qilayotganda idishda muvozanatda bo`lgan suyuqlikka tegishlidir. Gidrosta tikadagi bar с ha masalalar shu hollar u с hun ko`rilgan. Agar idish notekis yoki egri с hiziqli harakat qilayotgan bo`lsa, u holda suyuqlik zarra с halariga og`irlik ku с hidan tashqari nisbiy harakatning inersiya ku с hi yoki markazdan qochirma kuchlari ta'sir qiladi. Bu ku с hlar vaqt davomida o`zgar ma sa, ular ta'sirida suyuqlik muvozanat holatini qabul qiladi, ya'ni idish devorla ri ga nisbatan harakatsiz bo`lib qoladi. Suyuqliklarning bunday muvozanat holati nis biy tin с hlik deyiladi. Nisbiy tin с hlikda bosimi teng sirtlar va erkin sirt tin с h turgan idishdagi gorizontal tekisliklar oilasidan iborat bo`lgan bunday sirtlardan butunlay farq qiladi. Bu hollarda ta'sir etuv с hi massa ku с hlar bosimi teng sirtlarga tik yo`nalgan bo`ladi. Nisbiy tin с hlikda Eyler tenglamasining integrallarga bag`ishlangan paragraf - dagi to`g`ri с hiziqli va tekis tezlanuv с han idishdagi suyuqlik muvozanati (ikkinchi ma sala) va vertikal o`q atrofida aylanayotgan idishdagi suyuqlik haqidagi (uchinchi masala) qismlarini misol qilib olish mumkin. Bu holda massa ku с hlarning teng ta'sir etuv с hisi inersiya ku с hi va og`irlik ku с hi ning yig`indisidan iborat bo`ladi (ularning proeksiyalari yuqorida ko`rilgan)

Foydalaniladigan adabiyotlar ro’yxati : 1. E.A. Tursunova, A.A. Mukolyans “Suyuqlik va gaz mexanikasi” O’quv qullanma. ToshDTU.; 2014. 2. A.A. Karimov, A.A. Shokirov, A.A. Mukolyans “Gidravlika asoslari, nasoslar va kompressorlar” O’quv qullanma. NOSHIR.; T. 2013. 3. A.A. SHokirov, A.A. Karimov. “Ixcham gidravlika” O’quv qullanma. T. ; 2010. 4. Q.SH. Latipov . “ Gidravlika, gidromashinalar va gidropnevmoyurit - gichlar ” . Darslik. T. ; 1994. 5. Q.SH. Latipov. “Gidravlika va gidroyuritmalar”. D arslik. - T., 1992 . 6. A.YU. Umarov . Gidravlika. Darslik. « O’ zbekiston». T. ; 2002.

Похожие

Differentsial himоyalar

Suyuqliklarning xossalari

Suyuqliklarning xossalari

Suyuqliklarning asosiy xossalari

Suyuqliklarning turbulent harakati