Quyosh energiyasi vujudga kelishi tabiati termo yadro reaksiyasi va uni hisobi - Физика - Рефераты

Quyosh energiyasi vujudga kelishi tabiati termo yadro reaksiyasi va uni hisobi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

161 KB

Quyosh energiyasi vujudga kelishi tabiati termo yadro reaksiyasi va uni hisobi Reja: 1 Energiya tushunchasi 2 Energiya sifati 3 Quyosh – biosfera energiyasining asosiy manbai 4 Fotosintez va xemosintez 5 Energiyani qayta hosil qiluvchi x¢jayralar 6 Insoniyatning avtotrofligi 7 Fotosintezning foydali ish koeffitsienti (FIK) 9 Organik moddalarning parchalanishi 10 Ekotizim mahsuldorligi 11 Ekologik piramidalar 12 Trofik zanjirlarda energiyaning xosil bulishi 13 Negentropiya 14 Yer energiyasida insonning o’rni

1 Energiya tushunchasi. «Energiya» yunoncha so’z bo’lib, «faoliyat» degan ma‘noni bildiradi. Haqiqatan ham har qanday faoliyat energiya sarf qilish yoki energiya chiqarish bilan bog’liq. Energiya materiyaning asosiy xususiyati bo’lib hisoblanadi. Fizikada energiya deganda, materiyaning har xil shakldagi harakati tushuniladi. Uning ilmiy ibora sifatida kiritilishi materiyaning har xil shakldagi (mexanik, issiqlik, kimeviy, yadroviy, gravitatsion va boshqa) harakati, biri ikkinchisini aylantirish xususiyatiga ega. Energiya-keng ma‘noda kuch demakdir. Termodinamikaning birinchi qonuniga (energiyaning saqlanish qonuniga) ko’ra – energiya hosil bo’lmay qolmaydi, yo’qolmaydi; faqat bir turdan boshqa turga o’tadi. Tabiatda va ishlab chiqarish faoliyati jarayonida energiya hosil bo’lishi doimiydir. Shuning uchun Yerda hayot rivojlanishi tarixini inson paydo bo’lishi va insoniyat rivojlanishini – energiyaga egalik qilish va uni qayta shakllantirishning tarixiy kurashi deb qarash mumkin. 2 Energiyaning sifati. Energiyaning sifati eksergiya bilan tavsiflanadi. Eksergiya – qaysidir jarayonga qo’llangan energiyaning foydali qismi; umumiy holda – termodinamik tizimning ma‘lum holatdan atrof- muhit bilan tenglik holatiga o’tish paytidagi maksimal ishidir. Eksergiya – energiyaning tashkil etuvchisi bo’lib, atrof- muhitning ma‘lum sharoitida energiyaning zarurligi va aylantirilishi bilan tavsiflanadi. Yuqori sifatli energiya hosil qilish uchun past sifatli energiya sarf qilishga to’g’ri keladi. Kuyosh energiyasi oqimi, ya‘ni uning biosferada qayta aylantirish zanjiriga olingan qismi, tartibini tashkil etadi va energiyaning ba‘zi qismini eksergiyasini oshiradi. L.I.Tsvetkova va boshkalar fikricha, (1999 y.) tabiatda energiyaning sifat ko’rsatkichi bo’lib, quyosh yorug’ligining kaloriya miqdori xizmat qiladi va u 1 kaloriya yuqori sifatli energiya hosil qilishi uchun tarqalishi lozim. Har xil energiya manbalarining sifati quyidagi jadvalda keltirilgan (1 - jadval). 1-jadval 1kkal shartli yoqilg’i hosil qilish uchun har xil turdagi energiya sarfi

(G. Odum va Yu.Odum B o’ yicha, 1978 ) Energiya manbai 1 kkal shartli yoqilg’i olish uchun sarflanadigan energiya, kkal 1kkal shartli yoqilg’i ekvivalenti (issiqlik) Tarqaluvchi issiqlik energiyasi Quyosh yorug’ligi O’simliklar biomassasi Yog’och Toshko’mir, neft Elektr energiyasi 10000 2000 20 2 1 0,25 0,0001 0,0005 0,05 0,5 1 4 SHunday qilib, qazib olinadigan yonilg’ining ishchi potentsiali, quyosh yorug’ligi ishchi potentsialidan 2000 marta ko’p, lekin elektr energiyasi ishchi potentsialidan 4 marta kam. 3 Kuyosh – biosfera energiyasining asosiy manbai. Yer yuzasiga asosiy energiya miqdori Quyoshdan tushadi. Energiyaning boshqa manbalar (Yerning ichki issiqligi, kosmik nurlar) xissasini unga taqqoslaganda juda kam. Yerning bir birlik yuzasiga tushadigan Quyosh energiyasi vaqt bo’yicha o’zgarmas bo’lganligi sababli, Quyosh doimiysi deb ataladi. Kosmik kuzatish ma‘lumotlariga ko’ra, quyosh doimiysi 1,36(103 vt/m2 ga teng. Lekin bu yerda qyosh aktivligining davriyligi ko’p bosqichli tavsifga ega ekanligini hisobga olish kerak. Har bir sekundda Quyoshdan 3,38(1026 vt bo’lgan energiya tarqaladi. Bu qiymat Quyoshning yorug’ligi deb ataladai. Yorug’likni yer yuzasi maydoniga nisbati, oqim qalinligi yoki Quyosh yorqinligini anglatib 6,29(107 vt/m2 qiymatga

teng bo’ladi. Quyoshdan har sekundda chiqarilayotgan energiya bir soat mobaynida 2,5 mln. km2 muzni eritish va qaynash darajasiga yetkazishi ya‘ni, yer atrofidagi 1000 km qalinlikdagi muz qatlamini eritishi mumkin. Yerga quyosh nurlanishining ikki milliarddan bir qismi tushadi, lekin yorqinlik quvvati bizning planetamizda katta bo’lib 1,75(1017 vt ga teng. Yerga tushayotgan quyosh yorug’lik energiyasining bir qismi kosmosga qaytadi. Qaytayotgan quyosh yorug’lik energiyasi albedo deb ataladi (lotincha olbus - ok) va A xarfi bilan belgilanadi. Yaqingacha Yer kosmosga 30-40% yorug’likni qaytaradi deb hisoblanardi. Yer yo’ldoshlaridan olingan ma‘lumotlar bu qiymat 28% ni tashkil qilishini ko’rsatdi. Bu ko’rsatkichni hisobga olgan holda Yer 1,26(1017 vt miqdorda yorug’lik quvvatini oladi. Yuqoridagilardan kelib chiqib sayyoramizning issiqlik nurlanishi 257 k yoki – 160S deb olish mumkin. Yerning yuza harorati va radiatsiyasi mos kelmasligining asosiy sababi issiqlikni kosmosga asosan yer yuzasi emas, balki yerning atmosferasi qaytaradi. 4 Fotosintez va xemosintez. Barcha fotosintez va zootsenozning katta qismini organik modda va energiya bilan ta‘minlovchi organizmlar – avtotroflar bo’lib, u foto va xemotorflarga bo’linadi. Fototorflar uchun o’z navbatida energiyaning asosiy manbai quyosh radiatsiyasi bo’lib, fotosintez jarayonida assimilyatsiyalanadi va unda uglevod (qand) hosil bo’ladi xamda kislorod ajralib chiqadi. Fotosintezning umumiy reaktsiyasi quyidagicha: q uyosh yorugligi 6 СО 2 +6 Н 2 О ________________ С 6 Н 12 О 6 +6 О 2 xlorofill Umuman bu reaktsiya ancha qiyin va bir qancha oraliq elementlarga ega. Kislorod SO2 ning yutilishi hisobiga emas, suvning parchalanishiga qarab hosil bo’ladi. Xemotroflar kimyoviy reaktsiya natijasida hosil bo’lgan energiyadan foydalanadi. Ammiakni azot kislotasigacha oksidlantiruvchi bakteriyalarni misol qilish mumkin:

2NH 3 +3O 2  2HNO 2 +2H 2 O+Q I Oksidlanish azot kislotasi hosil bo’lguncha davom etadi: 2HNO 2 +O 2  2 HNO 3 +Q 1 Bakteriyalar (Q1+Q2) kimyoviy energiyadan uglevod SO2 hosil qilish uchun foydalanadi. Lekin xemosintezlovchi bakteriyalarning ahamiyati biosferaning energetik muvozanatida uncha katta emas. Har yili quyosh energiyasini to’plovchi 150 milliard tonna organik moddalar fotosintez tufayli hosil bo’ladi. Umuman o’simliklarning yashil to’qimalarida parallel oqimda ikkita qarama- qarshi jarayon fotosintez va nafas olish ruy beradi. Fotosintezda organik modda hosil bo’ladi va energiya to’planadi. Nafas olishda organik modda va energiyaning bir qismi sarflanadi. Agar modda to’planish jarayoni nafas olish jarayonidan ustun bo’lsa, ekotizim biomassasi o’sadi. Tirik organizmlarda organik moddalarning parchalanishi metobolizm deb yuritiladi. Metabolizm – biokimyoviy reaktsiya va tirik xo’jayralar, energiya o’zlashtirish yig’indisii bo’lib, muhit va organizmlarning modda almashinuvi bilan ro’y beradi. Nafas olish aerob va anaerob bo’lishi mumkin. Aerob nafas olish fotosintezga teskari jarayon. Anoerob nafas olish kislorod aralashuvisiz sodir bo’ladi. 5. Energiyani qayta hosil qiluvchi xo’jayralar . Inson va hayvon xo’jayralari yashash uchun energiyani, oqsillarni, uglevodlarni hazm qilish orqalix oladi. Hazm qilish organlarida ular aminokislota, qand, glitserin, yog’ kislotalariga parchalanib xo’jayra ichiga tushadi va qayta parchalanadi. Bu jarayon ikki bosqichda amalga oshadi. Oldin oziq modda kislorodsiz mayda bo’laklarga parchalanadi. Masalan, glyukoza molekulasidan ikki molekulali pirouzum kislotasi hosil bo’ladi: С 6 Н 12 О 6  2 С 3 Н 4 О 3 +4 Н Keyin pirouzum kislo таси kislorod bilan birgalikda is gazi va suvgacha tushadi

2 С 3 Н 4 +5 О 2  6 СО 2 +4 Н 2 О Ikki jarayon ham juda qiyin va ko’p bosqichli bo’lib fermentlar ishtirokida amalga oshadi. 6 Insoniyatning avtotrofligi. Fotosintez jarayoni ma‘lum bo’lgandan keyin V.I.Vernadskiyda birinchi marta, insonlar jamiyatni geterotrofdan (boshqalar bilan oziqlanuvchi) avtotrofga o’tkazishi mumkin bulgan g’oyasi tugildi. Insoniyatning avtotrofligi deganda, insonning energiya va sintezlangan oziqni boshka organizmlardan foydalanmasdan quyoshdan olishini nazariy imkoniyati tushuniladi. Bu kelajakda inson ko’p miqdorda oziqni yuqori molekulali tabiiy organik birikmalardan emas, balki oqsil, yog’, uglevod va boshqa zarur elementlarning past molekulali hatto, alohida elementlaridan foydalanishni bildiradi. Hozirgi davrda o’simliklardan olinuvchi oziqni sun‘iy fotosintez yo’li bilan olish bo’yicha izlanishlar olib borilmoqda. Insoniyatning avtotroflik g’oyasi ekologik jihatdan qimmatli bo’lib, uning atrof- muhit va organik dunyoga ta‘sirini kamaytiradi. 7 Fotosintezning foydali ish koefftsienti. Fotosintez jarayonida faqat quyosh energiyasining uncha katta bo’lmagan qismi assimilyatsiyalanadi. Bu 1-2% bo’lib fotosintezning foydali ish koefftsienti deb yuritiladi. Faqatgina juda qulay sharoitlarda fotosintez samaradorligi 2-4% ga yetadi (asosan nam tropik o’rmon, okeandagi suv o’tlari va okean riflari). Suv ekotizimida suv qatlami uzidan quyosh nurlarini o’tishiga halaqit beradi. Bundan ko’rinib turibdiki, suv organzmlarining FIK 0,5% dan oshmaydi. Biomassa to’plash imkoniyati bo’lgan zona eftrofik, ekotizimi esa avtotrof suktsessiya ekotizimi deyiladi. Suv tizimi qashshoq va boy biogen elementlari oligotorf va eftroflarga bo’linadi. Fotosintez jarayoniga qodir bo’lmagan organizmlar hissasi 1% dan oshmaydi, lekin planeta miqyosida organizmlar yillik quyosh radiatsiyasining faqat 0,1-0,2% dan foydalanadi. O’txo’r hayvonlar o’simliklarda to’plangan 10% atrofida energiyani iste‘mol qilsa, etxo’r xayvonlar (yirtkich) ham ulardagi 10% atrofidagi energiyadan

foydalanadi. Demak, etxo’rlarning kuyosh energiyasidan foydalanish samaradorligi planeta miqyosida –0,001 % ni tashkil etadi . 2 – жадвал Biosferaning energetik ko’rsatkichlari (A.A.Krasnovskiyning kiritgan aniqligi bo’yicha) Energiya Joul/yil % Yer yuzasiga tushadigan quyosh energiyasi Fotosintez jarayonida тœпланадиган энергия Озиš сифатида фойдаланиладиг ан энергия Инсониятнинг энергетик ќаражатлари (2000 й.) 3  10 24 3  10 21 1,5  10 19 6  10 20 100 0,1 0,001 0,02 8 Trofik zanjir, tarmoq, sathi va tsikli. Avtotroflardan tashqari quyosh energiyasini assimilyatsiya qilolmaydigan organizmlar, fotosintezlar orqali hosil qilingan organik moddalardan olishga majbur. Bu geterotorf organizmlardir. Ular o’z navbatida fonotroflar va saprotroflarga bo’linib, fonotroflar o’simlik yoki hayvonlar organizmi bilan oziqlanadi. Saprotroflar esa, ulik organik modda qoldiqlari bilan oziqlanadi. Biogeotsenozda organik moddani va unda to’plangan energiyani bir organizmdan ikkinchisiga berish zanjiri shakllangan. Bu zanjir trofik zanjir nomi bilan yuritiladi (yunoncha «trofe» - oziqlanish). Masalan, o’t-zararkunanda – qurbaqa – ilon-yirtqich qushlar. Agar trofik zanjir umumiy qismga ega bo’lsa, trofik tarmoq deb ataluvchi qiyin tizim hosil bo’ladi.

Trofik tarmoq qismi va tarmog’i trofik sath degan nom olgan. Birinchi trofik sath protsudentlar (avtotroflar) –ikkinchi trofik sath –birlamchi konsumentlar (utxur organizmlar) –uchinchi trofik satx –ikkilamchi konsumentlar (yirtqichlar, birinchi konsument qo’shiladi) va hokazo. Alohida turuvchi organizmlar – retsudentlar, SO2 va organik moddani mineral holatigacha parchalovchilardir. Parchalangan mahsulot yana produtsentlarga qaytib, yopiq doimiy quyosh energiyasidan to’yinuvchi trofik tsiklni tashkil etadi. Bunda har bir sathda potentsial energiyaning katta qismi (90%) issiqlikka aylanib tarqaladi. Trofik zanjir ikki asosiy turga bo’linadi: yaylov va detritit. Yaylov zanjiri yashil o’simlikdan konsumentlargacha keladi. Detrit zanjiri detrifoglar yemiruvi ulik organik moddadan boshlanib redutsentlar ishi bilan tugaydi. 9 Organik moddalarning parchalanishi. Organik molekulalarning parchalanishiga (degredatsiya) olib keluvchi va energiya ajratilishini hosil qiluvchi reaktsiyalar yig’indisi katobolizm deb ataladi. Organik moddalar va ular mineralizatsiyasining noorganik birikmalar (SO2, N2O) gacha parchalanishi yakuniy bosqichdir. Yuqorida qayd etilganidek, buni redutsentlar bajarib, modda aylanishiga qaytaradi va uni produtsentlar olish mumkin bo’lgan shaklga keltiradi. Redutsentlarga mikroskopik organizmlar (bakteriyalar, zambrug’ va boshq.) kirganligi uchun ularni mikrokonsumentlar deb ham atashadi. 10 Ekotizimlar mahsuldorligi. Avtotrof organizmlar birlamchi mahsulotni hosil qiladi, u yalpi fotosintez (umumiy assimilyatsiya) va asl fotosintez (asl assimilyatsiya) ga bo’linadi. Yalpi fotosintez – o’simliklar nafas olishiga sarf qilganini hisobga olgan holda, kuzatilgan sintezlash vaqtida hosil qilingan organik modda miqdori xisoblanadi. Agar nafas olish komponentini e‘tiborga olmasak, unda asl fotosintezning uzi qoladi. Mahsuldorlik umumiy va davriyga (yillik o’sish) bo’linadi. Agar 1 ga karagay urmoni 200 m3 yog’och massasini hosil qilsa, bu uning umumiy

mahsuldorligi deyiladi. Lekin bir yilda bunday o’rmon 1,7-2,5 m3 yog’och hosil qiladi. Bu miqdor davriy mahsuldorlikni tavsiflaydi (Rodionov, Stadnitsskiy 1988 y). 1- rasm . Ozuqa zanjiridagi energiya oqimi . Ikkinchi va yuqori trofik sathga kiruvchi organizmlar mahsuldorligi ikkinchi mahsuldorlik (tizimni ikkinchi mahsuldorligi) deb nomlanadi. Bir qism mahsulot oziq zanjiriga tushadi. Bu miqdorni ayirib tashlasak, toza mahsulotning o’zi qoladi. Oziqlanish zanjiridagi energiya oqimi quyidagi sxemada yaqqol ko’rsatilgan (1 sxema). Bu sxemadan ko’rinadigan trofik sathlardan o’tishda, energiya oqimi katta o’lchamda tarqaladi. 1 sxemaga asosan produtsentlar va konsumentlarning quyidagi tenglamalarini tuzish mumkin: А 1 =П 1 +Д 1 +Н 1 А 2 = П 2 +Д 2 +Н 2 +Э 1 А 3 = П 3 +Д 3 +Н 3 +Э 2 bunda П 1  П 2  П 3 va hokazo П / Д qiymati zarur ekologik ahamiyatga ega. Katta organizmlar uchun u birga yaqin. Mayda organizmlar (bakteriya, suv o’tlari, plankton) u birdan ancha yuqori.

11. Ekologik piramidalar. Yuqorida qayd etilgan mahsuldorlik xususiyati bo’yicha har xil trofik sathlarni biomassa nisbati va unda to’plangan energiyasiga qarab, grafikda piramida ko’rinishida tasvirlash qabul qilingan. Birinchi bunday piramidani Ch.Elton kurgan. U Ch.Elton piramidasi deb yuritilib, biomassa (energiya) qisqarishini yaqqol tasvirlaydi. Umuman ekologik piramida deganda, ularning massa yoki energiya ko’rinishida ifodalangan ekotizim redutsentlari, konsumentlari, produtsentlari munosabati tushuniladi. (2 sxema). 2-rasm. Energiya va biomassaning umumlashgan piramidasi . Ba‘zi suvli ekotizimlar (M: dengiz va okeanlarning pelogik qismi) produtsentlarning yuqori mahsuldorligi tufayli, konsumentlar trofik sathi faol rivojlanib, ular massasi produtsentlar massasidan oshishi mumkin; redutsentlar esa ba‘zan umuman yo’q bo’ladi, chunki ulik qoldiqlar suvning chuqur joylariga tushib ketadi. To’proq qatlamida esa redutsentlar maksimal biomassaga ega bo’ladi, ya‘n piramida hosil bo’ladi. Biomassa piramidasiga nisbatan to’plangan energiya piramidalari klassik ko’rinishiga ega. 12 Trofik zanjirlarda energiyaning qayta xosil bulishi. Barcha tabiiy tizimlar tenglikka intiladi. Bu ularning entropiyasini oshishiga olib keladi. Entropiya - tartibsizlikning fizik o’lchami, ya‘ni foydalanib bo’lmaydiga energiya bilan bog’liq bulgan miqdordir.

Entropiya o’lchanmaydigan fizik kattalik bo’lib, L.Boltsman formulasi bo’yicha hisoblanadi.i n i p p Н log 1 bu yerda Р i - qandaydir holat yoki hodisa ehtimoli i=1; 2) 3. ...n. L.Boltsman formulasini K.SHennon ma‘lumotni o’lchash uchun qo’llagani muhim ahamiyatga ega. Fizik L. Brillyuen ko’rsatadiki, tizim strukturasida yig’ilgan va saqlangan ma‘limot miqdori ((, J), ularning entropiyasi kamayishiga teng. 13 Negentropiya . Quyosh energiyasini uzlashtira borib va qayta ishlab organizmlar undan rivojlanish, harakatlanish, ko’payish uchun foydalanadi. Bu haqda tabiatda qandaydir antentropik qonun mavjudligini L.Boltsman yozgan edi. L.Boltsman fikricha, yashash uchun kurash – organik moddalar, energiya uchun emas, balki entropiya, to’g’rirog’i entropiyani kamaytirish uchun kurashdir. Bunday xulosaga L.Boltsman 100 yil oldin kelgan edi. Organizmlar o’zlarini tashkil qilgan atomlar va birikmalarga nisbatan (N2O, SO2 va boshkalar). tartiblidir. Bundan kelib chiqadiki, organizm atrof muhitdan qandaydir salbiy entropiya yoki negentropiyani olishi mumkin. 14 Yer energiyasida insonning o’rni. Inson o’z-o’zicha energiya ishlab chiqmaydi, balki texnik vositalar yordamida uni shakllantiradi va qayta taqsimlaydi. Yillik foydalanish 2000 yil hisobi bo’yicha 24 mlrd. t. shartli yoqilg’i miqdoriga teng bo’lgan bo’lsa, bu 2025 yilda 40 mlrd. t ga yetadi. Hozirgi paytda butun jahon mikyosida ishlab chikariladigan elektr energiyasi 21(103 mlrd. kv soat bo’lib, 2035 yilda 2 barobarga oshadi. SHunday qilib, quyosh energiyasidan foydalanish chegaralangan. Hozircha inson tomonidan o’zlashtirilmagan termoyadro yoqilg’isi, hisoblab chiqilgan og’ir suv zaxiralari gidrosferada 40 mlrd. tonnadan oshiq bo’lib, bu 60 ming yilda Quyoshdan Yerga kelayotgan nurli energiya ekvivalentligiga teng. Jahonda energetik quvvatning oshishi natijasida, atmosferaga issiqlik chiqarish hisobiga yaqin 100-200 yilda issiqlik tusig’iga erishiladi.

Lekin Ye.P.Borisenkov issiqlik muvozanati tenglamasi yechimiga asoslanib o’tkazgan hisobiga ko’ra, energetik quvvatni yiliga 3% oshirsa, 2120 yilda yoqilgi ishlab chiqarish 8(104 tonna shartli yoqilg’i birligiga yetadi. Bu miqdor 15 mlrd. insonni, ya‘ni hozirgidan 10-12 marta ko’p energiya bilan ta‘minlash imkonini beradi. Bunda global harakat o’zgarishi ro’y bermaydi. Shunday qilib, yaqin 100- 150 yilda issiqlik chiqindilari xisobigaa issiqlik to’sig’i ruy bermaydi. Atmosferada SO2 to’planishi natijasida hosil bo’layotgan «issiqxona effekti» esa ko’paytirib ko’rsatilmoqda. Birinchidan. SO2ning ko’p qismi okean va o’rmonlarda yutiladi. Ikkinchidan, tabiiy sharoitda SO2 almashish tezligi sharoiti antropogen omil ta‘sirida SO2 chiqishiga nisbatan kuprokni tashkil etadi. SO2 kontsentratsiyasining oxirgi o’n yilliklarda o’sishiga qaramay, 1945 yildan boshlab) haroratning ko’tarilishi, emas pasayishi ko’zatilmoqda.

Похожие

Yadroning tomchi modeli. Yadro massasi va bog`lanish energiyasi

Fotonlarning qutublanishi interfirensiyasi

Neytrino astronomiyasi asoslari

Yadroviy reaksiyalar (zanjir reaksiya)

Atom va yadro fizikasi