Plazmada tarqaluvchi relyativistik to’lqinlar - Физика - Рефераты

Plazmada tarqaluvchi relyativistik to’lqinlar

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

425.5 KB

Plazmada tarqaluvchi relyativistik to’lqinlar Reja: 1.Plazmada tarqaluvchi electron va ion to’lqinlar. 2.Plazmadagi bir o’lchochvli to’lqin tenglamalari . 3.Plazmada tarqaluvchi to’lqinlar uchun dispersiya muvozanati. 4. Plazmada tarqaluvchi to’lqinlarning fazoviy va gruppaviy tezligi 1

1.Plazmada tarqaluvchi electron va ion to’lqinlar. Bizga ma’lumki , ploazmada moddaning yuqori darajada ionlashgan holati bo’lib uni tashkil qiluvchi neytral atomlar hamda ionlar turli haroratga ega bo’lgan zarralar majmuasi sifatida qaralishi mumkin. Plazmaviy muhitda tarqaluvchi to’lqinlarga bo’lgan qiziqish shu bilan izohlanadiki bu to’lqinlar vositasida plazmaga energiya yuborish yoki undan energiyani chiqarish maqsadida foydalanish mumkin . Plazmada tarqaluvchi to’lqinlarni o’rganish uzoq tarixga ega bo’lib ,bu sohada Stoks ,Lenniur, Zaxarov ,Kadomsev,Ginzburg, singari dunyoga taniqli olimlar ish olib borishgan . Hozirgi kunga kelib o’ta yuqori energiyali qurilmalar ishlab chiqilganligi bois plazmada tarqaluvchi to’lqinlarga e’tibor yanada ortdi. Jumladan , plazmaning muhitlardan tarqaluvchi relyativistik to’lqinlarning xususiyatlarini o’rganish hozirgi kunda hal qilinishi muhim bo’lgan ilmiy masalalardan biori hisoblanadi . Bu sohada ham ma’lum ishlar qilingan bo’lib , ular asosan plazmda tarqaluvchi relyativistik to’lqinlarni taqriban tavsiflovchi tenglamalrni tahlil qilishga asoslangan. Biz quyida plazmani o’ta yuqori ionlashish darajasiga ega bo’lgan muhit sifatida faqat elektronlar va ionlardan tarkib topgan muhit sifatida qaraymiz. Buning uchun dastlab elektronlar hamda ionlar taqsimot funksiyalarining o’zgarishini toppish lozim bo’ladi. Bu maqsadda biz ushbu komponentlarning impulslar bo’yicha taqsimot funksiyalaridan foydalanamiz.Ya’ni , 2

(1) Bu yerda f i - plazmadagi ionlarning taqsimot funksiyasi .f e esa plazmadagi elektronlarning taqsimot funksiyasi Plazmani tashkil qiluvchi zarralarning taqsimot funksiyalari muvozanatdagi sistemalar uchun quyidagi statsionarlik shartini qanoatlantirishi lozim: (2) BU yerda 1- had taqsimot funksiyasining vaqt bo’yicha o’zgarish tezligini , 2- had taqsimot funksiyasining fazoviy o’zgarish tezligini ,oxirgi had esa plazma zarralarining impulslar bo’yicha o’zgarish tezligini bildiradi . Endi oxirgi ifodada zarralarning tezliklari (3) ifoda bilan aniqlanishini , zarra impulslarining o’zgarishi esa , ularga ta’sir qiluvchi kuch bilan aniqlanishini , ya’ni (4) 3

ekanligini inobatga olsak , taqsimotfunksiyasining o’zgarishini tavsiflovchi (2) tenglamani quyidagi sodda ko’rinishda yozish mumkin : (5) Bu yerda , (6) (7) Ya’ni mos ravishda koordinatalar va impulslar bo’yicha gradiyent operatorlarini bildiradi . Endi plazmani tashkil qiluvchi zarralarning harakat tenglamalarini yozamiz: (8) Bu yerda F i va F e mos ravishda plazmdagi ionlarga hamda elektronlarga ta’sir qiluvchi kuchni bildiradi. Bu kuchlarni aniqlash uchun odatdagidek elektrostatik o’zaro ta’sirni inobatga olamiz,ya’ni: (9) 4

Bu yerda q e =-e=-|e| elektronning zaryadini ,q i =e esa ionjlarning elektr zaryadini bildiradi .O’z navbatida E –elektr maydon kuchlanganligini Puasson tenglamasidagi potensial orqali quyidagicha ifodalash mumkin : (10) Endi Puasson tenglamasining o’zi , bizga ma’lumki quyidagi ko’rinishga ega: (11) Natija oxirgi ikki tenglamadan ko’rininb turibdiki agar plazmani tashkil qiluvchi elektronlar va ionlar termodinamik muvozanat holatida bo’lsa ,ya’ni (12) shart bajarilsa , plazma elektroneytral sistema bo’lganligi uchun hech qanday elektr maydoni hosil bo’lmaydi .Shuning uchun plazmadagi eletronlar va ionlarning ko’chishi bilan bog’liq to’lqinlarning xususiyatlarni o’rganish uchun ularni tavsiflovchi taqsimot funksiyalarining statsionar holat yaqinidagi kichik o’zgarishlarni bilish lozim. 5

Bu masalani umumiy holda yechish ancha murakkab masala bo’lganligi uchun biz quyida dastlab plazmdagi bir o’lchovli to’lqin tenglamani tahlil qilamiz. 2.Plazmadagi bir o’lchochvli to’lqin tenglamalari . Agar plazmadagi elektronlar va ionlarning bir o’lchovli harakati bilan cheklansak biz yuqori umumiy ko’rinishda yozgan harakat tenglamarini quyidagi ko’rinishda yozish mumkin. =0(1) =0 (2) = (3) Oxirgi ifodadan ko’rinib turibdiki, Puasson tenglamisining o’ng tomonini toppish uchun plazmadagi elektronlar va ionlarning impulslari bo’yicha taqsimot funksiyalarini bilish lozim. Oldingi bo’limda aytilganlarga binoan bu taqsimot funksiyalarning muvozanat atrofidagi kichik o’zgarishlarni qaraymiz: (4) (5) Bu yerda fi 0 -hamda fe o ionlar hamda elektronlarning muvozanat holatidagi taqsimot funksiyalaridir . 6

Fi 1 va fe 1 mos ravishda ionlar hamda elektronlar taqsimot funksiyalarining kichik o’zgarishlaridir: Natija : Demak , bu holda Puasson tenglamsining o’ng tomonini quyidagi ko’rinishda yozish mumkin }= (6) Bu yig’indidagi birinch had plazma muvozanat holatidagi elektrneytral bo’lganligi uchun nolga teng bo’ladi. Shuning uchun biz yuqorida ta’kidlaganimizdek Puasson tenglmasining o’ng tomoni electron hamda ion taqsimot funksiyalarini kichik o’zgarishlari orqali aniqlanadi: (7) Shunga o’xshash tarzda ionlarning taqsimot funksiyasini o’zgarishini tavsiflovchi birinchi tenglamanin ham quyidagi ko’rinishda yozish mumkin: ( 8) 7

Natija:Ionlarning muvozanat vaziyatidagi taqsimot funksiyasi birinchi tenglamani qanoatlantirganligi uchun 0 indeksli hadlarning yig’indisi 0 ga teng bo’ladi va biz quyidagi natijani hosil qilamiz: (9) Shunga o’xshash tarzda elektronlarning taqsimot funksiyasini o’zgarishlari uchun quyidagi ifodani yozish mumkin : (10) Endi plazmani tashkil qiluvchi elektronlar ham,da ionlarning impulslar bo’yicha taqsimot funksiyalari Maksvel taqsimotiga bo’sungan holda ushbu tenglamalarning o’ng tomonlarini hisoblab chiqamiz, ya’ni: (11) Bu yerda m i - plazmani tashkil qiluvchi ionlarning massalari,T – ionlarning termodinamik muvozanat holatidagi absolyut haroratidir. Xuddi shunga o’xshash tarzda elektronlar uchun ham quyidagi Maksvel taqsimotini yozish mumkin: (12) 8

Endi bu taqsimot funksiyalaridan mos ravishda V i hamda V e bo’yicha hosilalarni topamiz : (13) Ko’rinib turibdiki ,bu hosilalar elektronlar hamda ionlarning muvozanat holatidagi taqsimot funksiyasiga proporsionaldir.Shuning uchun elektronlar hamda ionlarning harakat tenglamalarida taqsimot funksiyalari o’rniga muvozanat holatidagi taqsimot funksiyalarini qo’yishimiz mumkin. Chunki biz plazma holatining o’zgarishlarini muvozanat holati atrofida tahlil qilayapmiz . Agar ionlarning massalari elektronlarning massalaridan juda ham katta bo’lsa ekanligini inobatga olsa ularni odatdagi Maksvel taqsimotiga bo’ysinuvchi zarrachalar sifatida qarash mumkin.Elektronlarning o’zi yuqori haroratli plazma holida relyativistik zarra kabi qarashimiz mumkin. Yani ularning massasi uchun quyidagi relyativistik ifodadan foydalanamiz: (14) 9

Bu yerda m 0 –elektronlarning tinchlikdagi massasi,v e esa ularning tezligini bildiradi.Bu holda tabiiyki elektronlar uchun tezliklar bo’yicha taqsimot funksiyasini quyidagicha o’zgartirishga to’g’ri keladi: * exp (- )= (1+ )exp (- )(15) Natija:Demak , relyativistik elektronlar uchun taqsimot funksiyasining o’zgarishi quyidagi ko’rinishda yozilishi mumkin: Fe 1 =fe-fe 0 exp(- )*(1+ )- exp(- ) (16) Demak,elektronlarning relyativistik xususiyatlarini inobatga oluvchi harakat tengklamasi odatdagi rtenglamalardan anashu had bilan 10

farq qiladi.Endi elektronlarning relyativistik xususiyatlarini inobatga oluvchi bu qoshimch ahadnind o’rtacha qiymatini topamiz: (17) Endi gaz zarralarning o’rtacha kvadratik tezligi quyidagi ifoda bilan aniqlanishini esga olamiz: (18) Natija : Shunday qilin plazmani tashkil qiluvchi elektronlarning relyativistik harakati inobatga olinsa quyidagi qo’shimcha had paydo bo’ladi. (19) Demak ,taqsimot funksiyasiga qo’shiluvchimbu handing o’rtacha qiymati issiqlik harakatio energiyasi kT ningelektroinlar tinchligidagi energiyasining nisbatiga bog’liq bo’lar ekan .Binobarin ,agar plazmaning absolyut harakati yetarlicha katta bo’lsa ,bu hadning elektronlar harakatiga qo’shadigan ulushi muhim ahamiyatga ega bo’la boshlaydi va uni albatta hisobga olishga to’g’ri keladi. 3Relyativistik elektronli plazmadagi to’lqinlar tenglamasi. Yuqorida olingan natijalarga ko’ra plazmani tashkilqiluvchi ionlarni odatdagi Maksvell taqsimoti bo’yicha tavsiflasak hamda electronlar uchun taqsimot funksiyasiga qo’shimchaning o’rtacha 11

qiymati (19) ifoda bilan aniqlanishini hisobga olsak, quyidagi tenglamalar sistemasiga ega bo’lamiz: (3.1) (3.2) (3.3) Bu yerda αva β ko’paytuvchilar plazmadagi relyativistik elektronlarning ulushiga tegishli bo’lib quyidagi ifodalar bilan aniqlanadi: (3.4) (3.5) Natija :Demak,plazmadagi elektronlarning relyativistik xususiyatlari inobatga olinsa elektronlarning taqsimot funksiyasini tavsiflovchi tenglamada hamda Puasson tenglamasida qo’shimcha had paydo bo’ladi.Bu esa o’z navbatida ionlar taqsimot funksiyasining o’zgarishiga ham ta’sir ko’rsatadi. Shuning uchun keying yillarda ayniqsa so’nggi o’n yillikda yuqori haroratliplazmda tarqaluvchi to’lqinlarning xususiyatlarini o’raganishga 12

bo’lgan e’tibor tobora kuchaymoqda .Bunga sabab termoyadro sintezining amalga oshirish uchun yuqori energiyali zarralar oqimidan foydalanish imkoniyatlarining paydo bo’lganidir. So’nggi vaqtda o’takazilga eksperimentlar natijalariga ko’ra relyativistik plazmdagi electron berish imkoniyatl;ari mavjud. Bu esa absolyut haroratning quyidagi qiymatiga mos keladi: Demak, bu absolyut harorat quyosh qatidagi haroratdan ham mlrd marta kattadir.Tabiiyki bunday haroratlar sohasida biz albatta plazmani tashkil qiluvchi zarralarning relyativistik xussiyatlarini hisobga olishimiz lozim. k- bolsman doimiysi bo’lib uning qiymati 38 j/k gat teng. 3.Plazmada tarqaluvchi to’lqinlar uchun dispersiya muvozanati. Bu bo’limda oldingi bo’limda keltirib chiqarilgan natijalardan foydalanib plazmada tarqaluvchi to’lqinlar uchun dispersion tenglamani keltirib chiqaramiz.Buning uchun oldingi bo’limda keltirib chiqarilgan ionlar hamda elektronlar taqsimot funksiyasini o’zgarishlarni tavsiflovchitenglamalarni quyidagi ko’rinishda yozamiz: (4.1) (4.2) Yana bir marta shuni takidlaymizki bu tenglamalarni o’ng tomonidagi hadlar ionlar hamda elektronlarning termodinamik 13

muvozanat holatidagi taqsimot funksiyalari bo’lib ,ular mos ravishda quyidagi ko’rinishga ega: (4.3) Ko’rinib turibdiki (1) va (2) tenglamaning ham o’ng tomoni potensialining hosilasiga proposionaldir. Shuning uchun bu tenglamalarning yechimlarini quyidagi ko’rinishda qoldiramiz. (4.4) Bu yerda a va b mos ravishda ionlar hamda elektronlar to’lqin funksiyasiga kiritilgan qo’shimchaning amplitudaviy qiymatlarini bildiradi.k va esa qaralayotgan plazmaviy muhitda tarqaluvchi to’lqinlarning to’lqin vektori hamda doiraviychastotasidir. Xuddi shunga o’xshash potensial uchun ham quyidagi munosabatni yozish mumkin: (4.5) Natija: Demak,plazmani tashkilqiluvchi ionlar hamda elektronlar taqsimot funksiyalariga kiritiladigan o’zgarishlar uchun quyidagi munosabatlar o’rinli : (4.6) 14

(4.7) (4.8) Bu yerda - potensial o’zgarishlarning amplitudaviy qiymatilaridir. Bu ifodalarni mosravishda (1), (2) hamda (3) tenglamalarga qo’yib quyidagi tenglamalar sistemasini hosil qilamiz (4.9) (4.10) Bu yerda A i va A e mos ravishda quiydagi ifodalar bilan aniqlanadi. (4.11) (4.12) Demak ,f i1 hamda f e1 tuztmalarning amplitudaviy qiymatalarini aniqlash uchun quyidagi yenglamalr sistemasini hosil qilamiz: (4.13) (4.14) 15

Bu tenglamalar sistemasining yechimini alohida –alohida toppish mumkin va ualr quyidagi ko’rinishga ega bo’ladi: (4.15) Oxirgi ifodalar shuni ko’rsatadiki a va b amplitudalarni aniqlash uchun bu ifodalarning o’ng tomonlarnin hisoblash lozim. Ular esa o’z navbatida potensialning amplituviy qiymati orqali aniqlanadi. Oldingi bo’limdagi (4.3) formulaga ko’ra: (4.16) Bu ifodadagi C i hamda C e doimiylar mos ravishda quyidagi ifodalar bilan aniqlanadi: (4.17) Natija:Shunday qilib qaralayotgan holda plazmada tarqaluvchi to’lqinlarning amplitudalarini toppish uchun elektronlar hamda ionlarningn termodinamik muvozanat holatidagi taqsimot funksiyalarini bilish kifoya ekan . Endi potensialning amplitudaviy qiymatalarini (13) va (14) tenglamaga qo’yib quyidagi ifodalarni hosil qilamiz: (4.18) (4.19) 16

Oxirgi tenglamalar sistemasi noldan farqli yechimga ega bo’lishi uchun quyidagi shart bajarilishi lozim : (4.20) Ammo bu natija plazmada tarqaluvchi to’lqinlar uchun chiziqli yaqinlashuvdagin o’rinli 4. Plazmada tarqaluvchi to’lqinlarning fazoviy va gruppaviy tezligi . Endi oldingi bo’limda olingan natijani umumlashtirib plazmada tarqaluvchi to’lqinlar uchun quyidagi munosabatni yozamiz: (5.1) Bu yerda biz funksiyani k 0 atrofida qatorga yoydik . Shuning uchun bu ifoda faqat quyidagi holdagina o’rinli : Agar xuddi shu yoyilmani yuqori biz izalagan funksiyalarga ham qo’llasak plazmada tarqaluvchi to’lqinlar uchun quyidagi dispersion tenglmani hosil qilamiz: (5.2) 17

Bu yerda hamda mos ravishda elektronlarning hamda ionlarning plazmaviy chastotalarini bildiradi va mos ravishda quyidagi ifodalar bilan aniqlanadi. , 4 2 2 i pi m Ne   (5.3) A 2 va a 4 koeffitsiyentlar esa tashkil qiluvchi elektronlar va ionlarning absolyut haroratlari bilananiqlanadi . Dastlab oxirgi ifodani a 4 =0 bo’lgan hol uchun tahlil qilamiz. Bu holda dispersion tenglama quyidagi soda ko’rinishga keladi: 0 2 2 2 2 2    k a pei   (5.4) Oxirgi tenglamada belgilash kiritsak t ga nisbatan quyidagi kvadrat tenglamani hosilqilamiz : 0 2 2 2 2    k a t t Pei (5.5) Natija : Bu tenglamaning haqiqiy yechimi plazmada tarqaluvchi to’lqinlar chastotasini aniqlab beradi : 2 4 2 22 4 2 2 k a pei Pei       (5.6) Endi oxirgi ifodada 2 ta holni alohida –alohida tahlil qilishga to’g’ri keladi. 1-hol a 2 >0 Bu shart o’rinli bo’lganda plazmda faqat chastotasi quyidagi ifoda bilan aniqlanuvchi to’lqinlargina tarqala oaldi. ] 4 [2 1 2 2 2 4 Pei Pei k a       (5.7) 18

Oxirgi ifodadan ko’rinib turibdiki plazmda tarqaluvchi bunday to’lqinlarning eng kichik chastotasi k=0 ga mos keladi va u quyidagiga teng:m Ne m Ne m Ne i e pi pe Pei 2 2 2 2 2 min 4 4 4              (5.8) Bu yerda m= plazmani tashkil qiluvchi elektronlar hamda ionlarning keltirilgan massasini bildiradi. i e m m m 1 1 1   (5.9) Bu tahlil asosida qaralayotgan hol uchun quyidagi dispersion diagrammani hosil qilamiz.(3- chizma) 2-hol : a 2 <0 tabiiyki bu plazmada faqat quyidagi shartni qanoatlantira oluvchi to’lqinlargina tarqala oaldi : 2 2 2 2 2 2 a k a Pei pei      (5.10) ,0 4 4 2 2 4 2 2 4     k a k a pei pei   2 4 2 4a k pei  (5.11) 19 K O  e i e i m m m m Ne  2 4

3-chizma .Plazmda tarqaluvchi to’lqinlar uchun dispersion diagramma Endi (5.7) ifodaga ko’ra bu holni ham qanoatlantiruvchi to’lqinlar ham tarqala oladi.  2 2 2 2 4 2 1 k a pei pei       (5.12) Natija : Demak , bunday shart o’rinli bo’lsa ,plazmada faqat to’lqin vektorlari quyidagi oraliqda yotuvchi to’lqinlargina tarqala oladi. Bu iofodadan ko’rinib turibdiki ,agar k=0 ga teng bo’lsa ga teng bo’ladi. Aksincha , agar k to’lqin vektori (5.11) shartni qanoatlantiruvchi chegaraviy qiymatlarni qabul qilsa chastota o’zining eng katta qiymatiga ega bo’ladi : ) 1 1( 2 2 2 max e i pei m m Ne        (5.13) Bu natijalar asosida qaralayotgan hol uchun quyidagi dispersion diagrammani chizish mumkin: (4-chizma ) Demak ,2-tur to’lqinlar chastotasi quyidagi oraliqda yotadi. 20

0≤ ≤ (5.14) 4-chizma. Plazmada tarqaluvchi 2- tur to’lqinlar uchun dispersion diagrammalar Xulosa 2 bobda plazmda tarqaluvchi to’lqinlarning xususiyatlari organib chiqilgan bo’lib , unda quyidagi natijalar olingan : 1. Plazmada tarqaluvchi bir o’lchovli electron ion to’lqinlarini tavsiflovchi tenglamalar sistemasi keltirib chiqarilgan . 2. Plazmadagi to’lqinlar uchun dispersion tenglama hosil qiqlindi. 3. Relyativistik plazmada tarqaluvchi electron to’lqinlar uchun tenglama keltirib chiqarildi hamda tahlil qilindi. Biz quyidagi plazmani o’ta yuqori ionlashish darajasiga ega bo’lgan muhit sifatida faqat electronlar va ionlardan tarkib topgan mihit sifatida qaraymiz. Buning uchun dastlab elektronlar hamda ionlar taqsimot funksiyalarining o’zgarishini toppish lozim bo’ladi. 212 max pei   2 2 max 2 a k pei   K

Xotima 1 bobda plazmani tashkil qiluvchi zarralarning harakati o’raganilgan bo’lib, bu tahlil asosida quyidagi xulosaga kelindi. 1. Plazmadagi zarralarning o’zaro to’qnashuvlar hamda bir jinsli elektr maydoni ta’siridagi harakati o’rganiladi./ 2. Plazmadagi relyativistik elektronlarning bir jinsli elektr maydoni ta’siri ostidagi harakati tahlil qilindi. 2 bobda plazmada tarqaluvchi to’lqinlarning xususiyatlari o’rganib chiqilgan bo’lib, unda quyidagi natijalar olingan : 1. Plazmada tarqaluvchi bir o’lchovli electron , ion to’lqinlarini tavsiflovchi tenglamalar sistemasi keltirib chiqarilgan . 2. Plazmadagi to’lqinlar uchun dispersion tenglama hosil qilindi. 3. Relyativistik plazmada tarqaluvchi elektron to’lqinlar uchun dispersion tenglama keltirb chiqarildi hamda tahlil qilindi. 22

Foydalanilgan adabiyotlar. 1. Ф Чен « Введение в физику плазмы»- М: Мир 1986 г, 350 с 2. Х.Хора « Физика лазерной плазмы»- М: Мир 1988 г 3. I . K . Kikoin “ Molekulyar fizika ”- T : O ’ qituvchi 1976 y 420 b 4. В.К. «Молекулярская физика»- М: Висшая школа ,1990, 320 с 5. Мю Василевский « Введение в статическую физику»-М 6. I. A. Karimov “Barkamol avlod kelajak poydevori”, 2006 y , 300 23

Похожие

Plazmadagi zarralarning harakati to’g’risida

Elektromagnit to’lqinlar

To’lqinlar va zarralar

To’lqin jarayoni. Bo’ylama va ko’ndalang to’lqinlar. To’lqin tеnglamasi. Fazaviy va guruhli tеzliklar

Yorug'lik interferensiyasini kuzatish usullari. Frenel kuzgulari