Optik aberratsiyalar va ularning tasvirga ta’siri - Физика - Рефераты

Optik aberratsiyalar va ularning tasvirga ta’siri

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

278.5 KB

Optik aberratsiyalar va ularning tasvirga ta’siri Reja: 1 . Optik o’qdan chetda kuzatiladigan aberratsiyalar va ularni kamaytirish yo’llari 2. Kuzatishlar uchun teleskop tanlash. 3. Refraktorlar. Reflektor va teleskopik tizimlar. 4. Ko’zgu  linzali (katodioptrik) teleskoplar. 5. Optik tizimni sozlash va fokusga keltirish.

Yulduzlar nuqtasimon yorug’lik manbalaridir va teleskopning fokal tekisligida ularning tasviri qancha kichik bo’lsa, tasvirning yorug’ligi shuncha yuqori bo’ladi. Biroq teleskopning optik qismlari va sirtlaridan nurlar o’tayotganda va qaytayotganda o’z yo’nalishlarini har xil o’zgartiradi. Buning sababi optikada aberratsiya (yorug’lik nurini egilishi, chetlashishi) hodisasidir. Fizik laboratoriyada nuqtasimon manba qaralmaydi, shuning uchun optika kursida linzaning nuqsonlari ko’p hollarda sanab o’tiladi xolos, ularni kamaytirish yo’llari qaralmaydi. Astrofizikada kuzatish-tekshirishlarning samaradorligi bu nuqsonlarni kamaytirish bilan bog’liq. Bu nuqsonlarni to’la bartaraf etib bo’lmaydi va kichik teleskoplarda buning keragi ham yo’q bo’lishi mumkin. Chunki kichik teleskop (D<1 m) da aberratsiya tufayli tasvirni kengayishi difraksion gardishchadan kichik bo’lishi mumkin. Sferik sirtga ega ob’ektivga tushayotgan yassi to’lqin fronti undan o’tgach (agar botiq ko’zgu bo’lsa, qaytgach) sferik to’lqin frontiga aylanishi kerak, biroq bu shart bajarilmaydi. Bunday ob’ektivdan o’tgan (qaytgan) to’lqin uning aberratsiyalari tufayli sferik sirtdan chetlashadi va natijada hosil bo’lgan yulduz tasvir nuqtasimon bo’lmaydi, u biroz kengayadi. Yuqorida biz teleskop ob’ektivi chetida yorug’lik difraksiyasi tufayli yulduz tasviri ma’lum kattalikdagi gardishcha shaklda bo’ladi va buni bartaraf etib bo’lmaydi degan edik. Endi esa aberratsiya ham yulduz tasvirini kengaytirishi mumkinligini ko’rib turibmiz. Aberratsiyalarni kamaytirish yo’llari ishlab chiqilgan. Demak, teleskopni shunday yasash kerakki unda aberratsiya tufayli kengaygan yulduz tasviri shu teleskopda yulduzning difraksion tasviridan katta bo’lmasin. Tajriba shuni ko’rsatadiki, bu shart bajarilishi uchun ob’ektivdan o’tgan (qaytgan) to’lqin frontni sferadan chetlashishi  amaldagi nurlanish to’lqin uzunligining to’rtdan (sakkizdan) biridan (4   ) oshmasligi kYerak bo’ladi. Bu shart Reley sharti deb ataladi. Bunday shart

parabolik ko’zgularda bajariladi (e’tibor bering televizion antenna parabolik antennadir). Aberratsiyalar ikki turga bo’linadi: fizik va geometrik. Fizik aberratsiya fizik hodisa (muhitning sindirish koefitsenti har xil rangli nurlar uchun har xilligi) tufayli ro’y bersa (mas. xromatik aberratsiya), geometrik aberratsiya har xil optik sirtlardan har xil burchak ostida tushish, sinish va qaytish tufayli ro’y beradi (mas. sferik aberratsiya). Ayrim aberratsiyalar faqat optik o’qdan tashqarida kuzatiladi (koma, astigmatizm, distorsiya). a) Xromatik aberratsiya linzani sindirish koefitsentini nurning to’lqin uzunligiga bog’liqligi ( n  1/  ) tufayli ro’y beradi. Bu yerda  ko’rilayotgan to’lqin uzunligi,  0 – o’lchanayotgan o’rtacha to’lqin uzunligi. Oddiy sferik linzaning fokus masofasi F  uning sirtlari egrilik radiuslari r va sindirish koefitsenti n  orqali quyidagicha ifodalanadi: )1 1 )(1 ( 1 2 1 r r n F      . (2.7) Bu formuladan ko’rinib turiptiki, har xil ranglarda linzaning fokusi undan har xil masofada joylashadi, ya’ni yakka linza oq nurni optik o’q bo’ylab spektrga yoyadi. 2.4-rasm. Xromatik aberratsiya. Qizil nurlar ob’ektivdan yoki o’rtacha fokusdan uzoqroqda, havorang nurlar esa – ob’ektivga yaqinroqda yig’iladilar. Natijada, o’rtacha fokusda yulduz tasviri ranglarga bo’yalgan kattagina gardishcha ko’rinishga ega bo’ladi. Agar kuzatishlar monoxromatik nurda bajarilayotgan bo’lsa, xromatik aberratsiyaning ta’siri bo’lmaydi. Masalan, koronograf bitta linzali teleskop va

unda Quyosh toji yashil toj chizig’i (530.3 nm) nurida suratga olinadi. Bitta linzali ob’ektivning xromatik aberratsiyasi unda hosil bo’lgan difraksion gardishchadan kam chetga chiqishi uchun uning fokus masofasi ) , ( 6. 18 ) ( 2 cm D D cm F   ga teng bo’lishi kerak. Bu juda uzun fokusli, demak kam optik kuchga ega, ob’ektiv bo’ladi va u astrofizik tekshirishlarga yaramaydi. Ko’pchilik yoritqichlarning monoxromatik nurlanishi (radio va rentgen nurlanish bundan mustasno) kuchsiz, shuning uchun keng (100 nm) spektral diapazonda kuzatishlar bajarishga to’g’ri keladi. Bunday hollarda bu har xil rangdagi nurlarni bitta fokusga keltirish maqsadida, har xil sindirish koefitsenti va egrilik radiusiga ega ikkita linzalardan tuzilgan ob’ektiv qo’llaniladi. Bu linzalarning biri krondan (shisha navi) ikkinchisi esa, flintdan tayyorlanadi. Krondan yasalangan linza musbat va u ikki linzali obektivning oldi tomoniga o’rnatiladi. Flintdan (shisha navi) yasalangani esa manfiy linzadir. Bunday ikki linzali ob’ektiv qizil va havorang nurlarni bitta fokusga keltiradi va u axromatik ob’ektiv deb ataladi. Axromatik ob’ektivning fokus masofasi ) , ( 12.1 ) ( 2 cm D D cm F   , ya’ni yakka linzali ob’ektivnikidan 16 marta qisqa va uni astronomik kuzatishlarda qo’llash mumkin. Maktab refraktor teleskopiga shunday ikki linzali ob’ektiv o’rnatilgan. Ko’zguli ob’ektivlarda xromatik aberratsiya bo’lmaydi. Chunki, aks qaytish qonuni nurning to’lqin uzunligiga bog’liq emas. Astrofizik teleskoplarning ob’ektivi botiq ko’zgudan iborat bo’ladi (ular reflektor deb ataladi). Botiq ko’zgu sferik, parabolik yoki giperbolik sirtli qilib yasaladi. Bunday sirtlardan qaytgan to’lqin fronti har xil shakl oladi va ko’zguning fokal tekisligida nuqtaviy yoritqichning turlicha shakldagi fazoviy tasvirlarini hosil qiladi. b) Sferik aberratsiya. Sferik sirtga ega botiq ko’zguda, shuningdek, sferik sirtlarga ega qabariq linzalarda sferik aberratsiya kuzatiladi. Bu aberratsiyani tushuntirish uchun sferik ko’zgudan qaytgan nurlarning fokusga yig’ilishini parabolik ko’zgudan qaytgan nurlarning yig’ilishi bilan solishtirib o’rganamiz.

2.5-rasm. Sferik aberratsiyani tushuntirish. Parabolik ko’zgudan aks qaytgan to’lqin fronti uchun ko’zguning fokusi gomotsentrikdir, sferik ko’zguniki – bunday emas. Shuning uchun sferik ko’zguning optik o’qidan uzoqlashgan sari undan qaytgan parallel nurlar ko’zguga yaqinroq nuqtalarda kesishadi. Parabolik ko’zguning sirti parabola deb ataluvchi geometrik egri chiziqni uning o’qi atrofida aylanishi natijasida hosil bo’lgan sirtga o’xshash bo’ladi. Parabolik ko’zguga uning o’qiga parallel holda tushayotgan nurlar undan aks qaytadi va fokusida kesishadi. Ma’lumki, parabola bu uning fokusidan va direktrisasidan birxil uzoqlikda joylashgan nuqtalar o’rnidir. Parabolaga tushayotgan yassi to’lqin frontining o’rni uning direktrisasi bilan ustma ust tushadi. Demak, yulduzdan kelayotgan va parabolik sirtdan aks qaytgan parallel nurlar (yassi to’lqin fronti) uning fokusida kesishadi va yulduz tasvirini hosil qiladi. Endi sferik ko’zguni parabolik ko’zgu ichiga shunday joylashtiraylikki, ularning optik o’qlari ustma-ust tushsin (2.5-rasmga qarang). Ko’zgularning optik o’qi yaqinida ikkala ko’zgudan aks qaytgan (paraksial) nurlar ularning umumiy fokusi F 0 da kesishadi. Optik o’qdan uzoqda parabolik ko’zgdan qaytgan nurlar ham F 0 da kesishadi. Biroq sferik ko’zgudan aks qaytgan va optik o’qdan uzoqdagi nurlar ko’zguga yaqinroq masofada kesishadi. Buning sababi optik o’qdan uzoqlashgan sari sferik sirtni parabolik sirtdan chetlashishini kuchayaborishidir. Shuning uchun ayrim hollarda (masalan, Quyosh teleskopida) uzun fokusli sferik

ko’zgular qo’llaniladi, chunki bunday ko’zgu paraksial (optik o’k yaqinidagi) nurlar uchun parabolik ko’zgudan farq qilmaydi. Biroq bunday sferik ko’zgu juda kam (1:30) optik kuchga ega va yulduzlarni kuzatishda yaramaydi. Yulduzlarni kuzatishda katta (1:3) optik kuchga ega teleskoplar qo’llaniladi. Sferik ko’zguga yassi to’lqin fronti tushganda sferik aberratsiya ro’y beradi. Sferik ko’zguning sferik aberratsiyasini ko’zguga tushayotgan to’lqin frontini o’zgartirish yo’li bilan bartaraf etish mumkin. Bu amal sferik ko’zgu oldiga o’rnatiladigan va yassi to’qin frontga hisoblagandek shakl beradigan yupqa linza yordamida bajariladi. Bu linza yassi to’lqin frontni shunday o’zgartiradiki u sferik sirtdan qaytgach, linzaning fokusga nisbatan gomotsentrik frontga aylanadi. Maksutov teleskopida bunday linzaning bir tomoni kichik egrilikka ega botiq ikkinchisi esa qabariq sitrdan iborat va u menisk deb ataladi. Shmidt kamerasida bu linza murakkab shaklga ega. Bu linza undan o’tayotgan yassi frontga shunday shakl beradiki, u sferik ko’zgudan qaytgach gomotsentrik frontga aylanadi. Sferik linzalarning sferik aberratsiyasi linza sirtlarining egriligini tanlash yo’li bilan kamaytirilishi mumkin. Masalan bir tomoni (yoritqichga qaragan) qabariq ikkinchisi tekis linzaning sferik aberratsiyasi kam bo’ladi. Yuqorida ko’rilgan axromatik ob’ektivdagi flint linzani qabariq-botiq shaklda yasash yo’li bilan sferik aberratsiyani bartaraf etish mumkin. Bunday ikki linzali ob’ektiv endi apoxromat deb ataladi va unda sferik aberratsiya kuzatilmaydi va xromatik aberratsiya kuchsiz bo’ladi. 1. Optik o’qdan chetda kuzatiladigan aberratsiyalar va ularni kamaytirish yo’llari Biz yuqorida, optik o’qqa parallel nurlar hosil qilgan tasvirda kuzatiladigan abYerratsiyalar bilan tanishib chiqdik. Bu tasvir optik o’qda yotadi. Ob’ektivga uning optik o’qiga qiyshiq tushayotgan parallel nurlar hosil qiladigan tasvir optik o’qdan chetda hosil bo’ladi va bunday tasvirda o’qdan tashqi abYerratsiyalar kuzatiladi. Bular koma, astigmatizm, ko’rish maydonining egrilanishi va distorsiyadir.

a) Koma. Yulduzdan kelayotgan va teleskopning optik o’qiga  burchak ostida tushayotgan parallel nurlari dastasi hosil qilgan yulduz tasviri bu aberratsiya tufayli o’qqa nisbatan radial yo’nalishda cho’ziladi yoki tasvirda radial yo’nalishda «o’simta» paydo bo’ladi (2.6 s-rasmga qarang). Tasvirning cho’zilish miqdori tushish burchagiga  va ob’ektiv zonalari radiusi kvadratiga proporsional bo’ladi. Ob’ektivning chetki zonalaridan o’tgan nurlar uning markazidan o’tgan (paraksial) nurlarga nisbatan radial yo’nalishda cho’zilgan tasvirlar hosil qiladi. Koma ob’ektivning yorug’lik kuchi (A) kvadratiga proporsional va yorug’lik kuchi kam ob’ektivlarda u tasvirni ko’p buzmaydi. Refraktorlarda bir-biridan ma’lum masofaga uzoqlashtirilgan ikki linzali tizmlar yordamida xromatik, sferik aberratsiyalar va koma bartaraf etiladi va bunday ob’ektiv aplanat deb ataladi. Parabolik ko’zgularda koma kuchli bo’ladi va u teleskopning fokal tekisligi yaqiniga o’rnatilgan linza (afokal sistema) lar yordamida bartaraf etiladi. Ikki ko’zguli teleskopik tizimlarda (Kassegren, Richi-Kreten) bosh ko’zguning komasi maxsus hisoblashlar yo’li bilan tanlangan ikkinchi ko’zgu (u odatda, do’ng giperbolik sirtga ega) bilan bartaraf etiladi. 2.6-rasm. Optik o’qdan chetda kuzatiladigan aberratsiyalar. a) manbalar, b) sferik abberatsiya, v) koma, g) astigmatizm. b) Astigmatizm . Bu nuqson hatto kam yorug’lik kuchga (A) ega teleskoplarning optik o’qidan chetida kuchli bo’lishi mumkin. Astigmatizm ob’ektivga tushayotgan parallel nurlar bilan optik o’q orasidagi burchakning kvadratini (koma

bu burchakning birinchi darajasiga proporsional) A ga ko’paytmasiga proporsional bo’ladi. Astigmatizm meredianal va ularga tik yo’nalishdagi sagittal nurlarning fokusi har xil bo’lishi bilan bog’liq. Optik o’qqa  buchak ostida tushayotgan parallel nurlar yo’nalishidagi ob’ektivning eng katta kesimi meredional, unga tik yo’nalishdagi kesim esa sagittal kesim deb ataladi. Meredional kesm fokusi bilan sagittal kesm fokusi orasidagi masofa ob’ektivning astigmatik farqi ( l ) deb ataladi. Astigmatizm kuchli bo’lsa, bu farq katta bo’ladi va aksincha. Astigmatizm tasvirni buzmaydi deb hisoblanadi agar l 2  /A 2 bo’lsa. v) Ko’rish maydonining egriligi. Ob’ektivning meredional va sagittal fokuslari o’rtasidagi nuqtada tasvir eng aniq bo’ladi. Biroq bu nuqta optik o’qdan chetlashgan sari undagi tasvir fokal tekislikdan chetlashaboradi. Bu ko’rish maydonining egriligini ko’rsatadi. Ko’rish maydonining egrilanishi  2 proporsional. Ko’rish maydoni ikkinchi darajali egri sirtdan (sfera, paraboloid) iborat. Bunday holda, yaxshi tasvir olish uchun fotoplenkani shu sirt bo’ylab joylashtirish (egish) kerak. Teleskop ob’ektivi ustolari fokal tekislikni yassi sirt darajasiga yetkazishga harakat qiladilar. Bunday ob’ektiv anastigmat deb ataladi va bunga misol Kukning (Kuk – amerikalik mashhur optik usto) uch linzali ob’ektividir. g) Distorsiya . Bu optik sirt nuqsoni yulduz tasviri markazini bo’zmaydi, biroq tasvir chetida to’rtta uch hosil qiladi. Distorsiya bartaraf etilgan katta (5x5 0 ) astrograflar ixtiro etilgan. Masalan, O’zFA Astronomiya institutining Kitob (Qashqadaryo) filialiga o’rnatilgan astrograf to’rtta linzadan iborat ob’ektivga ega. O’qdan chetda kuzatiladigan aberratsiyalar teleskopning yuqori sifatli tasvir hosil bo’ladigan maydonini, ko’rish maydonini, kichraytiradi. Masalan 5 m li Polomar teleskopining (yorug’lik kuchi 1:3.3) qoniqarli ko’rish maydoni diametri 12 mm. Teleskop parabolik ko’zgusining fokus masofasi 17 m va uning 12 mm ko’rish maydon diametriga 2.5 yoy minuti to’g’ri keladi. Bu teleskopda Oy gardishi (burchakiy diametri 31 yoy minuti) chetlari koma tufayli noaniq ko’rinadi. Bir xil shishadan yasalgan biri musbat ikkinchisi manfiy ikkita linzadan iborat

Ross afokal sistemasi Polomar teleskopining ko’rish maydoni diametrini 15 sm gacha kattalashtiradi. Linzalar teleskopning fokusi yaqiniga o’rnatiladi va endi, Oy gardishi, uning markazidan chetigacha, aniq ko’rinadi. Hozirgi paytda astrofizik tekshirishlarda keng qo’llaniladigan Richi-Kreten (amerikalik astronom va optik ustolar Jorj Richi va A. Kreten) teleskopi ikkita giperbolik ko’zgudan iborat. Giperbolik ko’zguda manfiy (o’qdan chetdagi nurlar o’qdagi nurlardan uzoqroqda yig’iladi) sferik aberratsiya kuzatiladi. Bosh ko’zguning bunday sferik aberratsiyasi va komasini maxsus hisoblab yasalgan ikkinchi giperbolik ko’zgu tuzatadi. Richi-Kreten teleskopining astigmatizmi va maydonning egriligi uning fokal tekisligi oldiga qo’yiladigan asferik shisha plastinka yordamida bartaraf etiladi. 2. Kuzatishlar uchun teleskop tanlash . Astrofizik kuzatishlar, birinchidan, yorug’ligi va kattaligi bir-birinikidan juda katta farq qiladigan yoritqichlarni o’z ichiga olsa, ikkinchidan, tekshirishlar har xil spektral diapazonlarda olib borilishi mumkin, uchinchidan, qo’llanilayotgan nurlanish priemniklar har xil spektral sezgirlikka va kvant chiqishga ega, to’rtinchidan, qo’yilgan masalalar har xil bo’lishi mumkin (masalan, yulduzlar osmonini sur’atga olish yoki birorta yulduzni alohida holda tekshirish). Qo’yilgan astrofizik tekshirishlardan chiqqan holda teleskop turi tanlanadi. Teleskopni yasashga kirishishdan oldin, unda bajariladigan tekshirishlarda qo’yilgan shartlardan (ajrataolish qobiliyati, ko’rish maydoni kengligi va boshqalar) chiqqan holda, uning optik sxemasi va qismlari sirtining egriligi va ularni bir-biriga nisbatan joylashtirilish uzoqliklari hisoblab chiqiladi va yasash uchun zarur xomashyolarning optik ko’rsatgichlari (masalan sindirish koeffisenti) beriladi. Optik usto yoki optik avtomat mashina maxsus nazorat tizimlari yordamida optik qismlarni yasaydi. Bu qismlar texnik buyurtmada belgilangandek ketma-ket optik o’qqa joylashtiriladi va mahkamlanadi. Tayyor teleskop maxsus nazoratdan o’tkaziladi va uning optik ko’rsatgichlari buyurtmadagiga mos kelsa, uni amalda qo’llashga ruxsat beriladi.

Optik teleskoplar uchta turga bo’linadi  1) refraktor, ya’ni linzalardan yasalgan teleskop. Nurlarni yig’ish linzalarda ularni sinishi (refraksiyasi) ga asoslangan. 2) reflektor, ya’ni botiq ko’zgudan yasalgan teleskop . Nurlarni yig’ilishi botiq ko’zgudan aks qaytish natijasida ro’y beradi. 3) katadioptrik teleskop, ya’ni botiq ko’zgu va linzalar (minisk, korreksion plastinka va afokal sistema) dan yasalgan teleskop. Ular optik sxemasi yoki nurni yig’ish va tasvir hosil qilish prinsipi, abYerrasiyalarni bartaraf etish yo’llari va qanday ishlar bajarishga mo’ljallanganliklari bilan bir-biridan farq qiladilar . 3. Refraktorlar . Bunday teleskopga yulduzlar osmonini suratga tushirishga mo’ljallangan astrograflar (yuqorida tilga olingan Astronomiya institutining normal astrograf) misol bo’laoladi (2.7-rasm). 2.7-rasm. Normal astrograf (chapda) va qo’shaloq obektivli astrograf (o’ngda). Refraktorlar Quyosh va Oyni, sayyoralarni suratga olishda ham ishlatiladi. Astrografda fotoplastinka yoki fotoplyonkaga tushirilgan yulduzlar osmoni surati olinadi, u negativ deb ataladi va yulduzlarning aniq koordinatalarini o’lchashda qo’llaniladi. Ma’lumki, linzali ob’ektivlar xromatik aberrasiyaga ega. Bu kamchilik astrografda tor spektral diapazonda suratga olish orqali bartaraf etiladi. Har xil

ranglarda refraktorning fokus masofasi har xilligi xromatik abarratsiya tufayli ro’y beradi. Xromatik aberratsiyani kamaytirish maqsadida, refraktor, qo’llanilishi ko’zda tutilgan nurlanish priyomnigining sezgirligi maksimumga mos keladigan spektral diapazon uchun, hisoblanadi va yasaladi. Masalan, xromosfera teleskopi vodorod atomi spektral chiziqlarining birida (N  ) Quyoshni suratga olishga mo’ljallangan (2.23-rasm). Bu chiziq ichida (uning kengligi  0.02 nm) xromatik aberrasiya ta’siri sezilmaydi. Fotografik astrografda sezgirlashtirilmagan oddiy emulsiya surilgan fotoplastinkaga ( sezgirligi maksimumi  max =420 nm, o’tqazish sohasi kengligi  =100 nm) yulduzlar osmoni suratga olinadi. Oddiy fotoemulüsiyani sezish maksimumi (  max =420 nm, binafsha nurlar) ga to’g’ri keladi va fotogafik astrograf (masalan, normal astrograf) anashu binafsha nurlar uchun hisoblanadi va yasaladi. Shuningdek, fotovizual astrograf ham qo’llaniladi. Uning ob’ektivi  max =550 nm uchun hisoblanadi. Rangli shisha filütr (nur saralagich) va sezgirlashtirilgan fotoplastinka yordamida tor (100 nm) spektral diapazon ajratiladi va osmon yoritqichlari shu diapazonda suratga olinadi. Astrograflar yulduzlar osmonining keng sohasini suratga tushirishga mo’ljallanadi. Shuning uchun ularning yaxshi sifatli ko’rish maydoni etarli darajada keng bo’lishi kerak. Masalan, Kitob shaxri (Qashqadaryo viloyati) yaqinidagi observatoriyada o’rnatilgan qo’sh quvrli (ob’ektivli) astrografning (2.7b-rasm) ko’rish maydoni 5x5 0 =25 kv.gradusga teng. Quvrlarning ikkalasi ham fotogafik teleskop hisoblanadi. Bunday qo’sh quvrli teleskoplarning ayrimlarida quvrlardan biri fotografik nurlarda yulduzlar osmonini suratga olsa, ikkinchisi fotovizual nurlarda oladi. Astrograf suratxonada qo’llaniladigan fotokameraga o’xshaydi. Teleskop quvrining osmonga qaratiladigan uchiga bir necha linzadan (ular optik abberasiyalarni kamaytirish maqsadida tanlanadi) iborat ob’ektiv va qarama-qarshi uchiga esa fotoplastinka solingan kasseta o’rnatiladi. Bunday ob’ektiv, odatda, keng ko’rish maydonga ega va bu maydon ichida optik aberrasiyalar etarli darajada (difraksion gardishchadan chetga chiqmaydigan) kamaytirilgan bo’ladi. Tor spektral oraliq (diapazon) da kuzatishga mo’ljallangan teleskoplarda xromatik aberrasiya ta’siri juda kam

bo’ladi biroq sferik aberrasiya, koma, astigmatizm etarli darajada kamaytirilgan bo’lishi shart. 4. Reflektor va teleskopik tizimlar . Bunday teleskoplarning nur yigiuvchi qismi, ob’ektivi, botiq ko’zgu bo’lib, u teleskop quvri yoki tanasining quyi (pastki) qismiga o’rnatiladi (2.8-rasm). Bosh ko’zguning nur qaytaruvchi sirti parabolik (parabolani o’qi atrofida aylanishdan xosil bo’lgan sirt) shaklga ega va uning fokusi teleskop quvri ichida bo’ladi. Fokusni quvr tashqarisiga chiqarish maqsadga muvofiqdir. Buni birnecha usullari bor va har xil kuzatishlar bajarishga imkon bYeradigan birnecha optik elementlardan tashkil topgan teleskopik tizimlar ishlab chiqilgan. Bu tizimlar ularni ishlab chiqqan olimlarning nomlari bilan ataladilar. Masalan, N’yuton, Kassegren, Gregori va Richi-Kreten tizimlari. N’yuton tizimida parabolik bosh ko’zguning fokusi oldiga, uning optik o’qiga 45  burchak ostida kichik yassi ko’zgu o’rnatiladi. Bu yassi ko’zgu ob’ektivdan qaytgan va yig’ilayotgan nurlarni yon tomonga qaytaradi. Kichik (u odatda bosh ko’zgudan o’n marta kichik) yassi ko’zgu bosh ko’zguning markaziy qismini bekitib to’radi. Bu uning optik kuchini biroz kamaytiradi xolos. Kassegren tizimida bosh parabolik botiq ko’zguning fokusi (u bosh fokus deb ataladi) oldiga, undan ma’lum uzoqlikda, optik o’qqa tik holda qabariq giperbolik ko’zgu o’rnatiladi va undan qaytgan va yig’ilayotgan nurlar bosh ko’zguning o’rtasidagi teshikdan o’tib uning orqasida, kassegren fokusida, kesishadi va tasvir hosil qiladi.

2.8-rasm. N’yuton, Kassegren, Gregori Richi-Kret’en teleskopik tizmlarda osmon yoritqichidan kelayotgan nurlarni yo’li Ф  -Kassegren, Richi-Kretin va Grigori fokusi, Ф 2 – Nyuton fokusi. Bunday tizimning ekvivalent fokus masofasi ) /( 2 1 2 1 d F F F F Fэ     (2.8) formula yordamida hisoblanadi va tizimning asosiy ko’rsatgichi hisoblanadi. Bu yerda Ф 1 - bosh ko’zguning (botiq parabolik), Ф 2 – qo’shimcha (qabariq giperbolik) ko’zguning fokus masofalari, d - ko’zgular orasidagi masofa. o’lchash va nazorat qilish asboblari kassegren fokusiga o’rnatiladi. Kassegren teleskopi uzun fokus masofaga, kichik ko’rish maydon va kam (  1:15) optik kuchga ega, bu nuqtai nazardan Richi-Kreten teleskopi (u Kassegren tizimi singari tuziladi, biroq ko’zgularning ikkalasi ham giperbolik) ikki marta kuchli. Gregori tizimida ikkinchi ko’zgu (u botiq elliptik shaklga ega) bosh fokusning orqasiga o’rnatiladi va undan qaytgan nurlar bosh (parabolik) ko’zgu o’rdasidagi teshikdan o’tib uning orqasida yig’iladi. N’yuton tizimi xromatik va sferik aberrasiyalardan xoli, biroq optik o’qdan chetda kuzatiladigan barcha aberrasiyalarga ega va ular o’qdan chetlashgan sari tez sur’atlar bilan kuchayib boradi. Kassegren va Gregori tizmlarining ekvivalent fokus masofalari uzun bo’lgani uchun ularning ko’rish maydonlari kichik bo’ladi. Ularda koma va astigmatizm tasvirni deyarli bo’zmaydi. Bunday tizimdagi teleskoplar yulduzlarni alohida - alohida tekshirishda qo’llaniladi. Yetarli darajada keng va yaxshi sifatli ko’rish maydoniga ega bo’lgan reflektor amerikalik astronom va optik ustolar J. U. Richi (1864-1945) va A. Kret’en tomonidan ishlab chiqilgan. Richi-Kret’en teleskopi Kassegren teleskopiga o’xshash, biroq ikkala ko’zgu ham giperbolik sirtga ega. Bosh ko’zguning sferik aberrasiyasi (u manfiy) va komasi ikkinchi ko’zgu yordamida bartaraf etilgan. Fokal tekisligi oldiga o’rnatilgan korrektor (u binecha yupqa linchalardan iborat) astigmatizm va maydon egriligini bartaraf etadi. Biroq bu teleskopning ham ko’rish maydoni katta emas, u

odatda bir kv. gradusni tashkil etadi. Bunday teleskoplarning nisbiy teshigi A=1:7  1:9 oraliqda bo’lib, katta bosh ko’zgu qo’llanilganda uzun fokus masofaga ega bo’ladi. Richi-Kreten tizimining optik kuchi, xuddi shunday Kassegren teleskopinikidan, ikki marta katta. Shuning uchun hozirgi zamon astrofizik teleskoplarining ko’pchiligi (ayniqsa, katta teleskoplar) Richi-Kret’en tizimida yasalgan. Shunday teleskoplardan ikkitasi O’zFA Astronomiya institutining Maydanak Baland Tog’ Observatoriyasida o’rnatilgan. Yetarli darajada yorug’lik kuchiga va uzun fokus masofaga ega bunday teleskop yulduzlarni yorug’ligini o’lchashda va spektrini olishda yaxshi samara beradi. Yuqori kattalashtirishga ega bunday teleskoplar tungi osmon fonida xira yulduzlarni qayd qilishga imkon beradi. Biroq o’ta xira yulduzlarni qayd qilishda Richi-Kret’en teleskopi yaramaydi, chunki uning yorug’lik kuchi (1:8) kam. Katta yorug’lik kuchga ega teleskoplarni katadioptrik teleskoplar orasidan qidirish kerak. 2-jadval H ozrigi zamonning eng katta optik teleskoplar Teleskop Kuzgusi diametri, m Bosh ko’zgusi xususiyati O’rnatilgan joy Loyiha shYeriklari KECK I KECK II 10 10 parabolik, ko’psegmentli (qurama), aktiv Mauna Kea, Gavay, AQSH AQSH EKT (to’rtta teleskop) 4x8.2 yupqa, aktiv Paranal, CHili EJO, 9 ta yevropa davlatlari JEMINI, SHimoliy Janubiy 8 8 yupqa, aktiv Mauna Kea, SYero Pachon, CHili AQSH (25%), Angliya (25), Kanada, CHili, SUBARI 8.2 yupqa, aktiv Mauna Kea YAponiya KBT 2x8.4 Qalin kataksimon Grahm tog’i, AQSH, Italiya

(binokulyar) Arizona, AQSH HET (Hobbi- EbYerli) 11 Ko’psegmentli, sfYerik Foulkas tog’i, Texas, AQSH AQSH, GYermaniya AKT 6 qalin Rossiya JAKT 11 HET tipidagi SuzYerland, Janubiy Afrika Janubiy Afrika Respublikasi EKT 35 HET tipidagi AQSH 100 Ko’psegmentli (qurama), sfYerik GYermaniya, SHvetsiya, Daniya va b. Izohlar: KESK – xomiy Kesk nomiga atalgan teleskop; EKT – Eng Katta Teleskop; JEMINI – qo’shaloq teleskoplar S h imoliy va Janubiy; KBT – katta binokulyar teleskop; HET – xomiylar Hobbi va Eberli nomiga atalgan teleskop; AKT – azimutal katta teleskop; JAKT – janubiy Afrika katta teleskopii; EKT – Eberli katta teleskopii; 5. Ko’zgu  linzali (katodioptrik) teleskoplar. a) Shmidt kamerasi . Katta yorug’lik kuchi va keng ko’rish maydoniga ega teleskopik tizim XX asrning 20 yillarida eston optigi B. Shmidt (1879-1935) tomonidan ishlab chiqilgan. Shmidt teleskopida nur yiguvchi sifatida sferik ko’zgu qo’llaniladi. Ko’zguning egrilik markaziga korreksion shisha plastinka o’rnatiladi (u ko’zgu oldida va undan r=2F masofada joylashtiriladi).

2.9-rasm. Shmidt kamerasi (chapda) va Maksutov teleskoplari (o’ngda) ning optik sxemasi. Gardishsimon plastinkaning ko’zguga qaragan tomoni sirti aylana to’lqinsimon shaklga ega (o’rtasidagi do’nglik uni o’rab turuvchi chuqurlik bilan o’ralgan). Yassi to’lqin frontini plastina shunday o’zgartib o’tkazadiki, natijada sferik aberrasiya, koma va astigmatizm to’la bartaraf bo’ladi. Bunday teleskopning fokal tekisligi egri bo’ladi va unga fotoplyonka tortiladi, ya’ni fotoplyonkaga fokal sirt singari egrilik beriladi. Shmidt teleskopining ko’rish maydoni birnecha o’n kvadrat gradiusni tashkil etadi. Teleskop yulduzlar osmonini rasmga tushirishga mo’ljallanganligi uchun u Shmidt kamerasi deb ataladi. Eng katta Shmidt kamerasi Tautenberg Observatoriyasida (Germaniya) o’rnatilgan. Uning korreksion plastinasi diametri 134 sm, sferik ko’zgusiniki esa 203 sm, F=4 m va A=1:3, ko’rish maydoni 3 0 ,4 X 3 0 ,4 . b) Maksutov teleskopi . Keng ko’rish maydoniga ega katadioptrik teleskopning yana bir turi rus astronomi va optigi D.D.Maksutov (1896-1965) tomonidan 1941 yilda kashf etilgan (2.9-rasm). Bu teleskopda nur yig’uvchi sferik ko’zguning sferik aberrasiyasi yupqa, ikkala sirti qariyib bir xil egrilikka ega, linza yordamida bartaraf etiladi. Sirtlarning egrilik radiuslari ayirmasi  R=R 1 -R 2 linza qalinligining 0,6 - 0,7 qismiga teng. Linzani sferik ko’zgu fokusidan biroz oldinroqqa o’rnatish va uning qalinligini tanlash yo’li bilan koma bartaraf etiladi. Maksutov teleskopi juda kalta teleskopdir. Linza menisk deb ataladi va uning sirti sferik shaklga ega va bu uni yasashni engilashtiradi. Shmit plastinasini yasash ko’p mehnat talab qiladi. Biroq mensk ko’zgu oldiga hisoblashlarda belgilangandek juda aniq o’rnatilishi zarur. Gurjiston FA Abastuman observatoriyasida o’rnatilgan Maksutov teleskopi meniskining diametri 70 sm, sferik ko’zguniki 96,6 sm, fokus masofasi 210 sm ga teng. Teleskopning uzunligi 320 sm ga teng. Fokal sirti Shmidt kamerasinikiga o’xshash egri bo’ladi. Maksutov tizimi teleob ’ ektivlarda qo ’ llaniladi . MTO -1000 deb ataladigan teleob ’ ektiv unga misol bo ’ laoladi . Quyoshni rasmga oluvchi teleskoplardan biri

( u minskli fotogleograf deb ataadi ) da Maksutov tizimi qo ’ llanilgan . Bu teleskopik tizimlarda menisk sferik ko ’ zguning fokal sirti oldiga ( ko ’ zguga yaqinroq ) o ’ rnatilgan va uning ko ’ zguga qaragan tomoni o ’ rtasiga kichkina doira shaklda alyuminiy qatlam yotqizilgan . Sferik ko ’ zgudan qaytgan yig ’ iluvchi nurlar undan qaytib ko ’ zgu o ’ rtasidagi teshiqdan kassegren tizimidagi singari o ’ tadi va teleskopning fokal tekisligida tasvir hosil qiladi . Teleskopning fokal tekisligi ko ’ zgu orqasida joylashgan . Katadioptrik , ya ’ ni ko ’ zgu va linzadan iborat , teleskoplar sirasiga hozirgi paytda keng qo ’ llaniladigan Richi - Kreten teleskopi ham kiradi . 6.Optik tizimni sozlash va fokusga keltirish. Bir necha optik elementlar (ko’zgu va linza) dan iborat optik tizimni kuzatishga qo’llashdan oldin uni yustirovka (optik sozlash) va fokusirovka qilish lozim. Ko’zgu (linza) ning markazidan unga va fokal tekislikka tik holda o’tuvchi chiziq teleskopning optik o’qi deb ataladi. Optik elementlar (botiq ko’zgu, linza, menisk) ning optik o’qlarini bir chiziqqa keltirish yustirovka qilish, to’g’rilash, deyiladi. Demak teleskopning optik o’qi uni tashkil etuvchi optik elementlarning ham markazidan, ularga tik holda o’tadi. Nur qabul qiluvchi asbobning nur sezuvchi qatlami ham optik o’qqa tik holatda o’rnatilishi kerak. Optik element (linza, menisk) odatda teleskop quvri ichiga uchta tayanch nuqtaga o’rnatiladi. Ular optik elementni o’q bo’ylab birnecha mm ga oldinga yoki orqaga surishga va o’qqa nisbatan birnecha gradusga burishga imkon bYeradi. Yustirovka qilish uchun ob’ektiv oldiga kichik (1-2 mm) teshikli ekranni shunday joylashtiramizki, u faqat ob’ektivning markaziy qismidan nur o’tkazsin. Agar nur manbai nuqtaviy manba bo’lsa, uning tasviri optik o’qda yotadi. Tasvirni teleskop quvri o’rtasiga keltiramiz. Shundan keyin boshqa optik elementlarni birin ketin optik o’qqa o’rnataboshlaymiz va nazorat qilib boramiz. Ular tasviri optik o’qdan chetga chiqmasliklari kerak. Agar optik tizim yig’ilgan bo’lsa, uni tekshirish uchun yorug’ nuqtasimon manbaga yo’naltiramiz va quvrning quyi qismiga, bir-biriga diametrial tik tortilgan iplar kesishish joyidan tizim orqali manbaga qaraymiz. Bunda optik

sirtlardan nurni aks qaytishi natijasida hosil bo’lgan yorug’ nuqtalar ko’rinadi. Yaxshi yustirovka qilingan optik tizimda nuqtalar bir chiziqda yotadi. Teleskopni fokusga keltirish uchun yordamchi (ikkinchi) ko’zguni yoki teleskopning kamera qismini optik o’q bo’ylab oldinga yoki orqaga suriladi (optik tizim shunday qilish imkoniyatiga ega bo’ladi). Teleskopning fokal tekisligi fotoplastinkaning nur sezuvchi sirtiga tushiriladi. Bu ishni kassetani oldinga va orqaga surib, har xil masofalarda yulduzlar osmonini suratga olish yo’li bilan bajarish mumkin. Eng aniq tasvir bergan masofa teleskopning fokus masofasi bo’ladi. Vizual kuzatishlarda fokusga keltirish okulyar o’rnatilgan quvrchani oldinga yoki orqaga surish yo’li bilan bajariladi. 7. Teleskopni o’rnatish va aylantirish . Osmon yoritqichlarining gorizontga nisbatan vaziyati vaqt bo’yicha asta-sekin o’zgarib boradi. Bu, avvalo, Yerni o’z o’qi atrofida sutkaviy aylanishi bilan bog’liq. Shuningdek, yoritqichning haqiqiy harakati yoki Yerning Quyosh atrofida aylanishi bilan bog’liq bo’lgan ko’rinma harakat tufayli uning gorizontga nisbatan vaziyati o’zgarib boradi. Kuzatish mobaynida yoritqich teleskopning ko ’ rish maydonidan chiqib ketmasligi uchun teleskopni yoritqichning ko ’ rinma harakati yo ’ nalishida u bilan bir xil tezlikda aylantirish kerak bo ’ ladi . Bundan tashqari , har xil yo ’ nalishdagi osmon yoritqichlarini teleskopda ko ’ rish uchun teleskopni ikkita o ’ q atrofida aylantirish zarur bo ’ ladi . Bu ishni ikki xil usul bilan bajarish mumkin va shunga ko ’ ra teleskopni o ’ rnatishning ikkita usuli mavjud . 1) azimutal qurilma , 2) ekvatorial qurilma . a ). Azimutal qurilma . Ma ’ lumki , osmon yoritqichlarining gorizontal koordinatalari , azimuti A ( t ) va balandligi h ( t ) vaqt bo ’ yicha o ’ zgarib boradi . Agar teleskop qo ’ zg ’ olmas bo ’ lsa , yulduz uning ko ’ rish maydonidan chiqib ketadi . Kuzatish mobaynida yoritqich teleskopning ko ’ rish maydonida qolishi uchun uni ikki o ’ q , gorizontal va vertikal o ’ qlar atrofida aylantirish kerak .

2.10-rasm. Azimutal qurilma. Teleskopni gorizontal va vertikal o’qlar atrofida aylantirishni taminlaydigan qurilma azimutal montirovka (montirovka, qurilma) yoki o’rnatish deb ataladi. Azimutal qurilma odatda komp’yuter yordamida boshqariladi va katta aniqlik bilan yoritqichni ko’rish maydonida ushlab turishga imkon beradi. Azimutal qurilma asosan katta optik va radio- teleskoplarda qo’llaniladi. Masalan 6 m li teleskop BTA ( Bolshoy Teleskop Azimutalniy) gorizontal qurilmadir. Bunday qurilmani qurishdan maqsad o’nlab tonna keladigan teleskop o’qlarining egilishini kamaytirishdir. b) Ekvatorial qurilma va uning turlari. Osmon yoritqichlarining sutkaviy qurinma harakati olam o’qi atrofida ro’y beradi . Ekvatorial qurilmaning o’qlaridan biri olam o’qiga paralel qilib o’rnatiladi. Soat mexanizmi deb ataladigan elektr mator tishli g’ildiraklar va aylanma harakatni uzatuvchi tayoqlar orqali teleskop quvrini olam o’qi atrofida yoritqich bilan bir xil tezlikda aylantiradi. Soat mexanizmi ishga tushirilgach yulduz teleskopining ko’rish maydonidan chiqib ketaolmaydi. Har xil og’ish burchakka ega osmon yoritqichlari tomon teleskopni yo’naltirish uchun uni olam o’qiga tik bo’lgan o’q atrofida ham aylantirishga

to’g’ri keladi. Ikkala o’qqa soat va graduslarga bo’lingan diametri  0,6 m keladigan aylana gardishlar o’rnatilgan. Agar yoritqichning ekvatorial koordinatalar (  , t) i ma’lum bo’lsa, ular yordamida teleskopni yoritqich tomon yo’naltirish mumkin. Bu qurilma ekvatorial qurilma deb ataladi. Ekvatorial qurilmaning uch xil turi mavjud  nemischa, inglizcha va ayrisimon (amerikancha). Nemischa turdagi ekvatorial qurilma balandligi teleskop quvrining uzunligidek keladigan vertikal tayanch ustun uchiga o’rnatiladi. Nemischa qurilma oldindan ma’lum geografik kenglik uchun yasalishi yoki joyning geografik kengligiga moslaydigan tizim bilan jihozlangan bo’lishi kerak. Vertikal tayanch ustunni ko’tarib turadigan oyoqchalar va kenglikka moslaydigan tizim yordamida qurilmaning sutkaviy aylanish o’qi olam o’qiga paralel qilib qo’yiladi. 2.11-rasm. Ekvatorial qurilmalar. a-nemischa, b) inglizcha, v) amerkancha. Inglizcha turdagi ekvatorial qurilma meridian bo’ylab o’rnatilgan ikkita temir beton tayanch ustunlar ustiga quyiladi. Ustunlar shunday balandlikda yasalganki ular ustiga qo’yilgan teleskop quvri o’rnatiladigan tananing aylanish o’qi olam o’qiga paralelü bo’ladi. Teleskop quvri ana shu tananing o’rtasiga, unga tik holda o’rnatilgan o’qning bir tomoniga, o’rnatiladi, o’qning ikkinchi tomoniga muvozanat toshi yuklanadi. Teleskop quvri hamma vaziyatlarda muvozanatda bo’lishi shart. Soat mexanizmi ustunlarning biriga o’rnatiladi va teleskop tanasini osmon bilan birgalikda aylantiradi.

Ayrisimon turdagi ekvatorial qurilmada teleskop yuklanadigan ayri dastasi qiyshiq (joyning geografik kengligiga mos) asosga tik holda o’rnatiladi. Teleskop quvri o’rnatiladigan o’q esa, ayri shoxlariga joylashtiriladi. Sutkaviy aylanish qiyshiq asosga tik o’q atrofida bo’ladi va soat mexanizmi yordamida ayri dastasi aylantiriladi. Yulduzlarni kuzatishga mo’ljallangan teleskop yulduz soati bo’yicha yuradigan soat mexanizmi yordamida, Quyosh teleskopi esa o’rtacha quyosh soati bo’yicha olam o’qi atrofida aylantiriladi. Yulduz teleskopi bir yulduz soatida 15 0 burchakka olam o’qi atrofida aylantiriladi. 8. Teleskopni aniq yo’naltirishni taminlash . Soat mexanizmining nosozliklari yoki teleskopning o’rnatirilishi bilan bog’liq xatolar tufayli yoritqich teleskopning ko’rish maydonida asta - sekin u yoki bu tomonga siljishi mumkin. Bunday siljishlar ayniqsa yulduzlar osmonini suratga olishda zararligidir. Ular ta’sirida yulduz tasviri cho’zinchoq bo’lib chiqishi mumkin. Buni oldini olish maqsadida teleskopni to’g’ri yo’naltirilishi kuzatuvchi shaxs yoki avtomat tomonidan nazorat qilinib turilishi kerak. Bu maqsadda teleskoplarda asosiy quvri (teleskopi) yonida unga paralel yordamchi kichikroq quvr (teleskop) qo’llaniladi. Bu teleskopchaning ko’rish maydoni bosh teleskopnikidan katta bo’ladi va uning ko’rish maydoniga bir-biriga tik sim-ip tortib qo’yiladi yoki bir-biriga tik ikki juft chiziq chizilgan tiniq shisha o’rnatiladi. Chiziqlar teleskopning optik o’qida kesishadilar. Kuzatuvchi tekshirilayotgan yoritqichni yoki boshqa biror oldindan tanlangan yorug’ yulduzni chiziqlar kesishgan joyda turishini nazorat qilib boradi. Agar nazorat yulduzi kesimdan chiqsa mikrometrik vintlar yordamida teleskopni o’qlar atrofida burib yulduz tasvirini iplar kesishgan joyga keltiradi. Bu ish teleskopni yo’naltirishni to’g’rilash, “gidirlash”, yordamchi teleskopcha esa gid yoki yo’naltiruvchi deb ataladi. Hozirgi zamon teleskoplarida bunday ishlar avtomatlar yordamida bajariladi. Boshqarish uchun tanlangan yulduzning tasviri kichik teshik orqali fotoelektrik priyomnikka tushiriladi. Tasvirni siljishi natijasida hosil bo’lgan elektrik signal mikrometr vintlarni aylantiruvchi motorchalarga beriladi. Motorchalar tasvirni siljishi natijasida buzilgan elektrik muvozanat tiklanguncha teleskopni o’qlari

atrofida buradi. Bu amal ishchi signallarining notabiiy o’zgarishini bartaraf etish yo’li bilan ham bajarilishi mumkin.

Adabiyotlar: 1. Nuritdinov S.N. "Somon yo’li" T. FAN 1989 y. 2. Mursalimova G., Raximov A. "Umumiy astronomiya" T.O’qituvchi, 1976 y. 3. Bakulin P.I., Kononevich E.V., Morzov V. I. "Kurs obshey astronomii" M., Nauka, 1997 g. 4. Klimishin I. A. "Astronomiya nashix dney" M., Nauka, 1990 g. 5. B.G’. Qodirov, I. Sattorov, U.Sh. Begimqulov. "Astrofizikadan kompyuterda laboratoriya ishlari" T.,TDPU nashri, 2002 y. 6. Shklovskiy I. S. "Zvyozdi. Ix rojdenie, jizn i smert". M., Nauka, 1990 g. 7. B.F.Izbosarov, O.R.Ochilov, I.R.Kamolov. «Astronomiyadan ma`lumotnoma». Navoiy. 2005-yil. 8. 12.Yosh matematik qomusiy lug’at. Qomuslar Bosh muharririyati. 1991 yil. 9. I.R.Kamolov, A.Bekbulatova. “Umumiy astronomiyadan testlar to’plami”. 2006 y. 10. Pedagogik ta’lim jurnali . 2007 yil 4-5 sonlar . TDPU.Toshkent. 11. Fizika, matematika va informatika jurnali.2007 yil 5-6 sonlar. Toshkent. 12. M.M.Mamadazimov “Astronomiya” Toshkent, O’qituvchi. 2007 yil. 13. A.R.Sattorov, D.I. Kamolova “Quyosh va uning tabiiy yo’ldoshlari” Buxoro nashriyoti. 2009 yil. 14. A.R.Sattorov “Zamonaviy Quyosh fizikasi” Toshkent. “Sano- standart” nashriyoti, 2011 yil.

Похожие

Elementar zarrralar va ularning ta’siri

Optik teleskoplarning asosiy ko’rsatgichlari

Massalar ta’siri qonuni

Avtomatik rostlagichlar va ularning turlari

Parametrik datchik va ularning turlari