Operatorlar nazariyasidan qisqacha ma’lumot vodorod atomining kvant nazariyasi zeyeman effekti - Физика - Рефераты

Operatorlar nazariyasidan qisqacha ma’lumot vodorod atomining kvant nazariyasi zeyeman effekti

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

864.5 KB

Operatorlar nazariyasidan qisqacha ma’lumot vodorod atomining kvant nazariyasi zey e man effekti Reja: 1. Ishqoriy metallar energiyasi va spektri. 2. Elektronning orbital magnit moment 3. Larmor teoremasi 4. Zeyeman effekti 5. Elektron spini tushunchasi. 6. Shtern va Gerlax tajribasi.

K vant mexanikasida operator tushunchasi keng qo’llaniladi. Operator deganda biror  funksiyasiga boshqa biror f funksiyani mos qo’yish qoidasi tushiniladi, ya’ni Q f   , bu yerda Q - operator belgilanishi. Operator belgisi —  ostida biror  — funksiyani boshqa f funksiyaga aylantiruvchi amallar to’plami tushiniladi. Masalan   2 operatori ostida X,Y,Z koordinatalar bo’yicha ikki karrali differensiallash amali yotadi. Agar     E U m h     2 2 8 tenglamada    E U m h     ) 8 ( 2 2 desak, uni (1)   E H   deb yozishimiz mumkin , y a’ni U m h H    2 2 8 ˆ  gamilton operatori deyiladi. Kvant mehanikasida shunga o’xgash har bir dinamik kattalikka uning operatori mos qo’yiladi. Masalan, koordinata operatori - xˆ , impuls operatori - Pˆ , impuls momenti operatori Mˆ va h o kazo. Biror Fˆ operatorga qo’shma bo’lgan  Fˆ operatorini mos qo’yish mumkin. Bunda  F F ˆ ˆ bo’lsa u holda Fˆ operatorga o’ziga qo’shma operator yoki ermit operatori deyiladi. Ya’ni      dx F dx F     ) ˆ( ˆ bo’ladi, ermit operatorining xususiy qiymatlari haqiqiydir. (1) tenglamadagi  -to’lqin funksiyasi va uning hosilasi bir qiymatli, chekli va uzluksiz bo’lishi kerak. Bu shartlar to’la energiyasi E ning barcha qiymatlaida emas, balkim ayrim qiymatlardagina bajariladi. E ning bunday qiymatlariga xususiy qiymatlari deyiladi. E ning xususiy qiymatlariga mos keluvchi to’lqin funksiyalariga xususiy funksiyalar deyiladi. Masalan, agar    Fˆ desak, ya’ni Fˆ operatorni  funksiyaga qo’llaganimizda yana o’sha  funksiyaning biror  songa ko’paytirilganiga teng bo’lsa, unda  ga Fˆ operatorning xususiy funksiyasi,  ga esa  — xususiy funktsiyaning xususiy qiymati deyiladi. Xususiy qiymatlar to’plamiga uning spektri deyiladi. Xususiy qiymatlar diskret ketma — ketlikni hosil qilsa diskret spektr, tutash ketma — ketlikni hosil qilsa, tutash spektr

deyiladi. Diskret spektr holi uchun xususiy qiymatlarga mos keluvchi xususiy funksiyalarni quyidagacha berishimiz mumkin. ,... ,... , , ... ,... , , 3 2 1 , 3 2 1 n nE E E E     Shu sababli energiyaning kvantlanishi o’z — o’zidan kelib chiqadi. Biror kattalikni o’lchaganimizda u aniq qiymatga ega bo’lishi mumkin. Shunday kattaliklar borki ular aniq qiymatga ega bo’lishmaydi. Bunga impuls momenti misol bo’ladi. Imp u ls momenti 4 ta operator bilan xarakterlanadi. Z Y X M M M M ˆ, ˆ, ˆ, ˆ2 . Bu 4ta qiymatdan 2ˆM va Z Mˆ largina aniq qiymatga ega emas.   2 ˆ M M  ning yechimi ,...)2,1,0 (; ) 2()1 ( 2 2 2   l h ll M  bo’ldi, va l — azimutal kvant soni deyiladi. Demak )1 ( 2   ll h M  (2) Impuls momentining Z o’ qiga proyeksiyasi uchun   Z Z M M  ˆ . Sferik koordinatalarda ) , , (  Q r ,       2 ih M AZ .     Z M h i     2 (3) va   e dan Z M a h i   2 bo’ldi va undan h M i Z   2  ga kelamiz. Demak (3) ning yechimi    ) 2( h M i Z Ce bo’ldi. Bu funksiya bir qiymatli bo’lishi uchun ) ( ) 2 (        shart bajarilishi kerak. Ya’ni      ) 2( )2 2( h M i X h M i Z Z e e   dan 2 h m M Z bo’ldi. Demak AZ M diskret spektrga ega 2 h m M Z (3) ,...)2 ,1 ,0 (    m , bu yerda m magnit kvant soni . Impuls momentining kvantlanishi Shtern va Gerlax tajribasida kuzatilgan. Endi kvant mexanika nuqtai nazar i dan vodorod atomini qarab chiqamiz. Bitta proton va elektrondan iborat sistemadagi elektron ning potensial energayasi r Ze U 2   ga teng. U holda Shred i nger tenglmasi

0 ) ( 82 22        r Ze E h m (4) . E lektron h arakatlanayotgan maydon markaziy simmetrik bo’lgani uchun sferik koordinatalar sistemasida (4) quyidagi ko’rinishini oladi. 0 ) ( 8 sin 1 ) (sin sin 1 ) ( 1 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2                      r Ze E h m Q r Q Q Q Q r r r r r (5). Bu tenglama quyidagi ikki holda bir qiymatli, chekli va uzluksiz qiymatlarga ega bo’ladi. а) 0  E bu holda elektron cheksizlikdan yadroga yaqinlashib kelib, yadro yaqinidan o’tadi va yana cheksizlikka ketadi. b) 0  E bu energiya yadro bilan bo g’ langan elektronga mos keladi. Ya’ni 2 2 2 4 2 2 h n Z e m E e n   (6) n = 1,2,3,… va demak kvant mexanikasi Bor nazariyasi bergan natijani beradi. Lekin Bor nazariyasida bunday h olatlar postulatlar yordamida olinadi. (5) tenglamaning xususiy funksiyalari uchta l n, va m parametrlarga ega. Ya’ni ) , , ( min    Qr  n — bosh kvant soni deyiladi va atom energiya sat h i nomeri bilan mos tushadi. l — azimutal, m -magnit kvant sonlari deyiladi va (2),(3) formulalardan aniqlanadi. Ularning quyidagi qiymatlarida (5) tenglama ma’noga ega bo’ladi. 1 ,...2,1,0   n l l l l l m ,1 ,...1 ,0,1 ,...1 ,        Azimutal kvant soniningturli qiymatlariga mos keluvchi holatlarga impulьs momentining turli qiymatlari mos keladi. Spektroskopiyada qo’llaniladigan belgilar azimutal kvant sonlarini belgilashda ham ishlatiladi. h g f d p s , , , , , ; 5,4,3,2,1,0 l . Masalan, 3n , 1l ho latdagi elektron p3 deb belgilanadi va h o kazo. (6) ga ko’ra elektron energiyasi faqat bosh kvant son n ga bog’liq. Har bir E n energiyaning xususiy qiymatiga ***  xususiy funksiyaning turli l va m sonli bir necha qiymati mos keladi. Bunday bir xil energiyali

holatlarga aynish deyiladi. Holatlar soniga esa aynish darajasi deyiladi. Vodorod atomi uchun aynish darajasi n 2 ga teng, ya’ni      1 0 2 )1 2( n l n l . Og’ir murakkab atomlar spektrini hisoblash ulardagi elektronlarning o’zaro ta’siri sababli juda murakkabdir. Lekin shunday atomlar guruhi borki , ularning spektri vodorodsimon atomlar spektriga o’hshash bo’lib, ulardan salgina farq qiladi, Bunga ishqroiy metallar misol bo’ladi. Ishqoriy metallar Li, Na, K, Rb, Cs Mendeleyev davriy sistemasining birinchi gruppasida joylashgan. Vodorodsimon atomlar uchun termlar 2n R bo’lsa, ishqoriy metallar uchun - 2) ( n R (1) kabi bo’ladi. Bunda  — qandaydir qo’shimcha. Shu sababli, ishqoriy metallar spektri tashqi ko’rinishidan vodorod atomi spektrini eslatadi. Lekin u bilan mos tushmaydi. Ular orasidagi farqni quyidagicha tushuntirish mumkin. Ishqoriy metallar inert gazlardan keyin turadi. Masalan He  Li, Neon  N. Bu gazlar atomlari o’ta turg’un ishqoriy metallar esa oson ionlashadi. Shu sababli biror Z zaryadli ishqoriy metall atomining Z-1 elektronlari uning yadrosi bilan qo’shilib + e zaryadli turg’un gaz atomi yadrosi hosil qiladi. desak bo’ladi. U holda bu yadro atrofida oxirgi kuchsiz boglangan elektron aylanadi. Shunday qilib, biz +e zaryadli yadro atrofida bitta elektron aylanuvchi vodorod atomiga ega bo’ldik, lekin shunday bo’lsada uning spektri vodorod atomi spektridan farq qiladi. Sababi vodorod atomida bitta proton va bitta elektron bo’lib, ular kuchli bog’langan. Yadro o’lchami 13 10   sm, elektron radiusi esa 8 10   sm bo’lganidan elektron nuqtaviy yadro atrofida aylanadi. Ishqoriy metallarda esa tashqi elektron Z-1 elektronlar tomonidan ekranlangan bo’ladi. Shu sababli bu sistemaning razmeri uni nuqtaviy zaryad deb qarashga imkoniyat bermaydi, Nuqtaviy zaryad maydonida energiya sathlari aynigan bo’ladi. Y a’ni bir xil n bosh kvant sonli orbitalar energiyasi bir xil bo’ladi. Lekin zaryadlar sistemasi maydonida bunday bir xil energiyali sathlar turli usullarda g’alayonlanadi va shu sababli energiyasi bir xil

bo’lmaydi. Ishqoriy metallar atom termalarining boshqacha bo’lishi shu bilan boqliqdir. (1) dagi qo’shimcha h ad: )2 1 ( ) 2( 2 2 1   l me c    kabi ifodalaniladi. Ya’ni  qiymati  -orbital moment bilan ifodalaniladi. Shu sababli bir xil n da ,...2,1,0  bo’lishi hisobdan energiya ham har xil bo’ladi va aynish olib tashlanadi ya’ni 2 2 2 4 2 ) ( 2 h n Z me En     bu yerdagi  — qo’shimcha had hisobidan turli  — orbital moment uchun energiya turlicha bo’ladi. Endi yadro atrofida aylanayotgan elektron magnit momentini qaraymiz. Orbita bo’yicha ha rakatlanayotgan elektron aylanma tokdir , shu sababli u muayyan magnit momentiga ega bo’lishi kerak. Elektrodinamikadan berk tokning magnit momenti JSc M 1  6 —rasm. bu yerda J — tok kuchi , S —tok o’tayotgan sirt, с —yorug’lik tezligi . A gar elektronnning aylanishlar soni T 1   bo’lsa u h olda T e e J    , Т— aylanish davri.

2r S  dan 2 1 r ec M   bo’ladi.  chastotani burchak chastota  bilan almashtirib    2  ,   2 2 2 2 r m mc e r c e M e   bu yerda l mr mr     2 2 — elektron h arakat miqdori momenti. Shu sababli l mc e M 2  bo’ladi. Agar 1 h arakat miqdori momenti 2 h m l l Z  ligini hisobga olsak c m eh m c m eh m M e e 2 4    , ,...)2 ,1 ,0 (    m Oxirgi formuladagi c M e M e B 2   — Bor magnetoni deyiladi va u universal doimiylardan iborat. Demak, elektronning magnit momenti m - butun sonning, ya’ni magnit kvant sonninig Bor momentiga ko’paytmasiga teng. B mM M  Bor magnetonining qiymati Gs erg M B / 10) 000036,0 274078,9( 21    ga teng. Shunday qilib, har qanday zaryad e zaryadiga karrali bo’lgani kabi markaziy maydonda harakatlanayotgan elektronning, ya’ni giromagnit munosabat magnit momenti ham B M ga karralidir. Elektron magnit momentining uning mexanik momentiga nisbati c m l l M l Z 2  ga tengligi kelib chiqadi. Endi orbital elektronli atom magnit maydoniga joylashgan deb tasavvur qilaylik. Atom magnit momentiga ega bo’lgani uchu n tashqi maydonda o’zini magnit sifatida tutishi kerak. Uning magnit momentiga tashqi magnit momentiga paralel yoki antiparalel joylashishi kerak. Ya’ni tashqi manit maydonda atom o’zini piri l doq (volchok) kabi tutib pretsession harakat qilishi kerak. Koordinitalar sistemasini H magnit maydoni yo’nalish bilan bog’laymiz

'• 7 — rasm Elektron pr et sesiya o’ qi maydon yo’nalishi bilan bir xil. Pretsesiya burchak tezligi 0 bo’lsin. Elektronga markazdan qochirma inersiya kuchi 2 mro va ] [ 2 o m C    kariolis kuchlari ta’sir qiladi. Ammo   ro bo’lgani uchun 2 mro ni inobatga olmasak bo’ladi. Ikkinchi tomondan magnit maydonda  tezlik bilan harakat qiluvchi elektronga ] [ H c e F      Lorens kuchi ta’sir qiladi. Bu kuchlar bir — biriga qarama — qarshi yo’nalgan bo’ladi. Orbita o’z o’lchovi va shaklini o’zgartirmasligi uchun F C     bo’lishi kerak. ) sin( ) sin( 2 H H c e o o m         (1) Pretsessiya o’qi maydon yo’nalishiga parallel bo’lgani uchun ) sin( ) sin( H o      bo’ladi va (1) dan H mc e O 2  Ya’ni H — tashqi magnit maydonida elektron H mc e O 2  burchak chastotali pretsessiya harakatini yuzaga keltiradi. Bunga Larmor teoremasi deyiladi. 1896 yili P.Zeyeman magnit maydonining nurlanish spektral chiziqlariga ta’sirini kuzatgan. Bu hodisaning nazariyasini qarab chiqaylik. Soddalik uchun vodorod atomni qaraymiz va tashqi magnit maydoni orbita tekisligiga perpendikulyar yo’nalgan deb olamiz.

8 — rasm Elektronni orbitada tutib turuvchi kuch 22r e F  (1) bo’lib, u markazdan qochma inersiya kuchiga teng 20 2 2  mr r e  (2) bunda 0  elektronning magnit maydochi bo’lmagandagi aylanish chastotasi. Magnit maydoni bo’lganida elektronga (1) dan tashqari Lorens kuchi ham ta’sir qiladi va bu kuch ham Kulon kuchi kabi radius bo’ylab yo’naladi ] [ H c e FL    . Bu qo’shimcha LF kuch sababli elektronni orbitada ushlab turuvchi kuchlar muvozanati buziladi. Shu sababli tashqi magnit maydoni orbita radiusini (kamayishi va ortishiga olib kelmasdan) o’zgartirmagan holda elektronning orbitada aylanishi burchak tezligining o’zgarishiga olib keladi. Bu quyidagicha sodir bo’ladi. Magnit maydoni berilganda u o’zininig oxirgi qiymatiga biror vaqtdan so’ng erishadi. Bu vaqt ichida magnit maydonning o’zgarishi uyurmali elektr maydonini hosil qiladi. Uyurmali elektr maydonning simmetriya o’ qi magnit maydoni yo’nalishi bilan bir xil bo’ladi. Shu uyurmali elektr maydoni elektronga ta’sir qilib uni tezlatadi yoki sekinlanadi. Lorens kuchininig o’zi tezlikka perpendikulyar bo’lgani uchun elektronning orbitadagi aylanish chastotasini o’zgartira olmaydi. Orbitadagi elektronga ta’sir etuvchi kuchlar har doim muvozanatda bo’lishi kerak. Ya’ni 2 2 2 ] sin[    mr H H c e r e    , bu yerda   r va

 va H vektorlar perpendikulyar bo’lgani sababli 1 ] sin[  H bo’ladi. 2 2 2   mr H rc e r e   ga kelamiz (2)dan 2 20    mr H rc e mr   buladi va nihoyat 0 20 2       H mc e ifodaga kelamiz. Bu yerda Larmor teoremasiga ko’ra O H mc e 2 bo’lganidan O O    20 2 2    va 2 20 O O      bo’ladi. Bu yerda О 0  ga nisbatan juda kichikligidan 0   O yoki O l   0  O  0 2   Ya’ni, magnit maydonida soat strelkasiga teskari yo’nalishida ( maydon vektori uchidan qaralganda ) aylanadigan elektronning chastotasi O ga ortadi, soat strelkasi bo’ylab aylanidigan elektron chastotasi esa O ga kamayadi. Agar burchak chastotadan chiziqli chastot a ga o’tsak ) 2 (     , H mc e O n    4 2    bo’ladi. Bu Lorens formulasidir. Agar elektron orbita tashqi maydon kuch chiziqlariga parallel bo’lsa, (ya’ni Z o’qi bo’yicha) elektronning aylanish chastotasi o’zgarmaydi. Bu yo’nalishidagi nurlanish O ga teng bo’ladi. Demak bo’ylama yo’nalishda Zeyeman effektining manzarasi ikkita surilgan chiziqdan iborat bo’ladi. Ko’ndalang yo’nalishda esa Zeyeman effektining manzarasi uchta chiziqdan iborat: bitta surilmagan va 2 ta surilgan chiziqlar. Surilmagan chiziq Z o’q bo’yicha bo’layotgan tebranishlarning perpendikulyar yo’nalishida maksimal nurlanish berishidan ( mas, x o’q bo’yicha ) paydo bo’ladi. Shunday qilib, magnit maydoniga joylashtirilgan nurlanuvchi yoki nur yutuvchi atom maydonga perpendkulyar yo’nalishida (nurlanish) spektr chizig’i 3 ta komponentaga ajraladi. O O   0 0 0 , ,    Ikkala chetki komponentlar aylana bo’ylab qutblangan, o’rtasidagi esa chiziqli qutblangan bo’ladi. Faqat ayrim atomlargina shunday spektr berib normal Zeyeman effektini hosil qiladi. Lekin ko’pchilik h ollarda magnit maydoniga joylashtirilgan atomlar murakkab spektrga ega bo’lishadi. Bu hodisa Zeyemanning

anomal effekti deyiladi. Klassik nazariya bu hodisani tushuntira olmaydi va bu hodisani kvant mexanika nuqtai nazardagina tushuntirish mumkin. Biz yuqorida tushuntirgan Zeyemanning normal effektini Shred i nger tenglamasi asosida h am tushuntirish mumkin. Bu h olda h am yuqorida olingan natijalar takrorlanadi. Zeyemanning anomal effekti esa Shredenger tenglamasidan kelib chiqmaydi. Bunga sabab, bu tenglama elektronniig muxim xususiyatini inobatga olmaydi. Bu elektronning spini — xususiy impulьs momenti va gau bilan bog’liq xususiy magnit momentining mavjudligidir. Biz vodorodsimon atomlarda bir xil n —bosh kvant sonli orbitalardagi elektron energiyasi bir xil bo’lishini ko’rgandik. Ishqoriy metallarda esa n bir xil bo’lishdan qat’iy — nazar l — orbital kvant son turlicha bo’lsa energiya ham turlicha bo’lsa energiya ham turlicha bo’lishini ko’rdik. Ya’ni bulib, bitta 1S term mavjud n=1 da 0l ; n=2 da 1,0 l ; n=3 da 2,1,0 l bulib, 2 ta 2S va 2P termlar bulib, 3 ta 3S; 3P; 3d termlar va ho kazo mavjud bo’ladi. Lekin ishqoriy metallarga xos bo’lgan bu qo’shimcha energiya sathlari ham spektral seriyalarning nozik strukturasini tushuntirishga y etarli emasligi ma’lum bo’lib qoldi. Shu sababli bu hodisalar sababini tushuntirish uchun klassik mehanikaga xos bo’lmagan, lekin kvant mexanikasidagina o’rinli bo’lgan xususiyat izlandi. Ishqoriy metallarning bosh seriyalari dublet ko’rinishiga egal i gi ma’lum bo’ldi. Masalan, N ning D — seriyasi dublet chiziqlari orasi 0 6A ga farq qiladi. Bu metallardagi S —sat h lar bittadan, p,d,f,… sat h lari esa ikkitadan deb faraz qilsak ular spektrini tushuntirish mumkin bo’ladi. Bu qiyinchilikdan chiqish uchun Pauli o’zining farazini ilgari surdi. Unga ko’ra ishqoriy metallardagi spektrning dubletligi elektronga xos bo’lgan kvant xususiyatining dubletligidan ekanligi aytildi. Ulenbek va Gaudsmit bu xususiyat elektronning o’z o’qi atrofida aylanishi bilan bog’liq degan fikrni ilgari surishdi. Elektronga xos bo’lgan bu xususiyat spin deb atalib S — bilan belgilanadi . Kvant

mehanikasiga ko’ra spin impuls momenti S — kvant soni orqali ifodalanib)1 (   S S S ga teng bo’ladi va uning proyeksiyalari 2 S +1ga teng. Lekin bu S - kvant soni sababli h ar bir sat h faqat 2 ta sathga ajralishi sababli 2S+1=2 dan S=1/2 ga tengligi kelib chiqadi. Demak, S — spin kvant soniga - kasr son mos kelar ekan. Shunga ko’ra, xususiy impuls momentining xususiy qiymati h h 4 3 )1 2 1(2 1   ga teng, uning proyeksiyalari esa 2 1  va 2 1  ga teng. Biz orbital magnit va mexanik momentlar orasidagi c m e m L c m e M e Z e L 2 ; 2    munosabatni bilamiz. Agar bu munosabat xususiy impuls moment —spin uchun ham o’rinli bo’lganda uning magnit momenti Bor magnetonining yarmiga teng bo’lishi kerak edi. Lekin eksperiment elektronning spini bilan bog’liq xususiy magnit momenti butun Bor magnetoniga teng ekanligini ko’rsatdi ya’ni c m e c m e S c m e M e e Z e S 2 ) 2 1 ( 22 ; 22      Giromagnit munosabat esa c m e S M e Z S  ya’ni orbital moment giromagnit munosabatining ikkilanganiga teng ekan. Spin —xususiy impuls momenti va u bilan bog’liq xususiy magnit momentlari yordamida termlarning ikkilanishini juda oddiy tushuntirish mumkin. 1 — orbital kvant soni noldan farqli p-, d-, f-,… termlarda atomning orbital impuls momenti 0 dan farqli bo’ladi. Elektronning spini bilan bog’liq bo’lgan xususiy magnit momenti orbital magnit maydonda o’z orientatsiyasini shunday o’zgartiradiki, natijada uning bu tashqi maydondagi proyeksiyasi 2 1  yoki 2 1  bo’ladi, Natijada, masalan r — sath   2 3 )2 1 1(   va   2 1 )2 1 1(   qiymatli 2 ta sathga ajraladi. Bu hodisa S —term uchun sodir bo’lmaydi. Chunki bu h olatda mexanik moment nolga teng, shu sababli bu mexanik moment bilan bog’liq magnit moment ham nolga teng. Shu sababli xususiy magnit moment oriyentatsiyalanadian yo’nalish ham yo’q. Shu sababli S -termlar o’zgarmay qoladi, p-, d-, f-,…termlar esa ikkilanadi.

Elektron spin va xususiy magnit momentga egaligini Shtern va Gerlax tajribasida kuzatilgan. Buning uchun tashqi elektronga magnit maydonini ta’sir ettirish kerak. Bu maqsadda N atomi va Mendeleyev davriy jadvalining bir guruh elementlarini olish maqsadga muvofiq bo’ladi.Chunki ularning uyg’onmagan holatlari S-holatga tegishli va shu sababli bunday atomlarning orbital momentlari nolga teng. Agar tashqi magnit maydonida bu atomlar mexanik va magnit momentlarga ega ekanligi ko’rsatilsa. Bu xususiyat o’sha valent elektronga tegishli bo’ladi. Agar tashqi maydon bir jinsli bo’lsa, u holda atomlar o’z oriyentatsiyalarini o’zgartiradilar va bu yo’l bilan ular xususiyatini aniqlab bo’lmaydi, Shu sababli atomlarni bir jinsli bo’lmagan tashqi maydondan o’tkazish kerak. Atomni dipol deb qarasak, shu dipol o’lchamida maydon bir xilmasligi sezilarli bo’lishi kerak. Atomga ta’sir etuvchi kuch z H M y H M x H M F Z Z Z Y Z X          . Agar maydon Z o’ qi bo’ylab yo’nalgan bo’lsa atom pretsession harakat qiladi. Natijada uning xususiy magnit momenti M = X va Y o’ qlaridagi proyeksiyasi manfiy yoki musbat bo’ladi. Natijada esa o’rtacha qiymati 0 ga teng bo’ladi. 0  Y X M M o’qidagi proyeksiyasi esa doimiy qoladi va z H M F Z Z    bo’ladi, ya’ni ta’sir etuvchi kuch xususiy magnit moment z tashkil etuvchisi va maydon notekisligi z H Z   ko’paytmasiga teng bo’ladi. Xususiy magnit momentning Z — tashkil etuvchisi esa xususiy mexanik moment spining Z— tashkil etuvchisiga proporsional bo’lib, bu S Z — bir necha diskret qiymatlar qabul qiladi. Shu sababli ekranda bir necha polosalar kuzatilishi kerak. Shtern va Gerlax tajribasida idish ichiga kumush bo’lagi joylashtirildi. Kumush bo’lagi qizdirilganda chiqqan atomlar tirqishlar sistemasi orqali o’tib dasta hosil bo’ladi. Bu atomlar dastasi bir jinsli bo’lmagan magnit maydondan o’tib ekranga tushadi. Bir jinsli bo’lmagan maydon ikkita elektromagnit qutblari orasida h osil qilinadi. Tajribida ekranda kutilgan polosalar kuzatilgan. Demak, Elektron spini proyeksiyasi operatorining

xususiy qiymatlari faqat ikkita, ya’ni S Z m S  deb yozishimiz mumkin. Bunda 2 1Sm ga teng. Spinni e’tiborga olsak atomdagi elektronning holati 4 ta qiymat bilan aniqlanadi: Z Z S l l E , , , 2 Yoki boshqacha aytganda 4 ta kvant sonlari l ml n ,, va S m bilan xarakterlanadi. Lekin bu 4 ta kvant sonlari ular bilan bog’liq kattaliklar o’zgarmas bo’lgandagina elektron h olatini bayon qila oladi. Elektron orbital harakati natijasida N magnit maydoni h osil qiladi. Bu maydon uning xususiy magnit maydoni bilan ta’sirlashadi. Bunday ta’sirga spin — orbital ta’sir deyiladi. l orbital va S spin momentga ega elektron uchun to’la impuls momenti S l J      ga teng. Bunday ta’sirda l va S orasidagi burchak ixtiyoriy bo’lmasligi kerak, ya’ni   )1 (   ll l Z — ga nisbatan shunday joylashishi kerakki, uning proyeksiyasi l Z m l  ga S ning proyeksiyasi esa S m ga teng bo’lishi kerak. Shu sababli ) ( Sl burchak ham diskret qiymatlar qabul qilishi kerak. To’la impuls momenti   )1 (   J J J kabi aniqlanadi. Bunda S l J   va J Z m J  bo’lib, J m 1 2 J qiymat qabul qiladi ) ,...1 , ( J J J   . Shunday qilib, spinni hisobga olish j va J m kvant sonlarini kiritishga olib keldi. Agar termlar orasidagi o’tish tanlash qoidasi 1  l bo’lgan bo’lsa, to’la imp u ls momenti ] uchun tanlash qoidasi 1 ,0   l bo’ladi. Chunki S l J   dan S l J    bunda 1  l va 0 S Lekin shunday o’tish bo’lishi mumkinki, bunda L va S uning o’zaro oriyentatsiyasi o’zgaradi. Lekin to’la moment J o’zgarmay qoladi. Shu sababli 1 ,0  J tanlash qoidasi o’rinli. Masalan: ...)4,3 (; 2    n nd p  seriya uchun shtrix chiziqli o’tish tanlash qoidasiga ko’ra mumkin emas. Faqat, 0 0 2 1    J J o’tish ta ’ qiqlangan.

9 — rasm.

ADABIYOTLAR 1. A.A.Detlaf, B.M.Yavorskiy. Kurs fiziki. M.: Visshaya shkola", 2000, gl. 46. 2. A.I.Naumov. Fizika atomnogo yadra i elementarnix chastits. M.: Prosveùeniya 1984, gl. VIII. 3. Fundamentalnaya struktura materii. M.: "Mir", 1984. 173-204. 4. I.V.Savelev. Kurs obshey fiziki, kniga 5. Kvantovaya optika, atomnaya fizika, fizika tverdogo tela, fizika atomnogo yadra i elementarnix chastits. 1998. 5. O.Axmadjonov. Fizika kursi. IIIq. T.1989, 6. R.Bekjonov. Yadro fizikasi. T. "O'qituvchi", 1975. IX bob, 213-260 b. 7. www.ziyonet.uz

Похожие

Operatorlar nazariyasidan qisqacha ma’lumot vodorod atomining kvant nazariyasi zeyeman effekti

Anomal zeyeman effekti

Atomning kvant nazariyasi

Kvant fizikasi

I va II tur fazoviy o`tishlar