Atomning kvant nazariyasi - Физика - Рефераты

Atomning kvant nazariyasi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

236.5 KB

Atomning kvant nazariy a si Reja: 1. Doiraviy orbitalarni kvantlash 2. Vodorod atomining Bor nazariyasi 3. Pikering seriyasi 4. Energiya sathlari diagrammalari 5. Chegaraviy tutash spektr 6. Vodorodsimon atomni Bor — Zommerfeld usulida kvantlash 7. Bor nazariyasining krizisi

Bor postulatlariga ko’ra atomda diskret energetik holatlar va ularga mos kvantlangan orbitalar uzluksiz ko’p bo’lishi mumkin. Makroskopik hodisalar uchun uzluksizlik xarakterlidir. Shu sababli, uzluksiz kattaliklarga ega bo’lgan klassik mexanikani atom hodisalariga tadbiq qilib bo’lmaydi. Shu sababli atom mexanikasi rivojining dastlabki bosqich i da quyidagicha yo’l tutildi. Dastlab atom masalalari klassik mexanika yordamida yechiladi va yechimlar orasida n maxsus postulat asosida kvant holatlar tanlab olinadi. Kamchiliklarga ega bo’lishiga qaramay bu usul katta yutuqlarga olib keldi. Kvantlangan orbitalarni tanlashda chiziqli os t silyatorning kvant h olatlarni tanlovchi Plank postulatidan foydalanilgan. Unga ko’ra, chiziqli os t silyator barcha holatlaridan faqat energiyasi  nh En (1) ga teng bo’lganlari mavjud bo’ladi. Os t silyator harakatini qarab chiqamiz. Klassik mexanikada uning holati x va unga mos x m  h arakat miqdori bilan aniqlanadi. Shu holatni umumlashgan koordinata — p va umumlashgan impuls q bilan belgilaymiz. Ostsilyator harakatini biror nuqta bilan belgilasak, bu nuqta o’z vaziyatini uzluksiz o’zgartira borib biror trayektoriya chizadi. Os t silyator to’la energiyasi quyidagiga teng: 2 2 2 2 2 2 2 2 fq m p fq qm U T E        . Buni E ga bo’lsak, 1 2 2 2 2   f E q mE P bo’ladi, bu erda mE a 2  , f E b 2  deb belgilasak , 1 2 2 2 2  b q a p ga kelamiz. Ellips yuzi  ydx ga teng. Ikkinchi tomondan esa ab ga teng. Shuning uchun     E f m E f E mE ab pdq       2 2 2 . (2)

Bu yerda m f   2 1  - garmonik ostsillyator chastotasi ifodasidan foydalandik. (2) formula ni (1) ga qo’ysak, nh En (3) ga kelamiz. (3) formula 1 ta erkinlik darajal i h ar qanday sistemaning kvantlanish sharti hisoblanadi. Bu shartni doiraviy orbita bo’yicha aylnayotgan elektronga tadbiq qilamiz.  - qutbiy burchak va ) ( P unga mos umumlashgan impuls   2 ) ( mr P  bo’lsin. Endi (3) formulada ) (  p p q   almashtirishlarni bajarsak, U holda                2 0 2 0 ) ( 2 ) ( ) ( P d P d P Pdq nh bo’ladi. Bundan n h n P     2 ) ( , 2 h  . Demak, klassik mexanikaga ko’ra barcha mumkin bo’lgan orbitalardan harakat miqdori 2 h ga karrali bo’lganlarigina haqiqatda mavjud bo’lar ekan. 2 h  h arakat miqdorining kvant birligidir. «Vodorodsimon atom», ya’ni +Ze zaryadli yadro va 1 ta elektrondan iborat sistemani ko’raylik. Z=1 da bunday sistema vodorod atomi, Z=2 da 1 karra joylashgan 2 He geliy atomi, Z=3 2 karra ionlashgan Li ++ litiy atomi... Gazlar kinetik nazariyasidan atomlar 10 -8 sm o’lchovga ega. Ikkinchi tomondan, Rezeford tajribasidan Kulon qonuni 10 -12 sm masofagacha o’rinli ekanligi ma’lum ya’ni elektronni ushlab turuvchi kuch 2 /r Ze F  ga teng. Agar elektron klassik mexanika qonunlariga bo’ysunadi desak, Kepler masalasining yechilishida olingan barcha natijalarni ishlatishimiz mumkin. Bunday sistema to’la energiyasi (*) a Ze E 2 2  ga teng , a —doiraviy orbita radiusi. Keplerning 3 — qonuniga ko’ra a —radius T —aylanish davri bilan quyidagicha bog’langan:

m Ze a T a2 2 23 23 4    b o’ ladi, bu yerda 2 2 2 a Ze a m       a a 2  ifodalardan foyda l an il adi. Ikkinchidan kvantlash   2 ) ( h n P  qoidasiga ko’ra   2 ) ( h n P  , ta’rifiga ko’ra esa      2 2 2 2 ) ( ma ma ma P    , ) 2 (    bundan      2 2 2 2 2 )5( 4 ma nh m nh a    (4) va (5) dan 2 2 2 2 2 2 2 2 2 4 4 4 ) ( mZe Ze a m h n a a      bo’ladi va orbita radiusi ifodasi quyidagi ko’rinishga keladi: 2 2 2 2 2 2 2 2 4 4 mZe h n m Ze h n a     (6) . Bunga ko’ra Z=1 va n=1 (vodorod atomi birinchi orbitasi uchun sm me h a 8 2 2 2 1 10 528,0 4      ) (6) ni (*) ga qo’yib, quyidagini hosil qilamiz: 2 2 4 2 2 2 2 2 h n e mZ a Ze En    p ga 1,2,3,...qiymatlar berib ,.... , , 3 2 1 E E E energiyaning kvantlangan energiyalar qiymatlarini h osil qilamiz. Demak, vodorodsimon atom klassik mexanika qonuni bo’yicha o’rganildi va kvantlash qoidasi yordamida uning boshqa yechimlari tashlab yuborilib statsionar holatlar topib olindi. Oxirgi ifodadan )1 1( 2 2 2 2 42 2 n k h e mZ E E hc k n       ga kelamiz , bundan )1 1( 2 2 2 3 4 2 2 n k c h e mZ     bo’ladi. Bu ifodada Z= 1 da c h me R 3 4 2 2  ekanligini

ko’ramiz. Bu formulaga keltirilgan kattalaiklarning qiymatlarini qo’yib hisoblaganda, R=109737,303 sm -1 — Ridberg doimiysining qiymatini topamiz. Spektroskopik aniq o’lchashlar esa R exp =109677,581 sm -1 ni beradi. Ularni ng yaqinligi Bor topgan (6) formulaning to’g’riligini ko’rsatadi. Lekin shunga qaramasdan bu ikki qiymat o’zaro mos tushmaydi. Buning sababi biz yadroni qo’zg’almas deb hisoblaganimizdadir. Yadro qo’zg’almas bo’lishi uchun uning massasi cheksiz katta bo’lishi kerak. Yadro massasi chekli ekanligini hisobga olib Ridberg doimiysini hisoblashga tuzatma kiritsak bu ikki qiymat mos tushadi. Astronom Pikering 1897 yil  Puppis yulduzi spektrida Balmer seriyasini eslatuvchi seriyani kashf qildi. Bu seriyini ikki qismga ajratish mumkin: birinchisi ,.... , p a H H larga yaqin joylashgan va Balmer seriyasiga o’xshash, ikkinchisi esa bu chiziqlar oralig’ida joylashgan va Balmer seriyasiga o’xshash emas. Ridberg bu seriyani n butun va yarim qiymatlarga ega bo’lgan Balmer formulasi bilan ifodalash mumkinligini ko’rsatdi. )1 2 1( 22 n R    , ( n =2,5; 3; 3,5;….). Butun qiymatlarga B almer seriyasiga o’xshash chizig’lar, yarim qiymatlarga esa oraliq chiziqlar mos keladi. Bu o’xshashmas seriyalarni yer sharoitida oli shning imkoni bo’lmadi va Pikering seriyasi qandaydir boshqa holatdagi vodorodga tegishli spektr deb qaraldi. Keyinchalik vodorod aralashgan geliy spektrida bu seriya topildi. Bor bu seriya vodorodga emas, balki ionlashgan geliyga tegishliligini bashorat qildi. Bu seriya uchun )1 2 1( 2 2 k Rne   , (k=2,5; 3; 3,5; 4;….) yozilishi mumkin. Bu Pikering seriyasi formulasidir. Bu yerda H He R R  ekanligi dan k ning butun qiymatlari uchun ham Pikering seriya chiziqlari Balmer chiziqlariga nisbatan siljigan bo’ladi. Pashen Bor bashoratini tasdiqlab, sof geliyda spektrning Pikering seriya sini topdi va yuqorigi formulaning to’g’riligani tasdiqladi. Spektr analizining eng muhim natijasi termlar sistemasining topilishi bo’ldi . Termlarni juftlab kombinatsiyalasak spektral chiziqlarning to’lqin sonlarini   topamiz. Energiyaning bu qiymatlari har xil holatdagi atomning ionizatsiya

potensialini beradi, ularning ayirmalari esa uyg’onish potensiallarini beradi. Atom haqida olingan barcha ma’lumotlar energiya sathlari diagrammasida aks etadi. Ularni yasash uchun koordinata o’ qlariga 2 /k R qiymatlari qo’yiladi. K ning oshishi bilan ketma — ket kelgan energetik sathlar orasidagi masofa kamayadi, va limitda nolga aylanadi. Qo’shilish joyidan yuqorida kvantlanmagan musbat energiyalar tutash sohasi joylashgan bo’ladi. Bu tutash spektrni emissiyada ham, absorbsiyada ham kuzatish mumkin. Uning paydo bo’lishi elektronlarning musbat energiyali holatdan manfiy energiyali holatga va aksincha o’tishi bilan bog’liq bo’ladi. Barcha kvantlangan holatlarda elektronlar manfiy energiyaga ega bo’ladi. Odatda yadrodan cheksiz uzoqda tinch turgan elektronning potensial energiyasi nol deb olinadi. Bundan, atomdan ajratilgan va potensial energiyaga nisbatan kinetik energiyasi ortiq bo’lgan elektron musbat energiyaga ega bo’lishi kelib chiqadi, kinetik energiyasi yuqori bo’lgan elektron yadro atrofida giperbolik orbita bo’ylab harakatlanishi kerak. Lekin Bor postulatiga ko’ra bunday orbitada elektron nurlanmaydi. Elektron giperbolik orbitadan berk orbitaga sakragandagina nurlanish sodir b o’ ladi. Giperbolik orbitadagi elektronlar esa turli kinetik energiyaga ega bo’lishi sababli berk orbitaga o’tganda uning spektri tutash bo’ladi. Shu holat, ya’ni elliptik orbitalar ham kvantlashda qaralishi kerak. Bor nazariyasida esa doiraviy orbitalar qaralgan edi. Zommerfeld klassik mexanikadagi Kepler masalasidagi elliptik orbitalarini ham e’tiborga oldi. Elektronning doiraviy h arakatida kvantlash qoidasi bitta erkinlik darajasi uchun yetarli edi. Elliptik orbitada esa ikkita r — radius vektor va qutbiy burchak (azimut)  bilan aniqlanishi sababli 2 ta erkinlik darajali sistema uchun kvantlash qoidasi kerak bo’ladi. Agar orbitaning fazoviy oriyentatsiyasini e’tiborga olsak 3 ta erkinlik darajali sistemani qarashimiz kerak. Bitta erkinlik darajali sistema kvantlash qoidasini f— ixtiyoriy erkinlik darajali sistema uchun yozishimiz mumkin   h n dq P 1 1 1   h n dq P f f f

fn n n ,.... , 2 1 — butun sonlar kvant sonlar deyiladi. Elliptik orbita uchun ikkita kvant shartni tadbiq qilish kerak bo’ladi:   h n dr P r r   h n dr P   , bu yerda  mr Pr - h arakat mi q dor momenti va     2 mr P — umumlashgan impulslar. Ikkinchi kvant shartidan    2 h n P  murakkab hisob lash lardan keyin esa 2 2 4 2 2 2 )1( h n e mZ En    ga kelamiz. Ya’ni, ikkita kvant shart bo’lishiga qaramay yana bitta erkinlik darajalash holdagi ifodadan farq qilmaydigan natijaga keldik. Energiya bosh kvant son deb ataladigan n — kvant soniga bog’liq bo’lar ekan. Bu h olda n n n k  (1) formulada h ar bir n kvant soni uchun kat t alik jixatidan mos keluvchi n energiya sathi to’g’ri keladi. Ya’ni n ning har bir qiymatiga birday katta yarim o’ qli p ta xar xil orbitalar to’g’ri keladi. a Ze E 2 2  dan (1) orqali (2) Z a n a mZe h n E Ze a 1 2 1 2 2 2 2 2 4 2      . Demak, katta yarim o’ q kattaligi bosh kvant son kvadratiga proporsionaldir. Kichik yarim o’q uchun hisoblashlarsiz esa Z a nn n n Z a n b 1 2 2    (3) o’rinli bo’ladi, ya’ni  b kichik yarim o’q n va azimutal kvant son n ga bog’liq bo’ladi. n n da (3) chi formula (2) o’tadi va elliptik orbita doiraviy bo’ladi. 0n da b =0 bo’lib, elliptik orbita to’g’ri chiziqli trayektoriyaga o’tadi va elektron bu chiziq bo’ylab mayatniksimon harakat qiladi. Lekin Bor nazariyasiga ko’ra bunday bo’lishi mumkin emas , chunki bu holda elektronning yadro bilan to’qnashishi yuz beradi, shu sababli n n ...2,1 qiymatlar qabul qilishi mumkin. Bu holda n ning har bir qiymatiga turlicha bir xil katta yarim o’ qli orb i talar mos keladi. Masalan

a Z a b n Z a a n      1 1 ;1 ; ;1  - doira,             doira a Za b n ellips Za b n Za a n 1 1 1 4 ;2 2 ;1 4 ;2                   doira Za b n ellips Za b n ellips Za b n Za a n 1 1 1 1 9 ;3 6 ;2 3 ;1 9 ;3    Demak, bosh kvant sonining har bir qiymati uchun bir xil katta yarim o’ tush n ta h ar xil orbita mavjud. Bu orbitalarning barchasiga energiyaning bir xil qiymati to’g’ri keladi. Bunga aynish deyiladi. Agar g’alayonlanish sodir bo’lsa bu orbitalar deformatsiyalanadi va h ar biriga turli energiya mos keladi. Shu sababli g’alayonlanish aynishni olib tashlaydi deyiladi. Bu 2 ta erkinlik darajali elektron uchundir, Ya’ni elektron holatini tekislikda ko’rdik. Endi shu h olatni fazoda qaraymiz. Uning holati 3 ta qutb ko o rdinatalari bilan belgilanadi. ) , , (  Q r Kvant shartlar esa quyidagicha bo’ladi.      h n d P h n dQ P h n dr P q q r r    Bu yerda P P P Q k , , — umumlashgan impulslar  — koordinata elektronning ekvator bo’ylab qilgan haratkatini xarakt er laydi. Shu sababli P -umumlashgan impuls P to’la harakat miqdori momentining 2 o’qqa proyeksiyadir.                    2 0 2 2 h n n P h n P d P d P , Ya’ni harakat miqdori momentining proyeksiyasi kvantlangan qiymatlarga ega.  -  ning proyeksiyasi bo’lgani uchun 1n da 1 ,0,1     bo’lishi mumkin 2n da 2 ,1 ,0,1 ,2       , bunda   n n n Q  bo’ladi, bu yerda n — azimutal kvant soni, Qn — ekvatorial kvant soni, n — kenglik kvant soni. U holda elektronning to’la energiyasi quyidagiga teng bo’ladi: 2 2 42 2 2 2 42 2 2 2 42 2 ) ( 2 ) ( 2 2 h n n n e mZ h n n e mZ h n e mZ E Q r r            Demak, orbitaning fazoviy orentatsiyasini hisobga olganda to’la energiya (tekislikdagi kabi) kvant sonlariga emas, balki ular yig’indisiga bog’liq bo’ladi. Bir xil katta yarim o’qli barcha ellipslar, fazodagi orentatsiyasidan qat’iy nazar bir xil

energiyaga ega bo’ladilar (Tashqi magnit maydon yo’qligida). Tashqi magnit maydon mavjudligida n (yoki magnit m ) kvant soniga nisbatan aynish yo’qoladi: turli orientatsiyalangan orbitalar turlicha energiya oladilar. Bor nazariyasi klassik nazariya ham va kvant nazariya ham emas edi. S pektral chiziqlar chastotasini hisoblashga imkon bergani bilan ular intensivligini bayon qila olmasdi. Shu sababli ham vodoroddan keyingi He atom i s pektr ini tush untirishga imkon bermadi.

ADABIYOTLAR 1. A.A.Detlaf, B.M.Yavorskiy. Kurs fiziki. M.: Visshaya shkola", 2000, gl. 46. 2. A.I.Naumov. Fizika atomnogo yadra i elementarnix chastits. M.: Prosveùeniya 1984, gl. VIII. 3. Fundamentalnaya struktura materii. M.: "Mir", 1984. 173-204. 4. I.V.Savelev. Kurs obshey fiziki, kniga 5. Kvantovaya optika, atomnaya fizika, fizika tverdogo tela, fizika atomnogo yadra i elementarnix chastits. 1998. 5. O.Axmadjonov. Fizika kursi. IIIq. T.1989, 6. R.Bekjonov. Yadro fizikasi. T. "O'qituvchi", 1975. IX bob, 213-260 b. 7. www.ziyonet.uz

Похожие

Kvant nazariya

Kvant fizikasi

Operatorlar nazariyasidan qisqacha ma’lumot vodorod atomining kvant nazariyasi zeyeman effekti

Operatorlar nazariyasidan qisqacha ma’lumot vodorod atomining kvant nazariyasi zeyeman effekti

Kvant fizikasining asoslari