Оксидланиш – қайтарилиш реакциялари - Физика - Рефераты

Оксидланиш – қайтарилиш реакциялари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

63.5 KB

Оксидланиш – қайтарилиш реакциялари Р ежа: 1. Оксидланиш-қайтарилиш реакцияларининг ҳаётдаги ўрни, турли- туманлиги. 2. Оксидланиш-қайтарилиш реакциялари типлари. (атомлар ва малекулалараро; ичкимолекуляр диспропорцияланиш). 3. Оксидланиш-қайтарилиш реакцияларни боришига температуранинг, мухитнинг, катализаторнинг таъсири. 4. Оксидланиш-қайтарилиш реакцияларни тенглашда электрон-баланс ва электрон-ион усуллар. 5. Амалий машқлар.

Оксидланиш қайтарилиш жараёнлари. Оксидланиш-қайтарилиш реакциялари. Оксидланиш-қайтарилиш реакцияларининг турлари. Оксидланиш-қайтарилиш реакцияларининг тенгламалари учун коэффициентларни танлаш. Коэффициентлар танлашнинг икки усули: Электрон- баланс усули, ион-электрон усули: Оксидланиш- қайтарилиш системалари. Атомлари ёки ионлари электрон берадиган моддалар қайтарувчилар, электрон бириктирувчи моддалар оксидловчилар деб аталади. Масалан, М g билан С l 2 орасидаги реакцияда электронлар магнийдан С l 2 га ўтади. Мg + Сl 2 = Мg Сl 2 Мg – 2е → Мg 2+ (оксидланиш) Сl 2 + 2е → 2 Сl (қайтарилиш) Хлор магнийни оксидлайди, яъни оксидловчи ролини бажаради, ўзи эса қайтарилади. Водород атомлари электрон йўқотиш ҳам, электрон бириктириб олиш ҳам мумкин. Демак, водород шароитга қараб ҳам қайтарувчи, ҳам оксидловчи хусусиятларини номоён қила олади. Металмаслар ҳам шундай хусусиятга эга. Фақат нейтрал атомлар эмас, балки ионлар ҳам электрон бериш ёки бириктириши мумкин: S 2- -2е →S o (оксидланиш) Fe 2+ - e →Fe 3+ (қайтарилиш) Демак, оксидланиш-қайтарилиш реакцияси ягона жараёндир. Оксидланиш вақтида қайтарилиш содир бўлади, қайтарилиш билан бир вақтда оксидланиш жараёни ҳам боради. Булардан ташқари малекуладаги бир атомнинг ўзи оксидланиш ва қайтарилиш мумкин. Бу хилдаги оксидланиш-қайтарилиш реакцияси диспропорцияланиш дейилади. Масалан: 3 Н NO 3 =HNO 3 +2NO+H 2 O

N 3+ -2e → N 5+ 1 (қайтарувчи оксидланди). N 3+ -e → N2 +2 2 (қайтарилди оксидловчи). Молекуляр оксидланиш – қайтарилиш жараёни ҳам мавжуд. Бунда ҳам оксидланиш ва қайтарилишда битта молекуланинг ўзигина иштирок этади. Масалан: 2КClO 3 =3O 2 +2KCl Cl +5 +6е = Сl 1- /6 /2 қайтарилди (оксидловчи). O -2 -2e =O o /2 /6 оксидланди (қайтарувчи). Демак, оксидланиш-қайтарилиш реакциялари уч турда учрайди. 1.Молекулалараро (ёки ионлараро) оксидланиш-қайтарилиш: 2.Ички молекуляр оксидланиш-қайтарилиш: 3.Диспропорцияланиш реакциялари. Оксидланиш – қайтарилиш реакцияларининг тенгламаларини тузиш. Оксидланиш – қайтарилиш реакцияларида электронлар қайтарувчидан оксидловчига ўтади, бунда берган электронларнинг умумий сони оксидловчи қабул қилган элктронларнинг умумий сонига ҳам тенг бўлади. Оксидланиш – қайтарилиш реакцияларининг тенгламаларини икки усул билан тузиш мумкин. 1.Оксидланиш даражаларининг ўзгаришига асосланган усул. 2.Ярим – реакциялар усули. Биринчи усул бўйича Аl билан Cu Cl 2 орасидаги реакцияни кўриб чиқамиз. Al+CuCl 2 =AlCl 3 +Cu Бу реакцияда схемани коэффицентларсиз туздик. Иккинчи усул бўйича шу реакцияда элементларнинг оксидланиш даражалари ўзгарганини аниқлаймиз, шу билан қайси модда оксидловчи ва қайси модда қайтарувчи эканлигини аниқлаб оламиз, масалан:

Al o +Cu +2 Cl 2 =Al +3 Cl 3 +Cu o Реакция схемасидан кўриниб турибдики, Al нинг оксидланиш даражаси 0 дан +3 гача ортади, Cu нинг валентлиги эса +2 дан 0 гача камаяди. Демак, Al – қайтарувчи, Cu Cl 2 – эса оксидловчи, чунки Cu 2+ иони электрон бириктириб олади. Оксидланиш ва қайтарилиш жараёнларини ифодалайдиган электрон тенгламалар тузамиз: Al o -3e=Al +3 (оксидланиш) Cu +2 +2e=Cu o (қайтарилиш) Энг кичик кўпайтирувчи қоидасига кўра оксидловчи ҳамда қайтарувчи шу бирга реакция натижасида ҳосил бўлган маҳсулотлар учун коэффицент танлаймиз, бунда қайтарувчи йўқотган электронлар сони оксидловчи қабул қилган электронлар сонига тенг бўлиши лозимлигини назарда тутамиз; масалан: Al 0 – 3e=Al +3 3 2 6 Cu +2 +2e=Cu 0 2 3 Топилган коэффицентларни тегишли моддалар формулалари олдига қўйиб схемасидан реакция тенгламасига ўтамиз: 2 Al+3Cu Cl 2 =2AlCl 3 +3Cu. Зарур бўлса тенгламани ионли кўринишда ёзиш мумкин. 2 Al+3Cu +2 =Al +3 +Cu o Кўпинча реакцияда ва қайтарувчидан ташқари, реакцияга киришувчи моддалар учун махит вазифасини ўтовчи моддалар – кислота ва ишқор иштирок этади. Бундай ҳолларда қайтарувчи, оксидловчи ҳамда реакция натижасида ҳосил бўлган махсулотларнинг коэффицентларини топилгандан кейин шу реакцияда иштирок этувчи бошқа барча моддалар учун коэффицентлар топилади. Оксидланиш-қайтарилиш реакциялари учун тенгламалар тузишнинг ион – электрон усули.

Бу усулни фақат электролитлар эритмаларида содир бўладиган оксидланиш – қайтарилиш реакцияларига тадбиқ этиш мумкин. 1 – мисол. KJ нинг Fe Cl 3 таъсирида оксидланиш реакциясининг ионли тенгламасини тузинг. Молекуляр схемаси: KJ+FeCl 3 =FeCl 2 +J 2 +KCl. Схемадан кўриниб турибдики J ва Fe 3+ нинг оксидланиш даражаси ўзгаради. К + ва Cl - ники ўзгармайди. Шунинг учун тенгламани ионли схемасини тузиб, унда оксидланиш даражаси ўзгарадиган ионларнинг ўзини кўрсатамиз. J - +Fe 3 +=J 2 +Fe 2+ Электронли тенгламалар ёрдамида оксидловчи ва қайтарувчи учун коэффицентлар топамиз, яъни иккита ярим реакция тузамиз. 2J - - 2e=J 2 /2 /1 (оксидланиш) Fe 3+ +1e=Fe 2+ /1 /2 (қайтарилиш) Ярим реакцияларни бир – бирига қўшамиз: 2J - +Fe 3+ =J 0 2 +2Fe 2+ Сўнгра тўлиқ тенгламасини ёзамиз: 2KJ+2FeCl 3 =2FeCl 2 +J 2 +2KCl 2 – мисол. Натрий хромат NaCrO 3 нинг ишқорий мухитда бром таъсирида оксидланиш реакциясининг тенгламасини тузиш. Реакциянинг молекуляр схемаси. Na CrO 2 +Br 2 +NaOH=NaCrO 4 +NaBr +H 2 O Ионли схемаси: CrO - 2 +Br 0 2 +OH - =CrO 4 2- +2Br - + H 2 O Br – оксидловчи, у электрон олиб қайтарилади: Br 2 +2 e =2 Br CrO 2 - эса CrO 2- 4 га айланади: CrO 2 - → CrO 2- 4

CrO 2 - иони CrO 4 2- ионига айланиш учун 4 О Н - ионидан 2 та кислород олади натижада 2Н 2 О хосил бўлади. CrO - 2 +4ОН - = CrO 4 - +2H 2 O Қайтарувчи берган ва оксидловчи бириктириб олган электронлар сонини тенглаштирамиз, бунинг учун оксидланиш тенгламасини эса 3 га кўпайтирамиз ва иккала ярим реакциялар тенгламаларини бир – бирига қўшамиз: 2CrO - 4 +4OH - + 3e = CrO - 4 + 2H 2 O 3Br 2 + 2e = 2 Br – 2CrO - 2 +8OH - +3Br 0 2 =2CrO 2- 4 +6Br - +4H 2 O Қайтарувчи берган электронларнинг умумий сони оксидловчи бириктириб олган электронларнинг умумий сонига тенг бўлади. Қуйидагилар қайтарувчи бўлиши мумкин: А)Инерт газлар ва фтордан бошқа ҳамма электронларнинг нейтрал атомлари қайтарувчи бўла олади. Электронни осон йўқотувчи элемент атомлари,яъни атомлари кам ионланиш потенциалига эга бўлган элементлар энг кучли қайтарувчи бўлади. Б)Манфий зарядланган ионлар ҳам қайтарувчи бўлади, чунки улар ўзларининг ортиқча электронларини йўқотиш мумкин. Заряд бир хил бўлганда радиуси кичикроқ бўлган ион кучлироқ қайтарувчидир. Масалан, йод иони бром ва хлор ионига қараганда кучлироқ қайтарувчи хисобланади. В)Юқори мусбат зарядли ионга ўтиш қобилятига эга бўлган мусбат зарядли металл ва металлоид ионлари ҳам қайтарувчи бўла олади. Қуйидагилар оксидловчи бўлиши мумкин: А)Электрон бириктириш қобилятига эга бўлган нейтрал атомлар оксидлровчи бўла олади. Олтинчи ва еттинчи группанинг асосий группачаси элементлар, яъни электронга кўпроқ мойил бўлган элементлар энг кучли оксидловчилардир. Б)Электрон бириктириш қобилятига эга бўлган металл ва металлоидларнинг мусбат зарядли ионлари оксидловчи бўла олади.

Оксидланиш – қайтарилиш реакциясига металларнинг тузларидан шу металлни бошқа металл сиқиб чиқариши, масалан, Cu SO 4 +Zn = Cu + Zn SO 4 реакцияси мисол бўла олади. Бу реакция рух ва мис зарядининг ўзгариши билан боради. Рух атоми 2 та электрон йўқотиб, мусбат икки зарядли бўлиб қолади, 2 мусбат зарядга эга бўлган мис иони эса 2 та электрон бириктириб олиб, нейтрал атомга айланади. Электроннинг кўчиришини шу схемада ифодалаш мумкин. Zu 0 -2e → Zn +2 Cu +2 +2e → Cu 0 Бу реакцияда рух атоми оксидланиб, ўзи қайтарувчи, мис иони эса қайтарилиб, ўзи оксидловчи бўлади. Кўпгина холларда электронлар бир атомдан бошқа атомга кўчмасдан балки шу атомга томон маълум даражада силжийди. Оксидланиш – қайтарилиш реакцияларининг тенгламасини тузишда буни ҳисобга олмаса ҳам бўлади. Оксидланиш – қайтарилиш реакцияларининг тенгламасини тузиш учун, реакцияга киришадиган ва реакция натижасида ҳосил бўладиган моддаларнинг формулаларини билиш зарур. Реакция натижасида ҳосил бўладиган махсулотлар, кўпинча, тажрибада олинган маълумотларга асосланиб топилди. Кўпгина холларда эса реакцияга киришувчи моддаларнинг илгари ўргатилган хоссаларига қараб, реакция натижасида қандай моддалар ҳосил бўлишини билиш ҳам мумкин. Агар реакция эритмада борса, реакцияда сув ҳам иштирок этиши мумкин. Сув реакцияда иштирок этган-этмаганлиги, одатда, реакция тенгламасини тузишда муълум бўлади. Оксидланиш – қайтарилиш реакциялари тенгламасига коэффицентларни тўғри топиб қўйиш учун, реакцияда иштирок этган

моддаларнинг берган ва қабул қилган электронларини хисоблаш анча қулай бўлади. Баъзан кислота реакцияга оксидловчи сифатида ҳам, туз ҳосил қилувчи сифатида ҳам киришади. Бир элементнинг атомлари ёки ионлари эмас, балки бир неча элементнинг атомлари ёки қайтариладиган реакциялар анча мураккаб реакциялардир. Оксидланиш даражаси. Қутбли боғланишли бирикмаларда электронлар бир атомдан иккинчи атомга томон силжиган бўлса, ион боғланишли бирикмаларда электронлар бир атомдан иккинчи атомга батамом сурилган бўлади. Қутбли боғланиш қутбсиз боғланишдан ион боғланишга ўтишини ифодалайди. Кимёвий бирикма молекуласидаги барча боғлар ионли деб фараз қилинса, молекуладаги айни атомнинг заряди унинг оксидланиш даражаси дейилади. Оксидланиш даражасининг ўзгариши бир атомдан иккинчи атомга қисман ёки батамом силжиган электронлар сони билан ифодаланади. Оксидланиш даражасини аниқлашда: 1.Оддий моддалар таркибига кирувчи атомларнинг оксидланиш даражаси нолга тенг деб қабул қилинади. 2. Кислороднинг оксидланиш даражаси -2 га, водородники +1 га тенг дейилади. 3. Ишқорий металларнинг оксидланиш даражаси +1 га тенг. 4. Ҳар қандай бирикмада элементларнинг оксидланиш даражалари йиғиндиси нолга тенг. Масалан:

1 -мисол . Кальций атомининг радиуси (0,197нм) нима учун кальций ионининг радиусидан (0,106нм) катта. Ҳар қайси ҳолда кальцийнинг оксидланиш даражаси қанчага тенг? Ечиш. Оддий моддаларни ташкил этувчи атомларнинг оксидланиш даражаси нолга тенг. Кальций атомининг ташқи электрон қобиғида 2 та электрон мавжуд 4s 2 . Кальций ионида эса ана шу 2 та (4s 2 ) электронларинибошқа атомга бериши натижасида унинг радиуси кичраяди, чунки 4-қаватдаги иккала электронни бериши натижасида атомда ичкаридаги 3 та қобиқ қолади. Са 0 - --2е = Са 2+ ҳосил бўлган кальций ионининг оксидланиш даражаси 2+га тенг. 2 -мисол . Ҳар қандай бирикмада элементлар оксидланиш даражаларининг йиғиндиси нолга тенглигини билган ҳолда формулалари КМhO 4 , K 2 Cr 2 O 7 бўлган бирикмаларда манган ва хромнинг оксидланиш даражаларини ҳисоблаб топинг? Ечиш: Бирикмаларнинг молекулалари КМhO 4 ва К 2 Сr 2 О 7 дан иборат. Ҳар қайси модда таркибидаги элементларнинг оксидланиш даражалари йиғиндиси нолга тенг. Бизга маълумки, кислород кўпчилик бирикмаларда 2 га тенг оксидланиш даражани намоён қилади. Калий эса+1 оксидланиш даражани намоён қилади. КМhO 4 да +1+х+(-2).4 =0 +1+х-8=0 дан Х= 8-1=7 келиб чиқади. Демак, КМh O 4 да Мh нинг оксидланиш даражаси +7 га тенг. К 2 СrО 7 да +2+2х+(-2).7=0 +2+2 x -14=0 2 x =14-2 : 2х=12:x=12:2=6 K 2 Cr 2 O 7 да хромнинг оксидланиш даражаси +6 га тенг.

Фойдаланилган адабиётлар 1. И.Асқаров, М.Қаюмова, Х.Раҳимов.”Анорганик ва умумий кимёдан масалалар ечиш” Тошкент “Ўқитувчи” 1995 йил. 2. Хомченко.Г.П. «Кимё олий ўқув юртларига кирувчилар учун” Тошкент. “Ўқитувчи” 1991 йил. 3. И.А.Каримов. Баркамол авлод Ўзбекистон тараққиётининг пойдевори.Тошкент. -1997 йил. 4. “Умумий ўрта таълимнинг Давлат таълим стандарти ва ўқув дастури” 3- махсус сон. “Шарқ нашриёти” 1999 йил. Ю,Д.Третьяков, Ю.М.Метлин.”Умумий кимё” асослари. 6. И.П.Середа.”Кимёдан конкурс масалалари” 7. И.Иброхимов Х.Тўхташев.Х.Жўраев.”Кимёдан масалалар ва уларни ечиш усуллари”. 8. www.ziyonet.uz

Похожие

Электрод потенциали (курс иши)

Туйинган альдегид ва кетонлар

Химиявий реакцияларнинг кинетикаси

Умумий ўрта таълимнинг янги тахрирдаги давлат таълим стандартлари, уларнинг мазмуни ва мохияти

Оксобирикмалар