Mikrozarrachalarning to‘lqin xususiyatlari - Физика - Рефераты

Mikrozarrachalarning to‘lqin xususiyatlari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

117.5 KB

Mikrozarrachalarning to‘lqin xususiyatlari Bor nazariyasida kamchiliklar bo‘lgani sababli kvant nazariya asoslari va elementar zarralar tabiati haqidagi tasavvurlarni tanqidiy qarab chiqishga to‘g‘ri keladi. Elektronning aniq koordinatalari va aniq tezlik bilan harakterlanuvchi kichik mexanik zarra deb tasavvur qilish qanchalik tugallangan fikr ekanligi fiziklar oldida gavdalangan muammolardan biri bo‘ldi. Yorug‘likning tabiati haqidagi bilimlarimizning chuqurlashishi natijasida optikaviy hodisalarda o‘ziga xos dualizm borligi aniqlandi. Yorug‘likning to‘lqin tabiatini bevosita ko‘rsatuvchi xususiyatlari ham borki, ular yorug‘likning korpuskulyar tabiatini bevosita ko‘rsatadi. Fransiya olimi Lui de-Broyl dualizm (ikkilanmalik) faqat optikaviy hodisalarga xos xususiyat bo‘lmay, balki u universal ahamiyatga ega degan gipotezani ilgari surdi. De-Broyl moddaning zarralari korpuskulyar xususiyat bilan birga to‘lqin xususiyatga ham ega deb faraz qilib, modda zarralariga yorug‘lik uchun o‘rinli bo‘lgan bir manzaradan ikkinchisiga o‘tish qoidalarini qo‘lladi. Ma’lumki foton energiya va impulsga ega, ya’ni:h E  (1) c h P   (2) bu yerda (1) foton energiyasining formulasi; (2) foton impulsini formulasi. De-Broyl g‘oyalariga asosan, elektronning yoki boshqa bir zarraning harakati to‘lqin protsessi bilan bog‘liq bo‘lib, uning to‘lqin uzunligi quyidagiga teng6

mv h   (3) bu yerda mv – harakatlanuvchi zarraning impulsi. De-Broyl gipotezasiga asoslab, Borning birinchi postulatini tushuntirish mumkin, ya’ni: 2 h n r v m nn e  (4) (4) formula Borning birinchi postulatining formulasi. (3) formuladan h ni qiymatini ifodalaymiz: mv h   (5) (4) formulaga h ni qiymatini (5) dan qo‘yib, quyidagini hosil qilamiz:   n rn 2 (6) bu yerda r n – n orbitaning radiusi;  - de-Broyl to‘lqinini uzunligi. Bu munosabat ko‘rsatdiki, de-Broyl gipotezasi nuqtai nazaridan de-Broyl to‘lqinlarining butun sonlari joylashadigan orbitalar turg‘un (statsionar) bo‘ladi. Moddaning zarralari to‘lqin xususiyatlariga ega, shuning uchun ularni interferensiya va difraksiyasini kuzatish mumkin. De-Broyl gipotezasi eksperimental ravishda tasdiqlandi. Devisson va Jermer kristall plastinkada sochilayotgan elektronlar dastasi difraksion manzara hosil qilishini kuzatdilar. Shtern va uning xodimlari difraksion hodisalar, shuningdek atom va molekulyar dastalarda ham kuzatilishini ko‘rsatdilar. Yuqorida aytib o‘tilgan hamma hollarda difraksion manzara (3) munosabat bilan aniqlanadigan to‘lqin uzunligiga to‘g‘ri keladi. Shuningdek, elektron, fotonga o‘xshab, ikkilanmalik korpuskulyar – to‘lqin tabiatiga ega. Korpuskuyalr h E  va to‘lqin

mv h   harakteristikalari bir-birlari bilan kvant ta’siri, ya’ni Plank doimiyligi bilan bog‘langan. Elementar zarralar – elektronlar, protonlar, neytronlar va boshqa oddiy zarralar, shuningdek elementar zarralardan tarkib topgan murakkab zarralar – molekulalar, atomlar, atomlar yadrolari va h.k. mikrozarralar deb ataladi. Mikrozarralarning to‘lqin xususiyatini aniqlash, shu kabi zarralarning tabiatini klassik mexanika to‘g‘ri ifodalab bera olmasligini ko‘rsatdi. Mikrozarralarning to‘lqin xususiyatlarini ham hisobga oluvchi mikrozarralar mexanikasini yuzaga keltirish zarurati tug‘ildi. Shredinger, Geyzenberg, Dirak va boshqalar yuzaga keltirgan yangi mexanika to‘lqin yoki kvant mexanikasi deyiladi. Shredinger tenglamasi kvant mexanikasining asosiy tenglamasi bo‘lib hisoblanadi. Nyuton dinamikasining tenglamalarini nazariy keltirib chiqarish mumkin emas, balki uni ko‘p tajriba faktlarining umumlashmasidir. Shunga o‘xshash Shredinger tenglamasini ham oldindan ma’lum bo‘lgan munosabatlardan keltirib chiqarish mumkin emas. Uni boshlang‘ich asosiy faraz deb hisoblab, uning to‘g‘riligini undan kelib chiqadigan natijalarning tajriba faktlari bilan aniq mos tushishi bilan isbotlash mumkin. Mikrozarraning holati kvant mexanikasida to‘lqin funksiyasi deb ataluvchi funksiya bilan ifodalanib, uni  harfi bilan belgilangan. U koordinatalar va vaqt funksiyasi bo‘lib, quyidagiga teng: t i U m          2 2 (7) (7) formula Shredingerning vaqt tenglamasi deb ataladi. Bu yerda i - mavhum birlik;  - Palnk doimiysining 2 π ga bo‘lingani;

m - zarraning massasi;  - Laplas operatori                 2 2 2 2 2 2 z y x ; U - zarraning potensial energiyasi.  to‘lqin funksiyaning ko‘rinishi U potensial energiya orqali, ya’ni boshqacha aytganda zarraga ta’sir qiluvchi kuchlarning harakteri orqali aniqlanishi (7) tenglamadan kelib chiqadi. Umuman aytganda, U kattalik koordinatalar va vaqt funksiyasidir. Statsionar kuch maydoni uchun U vaqtga oshkor bog‘liq emas. Keyingi holda  funksiya ikkita ko‘paytuvchiga ajraladi. Ulardan biri faqat vaqtga, ikkinchisi esa faqat koordinatalarga bog‘liq bo‘ladi:    z y x e t z y x t Ei , , , , , ) (      (8) bu yerda E – zarraning to‘liq energiyasi. (8) funksiyani (7) tenglamaga qo‘yib quyidagini hosil qilamiz: t Ei t Ei t Ei e Ei i e U e m ) ( ) ( ) ( 2 2                   (9) (9) tenglamaning hamma hadlarini umumiy bo‘lgan t Ei e ) (   ko‘paytmaga qisqartirib, va tegishli almashtirishlarni bajarib,  funksiyani aniqlovchi quyidagi differensial deb tenglamani hosil qilamiz:   0 2      U E m  (10) (10) tenglama statsionar holat uchun Shredinger tenglamasi yoki vaqt ishtirok etmagan Shredinger tenglamasi deb ataladi. Agar 0 U bo‘lgan holda (zarra shartga ko‘ra erkin), ya’ni t ga bog‘liq emas, statsionar holatlar uchun quyidagi Shredinger tenglamasini hosil qilamiz: 0 2 2     E m  (11)

Bu tenglama 0 U bo‘lgan hol uchun (10) tenglama bilan mos tushadi. Shunday qilib, erkin harakatlanuvchi zarra uchun Shredinger tenglamasini hosil qildiq. Shredinger tenglamasining ahamiyatli tomonlari uning yordami bilan fazoning turli nuqtalarida zarraning bo‘lish ehtimolini topish mumkinligi bilangina chegaralanmaydi. Bu tenglamadan va to‘lqin funksiyaga qo‘yiladigan shartlardan bevosita energiyani kvantlash qoidasi kelib chiqadi. Differensial tenglamalar nazariyasida Shredinger tenglamasi ko‘rinishidagi tenglamalar yuqorida ta’riflangan shartlar, ya’ni bir qiymatlilik, cheklilik va uzluksizlikni qanoatlantiruvchi E parametrning istalgan qiymatlari uchun yechimga ega bo‘lishlari isbot qilinadi. Bu tanlangan qiymatlar parametrning xususiy qiymatlari, tenglamaning ularga mos kelgan yechimlari esa masalaning xususiy funksiyalari deb ataladi. To‘lqin funksiyalar doim shunday “normalangan” bo‘lishi kerakki, natijada quyidagi shart bajarilishi kerak:  1 *dV  (12) Integrallash x , y va z o‘zgaruvchilarining hamma o‘zgarish sohalari bo‘yicha bajariladi. (12) integral zarraning bo‘lishi mumkin bo‘lgan hamma hajm elementlaridan topish ehtimollarining yig‘indisini, ya’ni zarraning fazoning biror nuqtasidan topish ehtimolini beradi. Bu muqarrar voqeaning ehtimolidir, shuning uchun u birga teng bo‘lishi kerak. Kvant mexanikasi statistik harakterga ega ekan. Kvant mexanikasi bo‘yicha zarraning fazodagi o‘rnini yoki zarra harakatlanayotgan trayektoriyani aniqlash mumkin emas. Faqat zarraning fazoning turli nuqtalarida qanday ehtimollikda

bo‘lishligini to‘lqin funksiya yordamida oldindan aytib berish mumkin. Klassik mexanika har bir momentida zarraning egallangan o‘rni va tezligini aniq ko‘rsatib beradi. Ammo haqiqatda esa bunday emas. Kvant mexanikasi mikrozarraning haqiqiy tabiatini ochib beradi. Aniq o‘rin egallash va trayektoriya tushunchalarini mikrozarralarga qo‘llab bo‘lmaydi. Aniq trayektoriya bo‘yicha bo‘lgan harakat bilan to‘lqin xususiyatlarini hech qachon birgalikda qarab bo‘lmaydi. Mikrozarralarda trayektoriyaning bo‘lmasligi haqidagi tasdiq qator hollarda tajribalardan olingan faktlarga zid bo‘lganday ko‘rinadi. Masalan, Vilson kamerasida mikrozarraning harakat yo‘li tuman tomchilari hosil qilgan ingichka izlar shaklida namoyon bo‘ladi. Elektron-nur trubkasidagi elektronlarning harakatini klassik qonunlar asosida aniq hisoblab topish mumkin. Bu qarama-qarshilik shu bilan tushuntiriladiki, trayektoriya va aniq o‘rin tutish tushunchasini mikrozarralarga qo‘llash mumkin ekan, lekin aniqlik ma’lum darajagacha taqribiy bo‘ladi. Mikrozarraning fazodan aniq o‘rin olish tushunchasini unga qo‘llash mumkinligining aniqlik darajasi Geyzenberg ko‘rsatgan noaniqlik munosabati orqali beriladi. Bu munosabatga asosan zarra bir vaqtning o‘zida aniq qiymatlarga ega bo‘la olmaydi. Masalan, zarraning x koordinatasi va shu koordinataga mos keluvchi impulsning xP tashkil etuvchisi bir vaqtda bir xil aniqlikda bo‘lmaydi. Bu kattaliklarning qiymatlari orasidagi noaniqliklar quyidagi shartni qanoatlantiradi:    P x (12) Bunday yozish koordinata va unga mos keluvchi impuls noaniqliklarining ko‘paytmasi  tartibidagi kattalikdan kichik bo‘la olmasligini bildiradi. Bu kattaliklardan biri x yoki xP

qanchalik aniq topilgan bo‘lsa, ikkinchi kattalikning noaniqligi shunchalik katta bo‘ladi. Zarraning shunday holatlari ham bo‘ladiki, kattaliklardan biri aniq qiymatga ega bo‘ladi, lekin bu vaqtda ikkinchi kattalik butunlay noaniq bo‘ladi. Noaniqliklar munosabati mikrozarralarning ikkiyoqlama korpuskulyar – to‘lqin tabiatini aks ettiradi. Bu munosabat bir qator muhim natijalarni olish uchun yetarli bo‘ladi. Xususan, u oddiy atom o‘lchamini va bunday atomdagi elektronning minimal energiyasini baholashga imkon beradi. АДАБИЁТЛАР :

1. I.V.Savelev. Umumiy fizika kursi. 2. R.I.Grabovskiy. Fizika kukrsi. 3. Ismoilov M ., Habibullayev P ., Xaliulin M . Fizika kursi . 4. Abdullayev G. Fizika. 5. Savelev I.V. «Umumiy fizika kursi» 6. Savelev I.V. «Umumiy fizika kursi» 7. Rasulmuhamedov A.G, Kamolov J., Izbosarov B.F. «Umumiy fizika kursi» 8. Nazarov O‘.Q. Umumiy fizika kursi. 9. Sivuxin D.V. “Umumiy fizika kursi”. 10. www.ziyonet.uz

Похожие

Atom xususiyatlari

Yorug’likning korpuskulyar xususiyatlari

Kompton effekti

Yadroning tuzilishi va xususiyatlari

p-n o’tish xususiyatlari