logo
  1. Главная страница
  2. Рефераты
  3. Физика
  4. Microsoft Фронт Паге амалий дастурида ишлаш

Microsoft Фронт Паге амалий дастурида ишлаш

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

2906.5 KB
Скачать
Microsoft Фронт Паге амалий дастурида ишлаш Reja: 1. Microsoft Front Page амалий дастури хақида асосий маълумотлар 2. Мастер ва шаблонлар ёрдамида Web-сайт яратиш 3. Яратилаётган Web-сайтга янги элементлар қўшиш ва уни ривожлантириш 4. Web-саҳифалар орасида ўзаро алоқа ўрнатиш 5.Web-саҳифаларнинг кўринишини мукаммаллаштириш (дизайн ва қўшимча элементлар) Web-саҳифаларни форматлаштириш 6.Web-саҳифага мультимедиа элементлари қўшиш 7. Web-саҳифада формалар ва фреймлар ҳосил қилиш Фреймлар ҳосил қилиш ва улардан фойдаланиш Кириш “Microsoft FrontPage амалий дастурида ишлаш” бўйича ўқув қўлланма ушбу амалий дастурнинг асосий имкониятлари, менюлари ва буйруқлари батафсил ёритилган. Бир қанча амалий мисол ва масалаларни ечиш ҳамда таҳлил қилиш ёрдамида амалий дастурда бажарила олиши мумкин бўлган ишлар тушунтирилган. Ушбу амалий дастур билан таниш бўлмаган ёки унда ишлаш тажрибаси бор кишилар учун ҳам қўлланмада келтирилган маълумотлар фойдали бўлиб, уларнинг малакасини янада ошириш учун хизмат қилади. Microsoft FrontPage амалий дастурида ишлаш бўйича мавзуларнинг кетма-кет берилиши ва маъноси талабаларнинг ўрганилаётган амалий дастур бўйича чуқур ва атрофлича назарий ҳамда амалий билим олишлари нуқтаи-назаридан ишлаб чиқилган. 2 1. Microsoft Front Page амалий дастури хақида асосий маълумотлар Фараз қиламизки, сиз бирор бир ташкилотнинг масъул ходимисиз ва сизнинг асосий вазифангиз ушбу ташкилот ҳақида Интернет тизимига маълумот етказиб бериш ҳамда шу йўл билан ташкилотингизга келадиган мижозларнинг сонини иложи борича кўпайтириш. Демак, сизнинг олдингизда Интернетда ташкилотингиз ҳақидаги қизиқарли маълумотларни акс эттирадиган саҳифа ёки бошқача айтганда Web-сайт яратиш масаласи кўндаланг бўлиб турибди. Сизда эса бундай ишларни қилиш учун билим ҳам, тажриба ҳам етарли эмас. Лекин раҳбарият сизнинг олдингизга бундай саҳифани тезда яратиш ва уни Интернетга жойлаштириш каби вазифани кўндаланг қилиб қўйган. Нима қилиш керак ва қандай қилиб тегишли Web- сайтни қисқа муддатларда ишга тушириш мумкин? Худди шундай ҳолатларда сизга Microsoft Front Page амалий дастури ёрдам беради. Бу масалани ҳал қилишдан аввал World Wide Web (ёки Web ) нима эканлигини билиб олишимиз керак бўлади. World Wide Web Интернет тизими билан ишлашни анча осонлаштиради ва у Тим Бернерс Ли томонидан 1992 йилда Интернет ресурсларини кўриб чиқишни осонлаштириш мақсадида яратилган эди. Интернет ресурсларини кўриб чиқиш учун мўлжалланган программалар Web-броузерлар деб аталади. Шуни ҳам айтиб ўтиш керакки, кўпинча Web деганда World Wide Web тушунилади, лекин Microsoft Front Page билан ишлаётганда Web тушунчаси Web-сайт учун ишлаб чиқилган Web- саҳифалар тўплами сифатида тушунилади. World Wide Web ҳосил қилиш технологияси асосига гиперматнлар тузиш асос қилиб олинган. Гиперматн деганда бир-бири билан боғлиқ бўлган саҳифалар мажмуаси тушунилади. Бундай тузилишдаги саҳифалар тўпламини узатиш, қабул қилиш ва уларни бошқариш учун HTTP (Hyper Text Transfer Protocol - Гипер матнларни узатиш протоколи) тушунчаси Хусусий компьютерда ишлашни ўрганинг ишлатилади ва World Wide Web ҳам худди шу протокол воситасида фаолият кўрсатади. Агарда World Wide Web асосини HTTP ташкил қилса, Web саҳифанинг ўзи HTML (Hyper Text Markup Language – Гиперматнли ҳужжатларни белгилайдиган программа тили) га 3 асосланган. HTML тилида гиперматнли хужжатларнинг тузилиши ва форматини аниқлаш учун ТЕГ деб номланган буйруқлар мажмуаси ишлатилади. Web-броузерлар ушбу буйруқларни тегишли матнларга ёки график тасвирларга айлантирадилар ҳамда уларнинг компьютер экранидаги тасвирларини ҳосил қиладилар. Бундан ташқари HTML тили гиперкўрсатгичлар орқали Web- броузерга бошқа саҳифаларга ўтишни ҳамда уларнинг маъносини экранда кўрсатишни ҳам ташкиллаштириб бериши мумкин. Microsoft Front Page дастурининг асосий ойнасида HTML тугмачаси босилган ҳолатда ҳосил бўладиган қуйидаги расмда HTML тилининг бир қанча буйруқларини кўриб чиқишимиз мумкин: Бу ерда html буйруғи HTML - ҳужжатнинг бошланишини билдиради, head буйруғи эса Web-саҳифа бошланганини билдиради, унинг тугалланиши ҳам худди шу символ билан аниқланади. Body буйруғи гиперматнини ўз ичига қамраб олади, <body> </body> буйруқлари эса Web –саҳифани аниқлаб берадиган гиперматнни ўз ичига қамраб олади. Ҳужжатнинг худди шу қисми броузер томонидан компьютер экранида кўрсатилади. <body> элементининг 4 бошланғич ва охирги теглари орасида Web –саҳифанинг дизайнини аниқлаб берадиган барча элементларни жойлаштириш мумкин. Агарда фоннинг рангини ўзгартириш керак бўлса, унинг ранги қуйидаги бўйруқ орқали берилади bgcolor=”#FFD700” – бу мисолда саҳифа фони ранги сифатида тилларанг танланади. Саҳифада горизонтал чизиқ чизиш <HR> буйруғи орқали амалга оширилади. Кўриниб турибдики, HTML тилининг бир қанча буйруқлари бўлиб, улар ёрдамида хоҳланган турдаги саҳифаларни осонлик билан яратиш мумкин. HTML тилининг яна бир қанча буйруқлари бўлиб, улар хилма-хил ишларни амалга оширишга ва Web-саҳифани чиройли ифодалашга ёрдам беради. Ҳозирги пайтда бир қанча Web-саҳифаларда скрипт деб номланган махсус программалар ишлатилади. Улар Microsoft VBScript ёки JavaScript тилларида ёзилишлари мумкин. Web-саҳифа ларнинг кодларига жойлаштирилган бундай «мини-программалар» орқали форматлаштиришни, мультимедиани кўришни ёки тасвирлар чиқаришни осонгина бошқариш мумкин. Ҳозирги пайтда скриптларни бошқаришнинг энг кучли воситаси сифатида DHTML (Динамик HTML) хизмат қилади ва у ёрдамида анимация ва шунга ўхшаш бир қанча хилма-хил ишларни ташкил қилиш мумкин. Кўриб турганингиздек, HTML тилидан фойдаланган ҳолда Web-саҳифа ҳосил қилиш учун анча малака, вақт ва меҳнат талаб қилинади. Бу ишни осонлаштириш учун Front Page амалий программасини ишлатиш мумкин, чунки бу ҳолда сизга HTML тилини ўрганишга, скриптлардан фойдаланишни билишга ёки DHTML тилини ўрганишга ҳожат қолмайди. Хусусий компьютерда ишлашни ўрганинг Front Page амалий программаси ёрдамида Web-саҳифага жойлаштирилиши керак бўлган матнни осонлик билан теришингиз, расмларни жойлаштиришингиз, овоз эффектларини ўрнатишингиз, скриптлар ёки DHTML тили программалари ёрдамида амалга оширилиши мумкин бўлган хилма-хил эффектларни амалга оширишингиз мумкин бўлади. Демак, Front Page амалий программаси воситасида World Wide Web учун мўлжалланган турли хил Web-саҳифалар ҳосил қилишингиз ва уларни Интернет тармоғига жойлаштиришингиз мумкин. 5 Энди Web-саҳифа ва Web-сайт деган атамаларнинг маъносига ва бир- биридан фарқига бироз тўхталиб ўтамиз. Web-сайт (ёки Web-тугун ) бир бири билан маъно ва мохияти жиҳатидан боғлиқ бўлган Web-саҳифа ва файллар тўпламидир. Кўпинча Web-сайт лар бирор бир мавзуга бағишланган бўлиб, фирма, компания, ташкилот ёки бирор бир инсонга тегишли маълумотларни ўз ичига қамраб олади. Front Page программасида мастерлар деб номланган дастурлар бўлиб, улар Web-сайт ларни ва Web-саҳифа лар кўринишидаги шаблонларни қадамба қадам тузишга ҳамда созлаштиришга имкон берадилар. Бу хилдаги мастерлар ва шаблонлар хилма-хил турдаги Web-сайт ларни ҳосил қилиш учун жуда қулай. Ҳар бир Web-сайт да асосий ёки уй саҳифаси ( homepage ) деб аталган бир Web-саҳифа бўлади ва ушбу сайтга кирувчи барча инсонлар энг олдин худди шу саҳифага кирадилар. Кейинчалик ушбу саҳифада жойлашган гиперкўрсатгичлар ва кўрсатмалардан фойдаланиб, улар бу сайтнинг бошқа саҳифаларига ёки бутунлай бошқа сайтларнинг саҳифаларига ҳам киришлари мумкин. Гиперкўрсатгичлар орқали аниқланадиган Web- саҳифа лар ушбу компьютерда ёки Интернет билан уланган исталган компьютерда бўлиши мумкин. Гиперматн Web-саҳифа да жойлашган бирор бир матн бўлаги ёки расм бўлиб, агар у туртилса, бошқа Web-саҳифа га ёки сайтга ўтиш амалга оширилади. Уй саҳифаси ( homepage ) энг юқорида жойлашган бўлиб, ундаги гиперкўрсатгичлар исталган Web-саҳифа га ўтишни амалга ошириб беради. Ўз навбатида ушбу Web-саҳифа лардан бошқа саҳифаларга ўтиш ҳам худди шундай усулдан фойдаланган ҳолда осонлик билан амалга оширилиши мумкин. Бундай саҳифаларнинг ҳар бирида бошқа саҳифаларга ва сайтларга бўлган мурожаатлардан ташқари орқага, бундан олдинги саҳифага ёки уй саҳифаси ( homepage ) га қайтишга имкон берадиган гиперкўрсатгичлар ҳам бўлади. Front Page программаси ёрдамида осонлик билан Интернетда ёки интранетда жойлашган Web-сайт ларни хосил қилиш мумкин. Бундай Web- сайт лар сайтга кирувчилар учун унинг саҳифаларини кўришга имкон берувчи компьютерда яъни Web-серверда (Web-server) жойлашади. Лекин Web- 6 сайт ни Front Page программаси ёрдамида ўз компьютерингизда ҳам ташкил қилишингиз ва у тайёр бўлгандан сўнг, уни Web-серверда жойлаштиришингиз (нашр қилишингиз) мумкин. Сайтни жойлаштириш учун у жойлаштириладиган Web- серверни танлаш керак бўлади. Кўпчилик Интернет-провaйдерлар ( Internet Service Provider – ISP ) Web-сайт ларни жойлаштириш бўйича хизмат кўрсатадилар ( Web- хостинг - Web-hosting ). Бунда провайдер Web- файлларни сақлаш учун Web- серверда дискдан маълум миқдорда жой ажратади ва тегишли хизматни кўрсатади. Кичик ва оддий Web-сайт лар учун бу албатта етарли, лекин катта ва мураккаб Web-сайт лар учун алоҳида сервер ( dedicated ser v er ) ажратган мақсадга мувофиқ, чунки бунда катта ҳажмдаги диск ҳажмини ишлатиш мумкин бўлади. Бу эса кўпроқ миқдордаги маълумотларни жойлаштириш ва тезроқ ишлайдиган қурилмаларни ишлатиш имконини беради. Лекин сайтни жойлаштиришнинг қандай усулини танлаганингизга қарамай бир муҳим саволга жавоб топиш керак бўлади: Сервер Front Page Server Extentions ни ишлатиш имкониятига эгами ёки йўқми? Чунки Front Page программасининг имкониятларини амалга оширувчи дастурлар худди шу Front Page Server Extentions дастурига мансуб бўлади. Front Page программасини қўллаб- қувватлайдиган Web-хост лар ва провайдерлар руйхатини қуйидаги Интернет сайтидан олиш мумкин: micfosoft.saltmine.com/frontpage/wpp/listt Ҳосил қилинадиган Web-сайт ни тузишдан аввал у нималардан иборат бўлишлигини аниқлаш масаласини ҳал қилиш уни режалаштириш деб аталади. Бунинг учун аввало бу Web-сайт нима учун ва қандай мақсадда ташкил қилинаётганини аниқлаб олинади. Масалан: • Ташкилот ишлаб чиқараётган Маҳсулотлар ёки хизматлар билан кўпчиликни таништириш учун; • Маҳсулот ёки хизматларни сотиш учун мижозлар топиш учун; • Маҳсулот ёки хизматларни бевосита сотиш учун; • Янги бозорларни ўзлаштириш учун; • Эски бозорларни кенгайтириш учун; 7 • Масофавий таълим тизимини ташкил қилиш учун; • Электрон коммерция фаолиятини ташкил қилиш учун ва хакозолар. Ҳар қандай сайт уй саҳифасидан бошланади ва унда сайт билан боғлиқ асосий маълумотлар сақланилиши керак ёки уларни олишга имкон берадиган гипериловалар бўлиши лозим. Уй саҳифаси эса сайт мавзусига тегишли бир қанча бошқа саҳифалар билан боғлиқ бўлиб, уларга ўтишни амалга ошириб бериши лозим. Буни қуйидаги схема шаклида келтиришимиз мумкин: Ўз навбатида саҳифалар бошқа қуйи даражадаги саҳифалар ҳамда бошқа сайтларнинг гиперкўрсатгичлари билан боғланган ҳам бўлиши мумкин. Юқорида айтиб ўтганимиздек, бу саҳифалардан бошланғич уй саҳифасига (орқага) ва уй саҳифасидан исталган саҳифага ўтиш имконини яратиб бериш жуда ҳам мухим. Бу ишни амалга оширишни саҳифалараро навигацияни амалга ошириш деб тушунилади. Бундай саҳифалар руйхатини олдиндан аниқлаб олиш жуда муҳим ва фойдали бўлади. Шундан сўнг, яратилаётган сайт Web-саҳифа ларининг бир-бири билан қандай тартибда боғлиқ бўлишини аниқлаб олиш керак бўлади. Бу кўпинча гипериловалар орқали амалга оширилади. Аммо Front Page программасида бундай гиперилова (ёки саҳифалараро боғланишларни) бошқа усулларда ҳам амалга ошириш мумкин. Масалан, барча гипериловаларни уй саҳифасида жойлаштириш мумкин ёки навигация панели ( navigation bar ) ташкил қилиб, у орқали саҳифалараро боғланишларни бошқариши мумкин. Бундан ташқари экрандаги фаол (актив) бўлаклар тасвирлари (hotspots) кўринишидаги интерактив карта (image map) ҳосил қилган ҳолда, бошқа саҳифаларга ҳам ўтиш мумкин. Бу усулда компьютер экранидаги расмнинг ўша бўлакларни сичқонча билан танланса, керакли саҳифага ўтиш амалга оширилади. Баъзи пайтларда фрейм кўринишидаги меню ёрдамида керакли саҳифаларга ўтишни амалга ошириш ҳам мумкин. Фрейм экраннинг шундай бир қисмики, унинг таркибий қисмлари 8 уй саҳифасига боғлиқ бўлмаган холда экранда кўриниб туради. Масалан, сиз бир саҳифадан иккинчисига меню пунктларини танлаган холда ўтганингизда, саҳифалар маъноси ўнг фреймда кўринади, гипериловали матнлар кўринишидаги чап фреймининг таркиби эса ўзгармасдан қолаверади. Front Page программаси орқали нафақат Web-сайт ва Web- саҳифалар тузиш, балки уларни мақсадга мувофиқ равишда бошқариш ҳам мумкин. Бу дастурнинг асосий ойнаси қуйида кўрсатилганидек уч таркибий қисмга бўлинган бўлиб, улар Web-сайт ни хилма-хил усулда бошқаришга ёрдам беради. Биринчи қисмнинг номи Views bar (кўриш режимлари панели) деб аталади ва у Web-сайт ни кўриш режимларини ўзгартиришга ёрдам беради. Улар билан қуйида танишишингиз мумкин: Page ( Саҳифа ) – Web-саҳифа ларни кўриш ва тахрирлашга имкон беради. Folders ( Папка ) - Жорий Web-сайт ларнинг папкалари руйхати ва файлларини кўришга имкон беради. Reports ( Ҳисобот ) – Жорий Web-сайт нинг ҳолати ҳақида жадвал шаклидаги хисоботни кўрсатади, шу жумладан, ушбу режимда нотўғри иловалар ва секин ишлайдиган саҳифалар сонини кўриб чиқиш мумкин. 9 Navigation ( Навигация ) – Жорий Web-сайт нинг дарахтсимон тузилишини u1082 кўриш имконини яратади. Folder list ( Папкалар руйхати ) руйхатида ушбу сайтнинг папка ва файллари кўринади. Tasks ( Масалалар ) - Жорий Web-сайт билан ишлаган даврда бажарилиши лозим бўлган масалалар руйхатини акс эттиради. Web-сайт яратиш жараёнида мастерлар ишлатилган тақдирда, масалалар руйхати тўлдирилиши мумкин ёки сиз ўзингиз ҳам ўз масалаларингизни бу ерга қўшиб қўйишингиз мумкин. Hyperlinks ( Гипериловалар ) - Жорий Web-сайт га ва ундан бўлган гипериловаларнинг ўзаро боғланишининг график тузилишини схема тарзида кўрсатади. Агарда бирорта Web-саҳифа ни кўриш керак бўлса, уни сичқонча кўрсатгичи орқали туртиш зарур бўлади ва ўнг томондаги дарчада ёки махсус ойнада саҳифанинг мазмуни пайдо бўлади: Экраннинг пастки қисмида жойлашган холатлар панели ( Status bar ) да ушбу саҳифани уч хил ҳолатда кўриш мумкин бўлади. Уларнинг бири Normal деб аталиб, унда Web-саҳифа ни таҳрирлаш мумкин, иккинчисида эса саҳифани HTML кодлари кўринишида кўришимиз ва Preview деб аталган 10 учинчисида эса саҳифа Интернетда қандай кўринишда бўлишини кўришимиз мумкин. Папкалар руйхатида жорий Web-сайт га тегишли барча файллар ва папкаларни, жорий саҳифани эса саҳифаларни тасвирловчи ойнасида кўришимиз мумкин. 2. Мастер ва шаблонлар ёрдамида Web-сайт яратиш Ўрганилаётган дастур ёрдамида Web-сайт ларни уч хил усулдан фойдаланган холда яратиш мумкин: • Махсус программалар – Мастерлар ( Wizard ) ёрдамида; • Шаблонлар ёрдамида; • Олдиндан тайёрлаб қўйилган файллар ёрдамида. Уларнинг қайси бирини танлаб олиш шарт-шароитга боғлиқ равишда ва яратилаётган Web-сайт нинг қандай бўлишига қўйилган талаблар асосида аниқланилади. Қуйида биз мастерлар ёрдамида Web-сайт ташкил қилишни кўриб чиқамиз. Мастерлар бир неча хил бўлиб, улар хилма-хил турга мансуб оддий ёки мураккаб Web-сайт ларни махсус диалог ойначалари орқали ташкил қилишга имкон беради. Хар бир диалог ойнасидаги саволларга аниқ ва тўғри жавоб берилса, фойдаланувчи талабларига жавоб берадиган Web-сайт ларни осонлик билан яратиш мумкин бўлади. Бу усулни кўриб чиқиш учун Windows нинг асосий ойнасидаги Start ( Пуск ) тугмачаси босилиб, ундан Programs ( Программы ) пункти танлаб олинади ва ундан Microsoft Front Page белгиси туртилади. Ишга тушган Front Page дастури ойнасидан File ( Файл ) буйруғининг New ( Cоздать ) имконияти танланса, унда Web буйруғи кўринади. Агарда у танланган тақдирда экранда New ( Cоздать ) диалог ойнаси хосил бўлади: 11 Бу ойнадан Web-сайт ларнинг қандай турга мансуб бўлишини танлаб олиш мумкин. Яъни, ундан фойдаланиб, Web-сайт ҳосил қилиш учун ишлатилиши мумкин бўлган бир қанча мастерларни ишга тушириш мумкин. Уларнинг бири Мастер (Wizard) Discussion Web бўлиб, унинг ёрдамида муҳокамалар ташкил қилишга мўлжалланган Web-сайт лар ташкил қилиш мумкин. Бундай сайтнинг фойдаланувчилари бошқаларнинг маълумотларини кўришлари, уларга жавоблар юборишлари ёки ўз маълумотларини сайтда жойлаштиришлари мумкин. Иккинчиси Мастер (Wizard) Import Web деб аталиб, компьютерингиздаги ёки Web - сервердаги файллар асосида янги Web- сайт лар қилиш имконини беради. Сайтни яратиб бўлгандан сўнг Web – саҳифаларни ёки сайт тузилишини ўз эхтиёжингизга мос равишда ўзгартиришингиз ёки тўлдиришингиз мумкин. Ушбу мастер олдиндан мавжуд бўлган Web-сайт ларингизни янгилаш ва текшириш учун жуда қўл келиши мумкин. Кейинги мастер Мастер (Wizard) Corporate Presence деб номланган ва у ташкилотларнинг ёки компанияларнинг Web-сайт ларини яратишга имкон беради. Юқоридаги Хусусий компьютерда ишлашни ўрганинг ойнадан бошқа турдаги мастерларнинг бажарадиган ишларини ҳам кўриб чиқишингиз мумкин. Қуйида Corporate Presence Wizard деб номланган мастер ёрдамида Web-сайт ҳосил қилишни кўриб чиқамиз. Бундай сайт уй саҳифасини, мундарижалар жадвалини, янгиликлар 12 саҳифасини, маҳсулотлар ва хизматларни ўз ичига олган директорийни, ҳар бир маҳсулот ёки хизмат турига бағишланган Web – саҳифаларни, фойдаланувчилар билан мулоқотни ташкил қилишга мўлжалланган саҳифани ҳамда ташкилот сайтида маълумотлар u1072 ахтаришга имкон берадиган Web – саҳифани ўз ичига қамраб олади. Эндиги ишимиз юқоридаги ойнадан Corporate Presence Wizard номли белгини сичқонча кўрсатгичи билан бир марта туртиш (белгилаш) бўлади. Натижада Front Page дастури сайт ташкил қилиш учун Corporate Presence мастерини ишлатиш кераклиги ҳақида топшириқ олади. Энди Specify the Location of the New Web (Янги Web-сайт нинг жойлашуви аниқлансин) деб номланган майдонда қуйидаги буйруқни теришингиз керак бўлади: C:\My Webs\MyWizardDemo Бу буйруқ ёрдамида Front Page дастури худди шу номли папка хосил қилади ва барча Web файлларни худди шу папкага жойлаштиради. Агарда сиз бошқа диск билан ишлаётган бўлсангиз, юқоридаги С ҳарфини бошқасига алмаштиришингиз кифоя. Энди ОК тугмачасини тугмасини туртинг . Бунда Corporate Presence мастерининг қуйида кўрсатилган биринчи ойнаси очилади: 13 Ушбу ойна мастернинг нима эканлигини ва қандай ишлар бажаришини тушунтиради. Энди бу ойнадаги Next ( Далее ) тугмаси босилса, Web – саҳифага жойлаштирилиши лозим бўлган саҳифалар руйхати чиқади ва сиз ундан кераклиларини танлаб олишингиз мумкин: Сизнинг нималарни танлаганингизга боғлиқ равишда Мастер яратилаётган сайтда хилма-хил диалог ойналарини акс эттиради. What’s New ( Янгиликлар ) ва Search Form (Қидирув формаси ) майдонларига сичқонча кўрсатгичини келтириб, унинг чап тугмаси босилса, дарчалардаги тегишли белгилар йўқолади. Демак, бу ишни қилсангиз, сизнинг сайтингизда худди шу бўлимлар бўлмайди. Танлов ниҳоясига етгандан сўнг, Next ( Далее ) тугмачаси туртилса, экранда сизнинг сайтингизда акс эттирилиши лозим бўлган маълумотларни танлаш имкониятини яратадиган қуйидаги ойна тасвири ҳосил бўлади: 14 Ушбу ойнадаги Inroduction ( Кириш) майдонига белги қўйилса, сайтда яна бир бўлим – Кириш ҳосил қилинади. Яна Next ( Далее ) тугмачаси туртилса, экранда маҳсулот ва хизматлар ( Products – маҳсулотлар , Ser v ices – хизматлар ) учун қанча миқдордаги саҳифалар ажратилиши кераклигини аниқлашга имкон берадиган диалог ойнаси ҳосил бўлади: 15 Уларнинг керакли бўлган сонини киритгандан сўнг, яна Next ( Далее ) тугмачаси туртилса, экранда яратилаётган сайтда маҳсулот ва хизматлар ҳақида қандай маълумотлар бўлишини аниқлашга имкон берадиган қуйидаги диалог ойна ҳосил бўлади: Уларнинг ичидан кераклиларини белгилаб бўлгандан сўнг яна бир марта Next ( Далее ) тугмачаси туртилса, экранда Web – сайтга кирувчилар ҳақида қандай маълумотлар олишингиз кераклигини аниқлашга имкон берувчи диалог ойнаси ҳосил бўлади: Ушбу маълумотларни берувчи саҳифанинг номи Feedback ( Тескари алоқа ) деб аталади ва унинг қандай кўринишда бўлиши кейнги диалог ойналари 16 орқали аниқланади. Кейинги қадамларда Web – сайт мундарижаси қандай кўринишда бўлиши, саҳифалар дизайни ўз ичига нималарни олиши, тугалланмаган саҳифалар қандай символ орқали белгиланишини танлаб олинади. Бу ишларни бажариш оқибатида экранда қуйидаги диалог ойнаси ҳосил бўлади: Ушбу ойнадан фойдаланиб, ташкилот тўлиқ номи, унинг қисқа номи ва манзили яратилаётган Web – сайтга киритилади. Яна бир марта Next ( Далее ) тугмачасини босиш қўшимча маълумотлар киритилишини сўрайди. Уни киритиб бўлгандан сўнг саҳифаларда ишлатиладиган ранглар, графикалар ва шрифтлар ҳақида маълумот сўралади. Бу саволларнинг барчасига жавоб бериб бўлинганидан сўнг, охирги ойнада Finish ( Готово , Тайёр ) тугмаси туртилади. Бироз вақтдан сўнг, сизнинг сайтингизнинг бошланғич версияси тайёр бўлади. Унинг уй саҳифаси ( Home Page ) қуйидаги кўринишга эга бўлади: 17 Унинг тузилишини кўриш учун чап томондаги Navigation (Навигация) белгисини туртиш кифоя. Бунда саҳифалар орасидаги ўзаро алоқани кўрсатадиган қуйидаги схема шаклидаги тасвир ҳосил бўлади: Ҳосил бўлган схемадаги тўртбурчаклар кўринишида ифодаланган исталган саҳифани кўриш учун эса ундаги тегишли белгини сичқонча кўрсатгичи билан икки марта туртилади, масалан уй саҳифасини u1082 кўриш учун Home Page белгисини икки марта туртиш керак бўлади. Бу ишни бир қанча саҳифалар учун 18 бажариб кўришингизни тавсия қиламиз, чунки бунда яратилаётган саҳифаларнинг қандай бўлаётганини кўриб ва ўрганиб чиқишингиз мумкин. Бунда ҳар бир саҳифани ўзгартириш ва унга хилма-хил қўшимча маълумотлар қўшиш имконияти мавжуд. Бу ишлар бажарилгандан сўнг, сайт тайёр бўлди десак ҳам бўлаверади. Агар кейинчалик сайтга ҳамда унинг исталган саҳифасига ўзгаришлар киритиш ёки уни ривожлантириш ва мукаммаллаштириш керак бўлса, улар кўрсатилган тартибда амалга оширилади. Барча керакли ўзгаришларни амалга ошириб ҳамда тегишли маълумотларни киритиб бўлгандан сўнг, ушбу сайтни сақлаб қўйиш керак бўлади. Бунинг учун File (Файл) менюсидаги Close Web (Web-сайт ёпилсин) буйруғи танлаб олинади. Ушбу буйруқ бажарилиши натижасида ҳосил қилинган сайтнинг ёпилиши амалга ошади. Web- сайтларга ном Хусусий компьютерда ишлашни ўрганинг берганда сўзлар орасида пробеллар (бўш жойлар) бўлмаслигига эътибор бериш керак, чунки кўпчилик Web- серверлар файллар номидаги пробелларга тушунмайдилар. Агар Web- файлларнинг номлари бир неча сўзлардан иборат бўлса, у холда бу сўзларни бир-биридан ажратиш учун тагига чизиш «_» (подчеркивание) белгисидан фойдаланиш мумкин. Агарда яратган Web- сайтингизга бирор бир янги саҳифа қўшиш керак бўлиб қолса, у ҳолда бу саҳифаларни мустақил равишда Web- саҳифалар шаблонларидан фойдаланган холда яратишингиз мумкин. Шаблон ёрдамида саҳифалар ҳосил қилиш учун программанинг асосий ойнасидаги Page (Саҳифа) тугмасини белгилайсиз ва сўнгра File (Файл) менюсидан New (Создать ) пунктини танлаб, ундан Page (Страница ) буйруғини танлаймиз. Бунинг натижасида New (Создать ) диалог дарчаси ҳосил бўлади ва ундан фойдаланган ҳолда бизга керак бўлган саҳифа шаблонини танлаб олишмиз мумкин: 19 Шаблонлар ёрдамида Web-сайт ташкил қилиш Маълумот киритишни сўраб, улар асосида сайтлар ташкил қиладиган мастерлардан фарқли равишда шаблонлар тайёр Web- сайтлар асосида ишлашга имкон яратади. Бунда олдиндан тайёрлаб қўйилган Web- сайтларни танлаган ҳолда, уларни ўз талабларингизга мослаштиришингиз ёки ўзгартиришингиз мумкин. Front Page программаси қуйидаги шаблонлар билан ишлашга имкон яратади: Personal Web (Шахсий сайт) – бундай сайт ўз ичига шахсий маълумотларни қамраб олади. Унда фотоальбом, муаллиф қизиқишларини кўрсатадиган саҳифа, бошқа сайтларга бўлган мурожаатлар бўлиши мумкин. Project Web (Лойиҳа сайти) – бир лойиҳа устида ишлаётган бир қанча мутахассислар орасида маълумот алмашинишни таъминлаб берадиган сайт бўлиб, у гуруҳ аъзолари руйхати саҳифасини, иш жадвали саҳифасини, лойиҳа ҳақидаги маълумотларни акс эттирадиган саҳифани, маълумот алмашиниш дарчасини ҳамда сайтда маълумот ахтаришни таъминлаб берадиган саҳифани ўз ичига олади. Customer Support Web (Истеъмолчиларга хизмат сайти) – ушбу сайт орқали ташкилот истеъмолчиларнинг саволларига жавоблар бериши ва улар билан мулоқотни амалга ошириши мумкин. Бундай сайт маълумотлар алмашинишга имкон берадиган саҳифани, тез-тез берилиб турадиган 20 саволларга жавоблар саҳифасини ( FAQ – Frequently Asked Questions ), сайтга кирувчилар ўз таклифларини бера оладиган форма саҳифасини ўз ичига олиб, сайтдан маълумотлар ва программавий таъминот олиш имкониятини ҳам яратиб беради. One Page Web (Бир саҳифали сайт) – фақат биргина саҳифадан иборат сайт тузишга имкон беради. Empty Web (Бўш сайт) – Мустақил равишда ташкил қилинадиган Web- сайт бўлиб, ўз таркибиги хеч қандай тайёр Web- саҳифаларни олмайди. Энди Customer Support шаблони ёрдамида Web- сайт яратишни кўриб чиқамиз. Бунинг учун File (Файл) менюсидан New (Создать ) пунктини Хусусий компьютерда ишлашни ўрганинг танлаб, ундан Web пунктини танлаймиз. Ҳосил бўлган ойнадан Customer Support Web (Истеъмолчиларга хизмат сайти) белгиси танланиб туртилса, фирма маҳсулотларидан фойдаланувчи истеъмолчиларининг муаммоларини ҳал қилиш учун мўлжалланган Web- сайт яратиш учун мўлжалланган шаблон ҳосил бўлади. Лекин белгини туртишдан олдин Specify the Locations Of the New File (Янги Web- сайтнинг жойлашиши) деб номланган майдонда яратилмоқчи бўлинган сайтнинг u1085 номини ёзиш керак бўлади. Агарда Folder List (Папкалар руйхати) деб номланган панелда index.htm файли туртилса, яратиладиган Web- сайтнинг уй саҳифаси экранда намоён бўлади: 21 Web- сайт яратиш учун фойдаланувчига бир қанча саволлар берадиган Мастер дан фарқли равишда Шаблон бирор-бир турдаги Web- сайт ҳосил қилиш учун мўлжалланилган Лойиҳа деб тушунилиши керак. Унинг, яъни лойиҳанинг ёрдамида Web- сайтни бир марта яратгандан сўнг, уни истеъмолчи талабига мувофиқ равишда хоҳлаганча ўзгартириш ёки мослаштириш мумкин бўлади. Навбатдаги ишимиз Web- саҳифадаги маълумотларни ўзгартириш бўлгани учун « Company name » (Компания номи) матнини ўз фирмамиз номига ўзгартирамиз. Шундан сўнг киритилган ўзгаришларни сақлаб қолиш учун Save (Cақлансин) тугмачасини босамиз ва бунинг натижасида Front Page программаси Web- саҳифадаги ўзгаришларни сақлаб қолади. Агарда папкалар руйхатидаги bugrep.htm файлини икки марта туртсак, истеъмолчиларга фирма маҳсулотлари ва хизматларини ишлатишда пайдо бўлган муаммо ва қийинчиликлар ҳақида маълумот бериш учун мўлжалланилган Web- саҳифа ҳосил бўлади: Агарда Folder List папкалар руйхатидаги discuss.htm файлини икки марта туртсак, фойдаланувчиларга муҳокама ойнасидан маълумотларни ўқиш ва уларга жавоб бериш имконияти яратиладиган Web- саҳифа тасвири хосил бўлади. Унинг тасвирини қуйидаги расмда кўришингиз мумкин: 22 Ҳосил қилинган Web- сайтни сақлаш ва ёпиб қўйиш учун яна File (Файл) менюсидан Close Web ( Web- сайт ёпилсин) буйруғини танлаймиз. Бу ҳолда ҳосил қилинган сайтнинг ёпилиши амалга ошади. Шундай қилиб, Web- сайт яратиш жараёнида мастерлар ишлатилдими ёки шаблонлардан фойдаланилдими, бундан қатъий назар, Web- сайт яратишнинг икки асосий усули мавжуд: • Сайт ҳосил қилингандан сўнг саҳифа ва бошқа керакли файлларни ҳосил қилиш; • Янги сайтни мавжуд файллар асосида ташкил қилиш. Агар сизда яратилиши керак бўлган Web- сайтнинг олдинги версияси компьютерингизда бўлса ёки у бошқа бирор бир ташкилотнинг компьютерида мавжуд бўлса ва u1089 сиз Web- сайтнинг янгиланган версиясини Хусусий компьютерда ишлашни ўрганинг яратишни истасангиз, иккинчи усул жуда ҳам қўл келади. Агарда сиз ўзингиз учун маъқул реал сайт яратиш учун бўш сайт ҳосил қилиш керак бўлса, у ҳолда File (Файл) менюсидан New (Создать ) пунктининг Web буйруғи танланиши натижасида ишга тушадиган Empty Web (Бўш сайт) белгичасини туртишингиз керак бўлади. Агарда Сизга бирор бир сайтни нусхалаштириш керак бўлса, у ҳолда қуйидаги ишларни бажаришингиз лозим бўлади: 23 1. File (Файл) менюсидан New (Создать ) пунктининг Web буйруғи танланади ва бунинг натижасида New (Создать ) диалог ойнаси ҳосил бўлади; 2. Ушбу ойнадаги Import Web Wizard ( Web- сайтларни импорт қилиш) деб номланган тугмача туртилади ва ундаги Specify the Locations Of the New File (Янги Web- сайтнинг жойлашиши) деб номланган майдонга янги Web- сайтнинг қаерда жойлашиши кераклиги кўрсатилади ва ОК тугмачаси босилади. Натижада экранда Import Web Wizard ( Web- сайт импорти мастери) нинг биринчи диалог ойнаси ҳосил бўлади: 3. Ундаги From A Source of Files ( Директорийдан) ва Include Subfolders (Ичидаги папкалар билан бирга) майдонларига сичқонча билан Хусусий компьютерда ишлашни ўрганинг белгилар қўйинг. Сўнгра Browse (Кўриб чиқиш) тугмачасини босинг. Бунда экранда қуйидаги тасвирни кўрасиз: 4. Навбатдаги ишингиз бу ойнада нусхалаштирилаётган Web- сайтга тегишли папкани танлаб олиш ва ОК тугмачасини босиш бўлади. Бунда қуйида 24 кўрсатилган диалог ойнаси ҳосил бўлади ва сиз ундаги Finish (Тайёр) тугмасини босишингиз керак бўлади: 5. Юқорида бажарилган ишлар натижасида танланган Web- сайт кўрсатилган жойга тўла нусхалаштирилади ва Сиз уни хоҳлаганча ўзгартиришингиз ёки тўлдиришингиз мумкин бўлади. 3. Яратилаётган Web-сайтга янги элементлар қўшиш ва уни ривожлантириш Юқорида Web- сайтлар яратишнинг бир қанча усуллари кўриб чиқилди. Энди уларга қандай қилиб янги саҳифалар қўшишни ва уларни янада ривожлантириш масалаларини кўриб чиқамиз. Ҳар доим ташкил этилаётган сайтнинг биринчи саҳифаси « Уй саҳифаси » - Home Page деб аталади. «Уй саҳифаси» ни ўз ичига олган файлнинг номи Index.htm ёки Default.htm деб номланиши мумкин, аммо Web- саҳифанинг ичига ёзилган унинг номини хоҳлаганча қилиб аташ мумкин. Кўпчилик Web- серверлар «Уй саҳифаси» нинг номи Index.htm ёки Default.htm деб номланишини талаб қиладилар. Лекин агарда бу саҳифа бошқача номланган бўлса, у ҳолда Front Page программаси автоматик равишда Web- саҳифани уни нашр қилиш пайтида сервер талаб қилган ҳолда қайта номлай олади. Front Page программаси мавжуд Web- саҳифаларга осонлик билан матнлар ва бошқа турдаги элементларни қўшишга имкон беради. Масалан, матнни саҳифага қўшиш учун уни мавжуд саҳифада териш кифоя. Матнни ва саҳифанинг бошқа элементларини форматлаштириш учун Front Page программасидаги форматлаштириш ускуналаридан ва 25 стиллардан фойдаланиш мумкин. Унинг View менюсидаги Toolbars буйруғи ҳам худди шунинг учун хизмат қилади. Янги Web- саҳифа ҳосил қилиш ва унга ном бериш учун қуйидаги ишларини амалга ошириш керак бўлади: 1. Front Page программаси асосий ойнасидаги Na v igation (Навигация) тугмасини туртамиз; 2. File (Файл) менюсидан New (Создать ) пунктининг Page буйруғи танланади ва бунинг натижасида Front Page янги Web- саҳифа ҳосил қилади ҳамда уни белгича сифатида экранга жойлаштиради; 3. Бу белгича ичидаги « Home Page » матнини сичқонча кўрсатгичи билан белгилаб, унинг ўрнига ўз сайтимизнинг номини киритамиз ва сўнгра клавиатурадаги Enter клавишини босамиз. Бу амаллар натижасида Front Page Web- саҳифанинг номини ўзгартиради: Энди яратилаётган Web- саҳифага матнлар қўшиш ва уни форматлаштириш учун қуйидаги ишларни амалга ошириш лозим бўлади: 1. Юқорида хосил қилинган Web- саҳифанинг уй саҳифаси белгисида икки марта туртинг. Бунда уй саҳифаси уни кўриш режимида экранда хосил бўлади. Сиз унга саҳифанинг номини киритинг - « Чорвоқ дам олиш уйи » ва сўнгра Enter клавишини босинг. 26 2. Ускуналар панелининг чап чеккасида жойлашган Text Style (Матн стили) майдонида пастга қараган стрелкали тугмачани босган ҳолда керакли стилни танлаб олиш мумкин. 3. Бу ердан Heading 1 (Заголовок 1) пунктини танлаб оламиз ва сўнг ускуналар панелининг Center (Марказлаштириш) тугмачасини Хусусий компьютерда ишлашни ўрганинг туртамиз. Бу амаллар Web- саҳифа матнини танланганларга мос равишда форматлаштириш ва марказлаштиришга олиб келади. 4. Ундан сўнг Enter клавишини икки марта босинг ва дам олиш уйининг Манзилгоҳини курсор турган жойга киритинг. 5. Энди форматлаштириш ускуналар панелида Bold (Жирный) тугмачасини туртинг. Бу киритилгин матннинг тўқ қора рангли ҳолатга олиб келади. 6. Ускуналар панелидаги Save (Сохранить) тугмачасини боссангиз, киритилган ўзгаришлар сақланиб қолади. Матнлар билан боғлиқ бошқа турдаги барча ўзгаришлар ҳам худди шу тарзда амалга оширилади ва Web- саҳифа аста-секинлик билан маълумотлар билан тўлдирилади. Яратилаётган Web- саҳифанинг уй саҳифасига ҳаракатланувчи қаторни (бегущая строка, Marquee ) қўшиш ҳам уни анча чиройли қилишга имкон беради. Бундай қатор экран бўйлаб аста-секин ҳаракатланувчи матнни кўрсатишни амалга оширади. Ушбу ҳаракатнинг тезлигини, йўналишини, шрифтининг турини ва катталигини ҳамда стилини хилма-хил тарзда бериш мумкин. Бу ишни амалга ошириш учун қуйидагиларни бажариш лозим бўлади: 1. Олдинги мисолдаги вазиятда курсорни кейинги қаторга олиб келинг; 2. Insert менюсида Component ни ва ундан сўнг Marquee ни танланг. Бунда қуйидаги кўринишдаги Marquee Properties (Ҳаракатланувчи қатор кўрсатгичлари) деб номланган диалог ойнаси ҳосил бўлади: 27 3. Text (Матн) майдонида қуйидаги сўзларни терамиз: « Чорвоқ дам олиш уйига марҳамат қилинг. Бу ер сизнинг дам олишингиз учун энг ажойиб маскандир. Бу ерда футбол, волейбол, теннис ўйнашингиз, қизиқарли инсонлар билан танишишингиз ва мароқли ҳордиқ чиқаришингиз мумкин »; 4. Бу ойнада матннинг ҳаракатланиш йўналиши (Direction), катталигини (Width, Height), ҳаракат тезлигини (Speed), рангини (Background Color) ва унинг бир қанча кўрсатгичларини ҳам танлаш мумкин. Бу ишларни бажариб бўлгандан сўнг ОК тугмачасини боссангиз, ҳаракатланувчи қатор Web- саҳифага жойлашиб қолади. Кейинчалик Web- саҳифа очилганида ушбу сўзлар сиз кўрсатган ва ҳаракатланган ҳолда намоён бўлади; 5. Агарда ҳаракатланувчи қаторни қандайлигини кўрмоқчи бўлсангиз, асосий ойна пастки қисмидаги Preview тугмачасини босишингиз кифоя. 6. Агарда ҳаракатланувчи қаторнинг катталигини ва рангини ўзгартирмоқчи бўлсангиз, сичқонча кўрсатгичини унга олиб келган ҳолатда, унинг ўнг тугмачасини босишингиз керак бўлади. Бунда қуйидаги контекст меню ҳосил бўлади: 28 7. Ушбу контекст менюнинг Marquee Properties (Ҳаракатланувчи қатор кўрсатгичлари) пунктини танласангиз, тегишли диалог ойна ҳосил бўлади ва ундан фойдаланган ҳолда қатор кўрсатгичларини исталган ҳолатга келтиришимиз мумкин. Масалан, қатор фони рангини ўзгартириш учун Background Color (Фон ранги) майдонидаги стрелкадан фойдаланишимиз мумкин. 8. Size (Ўлчамлар) деб номланган майдондан фойдаланган ҳолда ҳаракатланувчи қаторнинг кенглигини ва катталигини ўзгартириш мумкин. 9. Агарда ҳаракатланувчи қаторни форматлаштириш ва унинг шрифтларини ўзгартириш зарур бўлса, у ҳолда контекст менюдаги Font (Шрифт) имконияти танланади. Бунда қуйидаги кўринишдаги ойна ҳосил бўлади: 29 10. Ундан фойдаланиб матн рангини, шрифт турини ва сўзлар орасидаги масофа каби бир қанча кўрсатгичларни ўзгартириш мумкин. 11. Қилинган ўзгаришларни экранда кўриш учун асосий ойнадаги Preview тугмачасини босишингиз керак бўлади. 12. . Агарда Web- саҳифа броузерда қандай кўринишини кузатмоқчи бўлсангиз, ускуналар панелидаги Preview in Browser (Броузерда кўриш) тугмачасини босишингиз керак бўлади. 13. Барча ишларни амалга ошириб бўлгандан сўнг ОК тугмачасини босинг ва ундан сўнг қилинган ишларни сақлаб қолиш мақсадида ускуналар панелидаги Save (Сохранить) тугмачасини босинг. Навбатдаги вазифамиз Web- сайтга янги саҳифалар қандай қилиб қўшилишини кўриб чиқиш бўлади. Бу ишни ушбу амалий дастурда осонлик билан икки хил усул ёрдамида амалга ошириш мумкин: 1. Янги саҳифа ҳосил қилиш; 2. Тайёр саҳифани бошқа жойдан импорт қилиш. Хусусий компьютерда ишлашни ўрганинг Ҳосил қилиниши керак бўлган янги саҳифани кўпчилик кўриш режимларида u1203 .осил қилишингиз мумкин. Агарда Сиз янги Web- саҳифани хосил қилаётган бўлсангиз, ушбу сайтингиз Navigation (Навигация) деб номланган кўриш режимида бўш саҳифа ( New Page 1 ) сифатида пайдо бўлади. Бу режимга ўтиш учун асосий дарчадаги Navigation белгисини туртишингиз керак бўлади. Web- саҳифаларни Page (Саҳифа) режимида ҳосил қилиш 30 саҳифалар яратишда мастерлар ва шаблонларни ишлатишга имкон беради. Web- сайт шаблонларига ўхшаб, Web- саҳифа шаблонлари турли хил тайёр саҳифалар режаларини ўз ичига олади. Масалан, агар сиз саҳифани Guets Book (Меҳмонлар китоби) шаблони ёрдамида ҳосил қилаётган бўлсангиз, ушбу шаблон Web- сайтда меҳмонлар китоби ташкил қилиш учун керак бўлган барча таркибий қисмларни ва кўрсатгичларни ўз ичига олади. Сизга сайтни яратиш учун ўз матнларингиз ва бошқа хил маълумотларингизни тегишли саҳифаларга киритишингиз кифоя бўлади холос. Navigation (Навигация) режимида яратилаётган сайтга янги саҳифа қўшиш учун қуйидагиларни бажариш керак бўлади: 1. Асосий ойнадаги Navigation (Навигация) тугмачасини туртинг. Бунда экранда уй саҳифасининг белгиси кўринади; 2. File (Файл) менюсидан New (Создать) буйруғини ва ундан Page (Саҳифа) буйруғини танланг. Бу иш натижасида янги саҳифа хосил қилинади ва у уй саҳифасидан сўнг жойлаштирилади: 3. Агарда бу саҳифани йўқотмоқчи бўлсангиз, уни белгиланг ва ундан сўнг Delete тугмачасини босинг. Ҳосил бўлган Delete Page диалог дарчасидан Delete This Page From The Web имкониятини танлаб, ОК тугмачасини боссангиз, олдинги қадамларда яратилган Web- саҳифа сайтдан йўқотилади. 31 Агарда янги саҳифани Page (Саҳифа) деб номланган кўриш режимида яратилаётган сайтга қўшмоқчи бўлсангиз, у холда қуйидаги ишларни бажариш лозим бўлади: 1. Front Page асосий ойнасида Page ( Саҳифа ) белгисини танланг . Бунда Web- саҳифа кўриш режимида экранда акс эттирилади; 2. Энди File (Файл) менюсидан New (Создать) буйруғини ва ундан Page (Саҳифа) буйруғини танланг. Бунда экранда турли хилдаги мастер ва шаблонларни танлаш имкониятини ҳосил қиладиган New деб номланган диалог ойнаси ҳосил бўлади: 3. Шаблонлар ичидан Narrow, Left-Aligned Body деб номланганини танланг. Бунда унинг қандай кўринишга эга эканлиги шу экраннинг ўнг тарафидаги дарчада кўринади; 4. Агарда дарча юқорисидаги Frames Pages (Фреймли саҳифалар) деб номланган имкониятни танласак, фреймли шаблонлар белгиларини кўришимиз ва улар ичидан кераклигини танлашимиз мумкин; 5. Яна юқоридаги General (Умумий) деб номланган белгини танлаймиз ҳамда ҳосил бўлган диалог ойнасидан Normal Page (Оддий саҳифа) имкониятини танлаймиз ва ОК тугмачасини босамиз. Бунда Front Page янги ва бўш Web- саҳифа ҳосил қилади ва уни Page (Саҳифа) кўриш режимида кўрсатади; 32 6. Ускуналар панелида Sa v e (Сақлансин) тугмаси босилса, Sa v e as диалог дарчаси ҳосил бўлади. Унинг File Name (Файл номи) майдонида Location.htm деган номни теринг ва сўнгра Sa v e (Сақлансин) тугмачасини босинг. Бу амаллар оқибатида Front Page янги Web- саҳифани сақлаб, уни папкалар руйхатига қўшиб қўяди. Янги Web- саҳифани ускуналар панелининг чап томонида жойлашган New деб номланган тугмача орқали ҳосил қилиш ҳам мумкин. Web- саҳифаларни бошқа сайтлардан импорт қилиш учун қуйидаги ишларни амалга ошириш керак бўлади: 1. Front Page асосий ойнасидаги Navigation (Навигация) тугмачасини туртинг; 2. File (Файл) менюсидаги Import буйруғини танланг. Бунда Import номли диалог дарчаси ҳосил бўлади; 3. Энди Add File (Файл қўшилсин) номли тугма туртилса, Add File To Import List (Файлни импорт руйхатига қўшилсин) деб номланган диалог дарчаси ҳосил бўлади: 4. Ушбу дарчадаги Look in (Папка) майдонидаги пастга қараган стрелкани туртинг ва ҳосил бўлган папкалар руйхатидан импорт қилиниши керак бўлган файлларни (саҳифаларни) ўз ичига олган керакли папкани топиб, уни икки марта туртинг. Бунда Сиз папка ичидаги файллар руйхатини кўрасиз; 5. Керакли бўлган файлни танлаб олинг ва сўнгра ушбу диалог дарчасидаги Open (Очилсин) тугмачасини босинг. Бу ишларни бажаргандан сўнг, Front Page дастури танланган файлни импорт қилиниши керак бўлган файллар руйхатига қўшиб қўяди; 6. Бошқа керакли файлларни ҳам худди шу тартибда импорт руйхатига киритиб қўйинг (агарда бир қанча файлларни бир вақтнинг ўзида танлашни 33 истасангиз, файлларни танлаётган пайтда Ctrl тугмачасини босилган ҳолда ушлаб туринг): 7. Барча керакли файллар танлаганидан сўнг, ОК тугмачаси босилса, Front Page дастури уларнинг барчасини (яъни Web- саҳифаларни) сизнинг Web- сайтингизга импорт қилади. Папкалар руйхатида импорт қилинган файллар номи пайдо бўлганига эътиборингизни қаратинг. Агарда Web- саҳифаларга қўйилиши керак бўлган маълумотлар бошқа алоҳида файлларда жойлашган бўлса (масалан, бир қанча маълумотлар Microsoft Word матн муҳарририда киритилиб қўйилган ва алоҳида файллар сифатида сақланаётган бўлса, уларни ҳам осонлик билан Web- саҳифага кўчириш мумкин бўлади. Front Page дастури қуйидаги турдаги (ёки форматлардаги) файлларни Web- саҳифага кўчириш имконини яратади: • Microsoft Word ҳужжатларини; • RTF (Rich Text Formats) форматидаги ҳужжатларни; • Матнли файллар – TXT (очиқ матнлар ёки ASC II ); • Microsoft EXCEL ва Lotus 1-2-3 жадваллари ; • Word Perfect ҳужжатлари ; • HTML форматидаги файллар ( Web- саҳифа ). Масалан , Microsoft Word да тузилган ҳужжатни Web- саҳифага кўчириш учун қуйидаги ишларни амалга ошириш керак бўлади : 1. Папкалар руйхатидаги Location.htm файлини туртинг . Бунда экранда бўш Web- саҳифа ҳосил бўлади ; 34 2. Insert ( Вставка ) менюсидан File ( Файл ) буйруғини танланг . Бу ҳолда экранда Select File ( Файл танлаш ) диалог дарчаси ҳосил бўлади . 3. Ундан керакли файлнинг турини танланг. Бунинг учун Files Of Type (Файл тури) майдонидаги пастга қараган стрелкани босишингиз ва керакли файл турини танлашингиз лозим бўлади. Ушбу мисол учун Word 97-2003 [*.doc] турига мансуб файлларни танлаш керак бўлади. Агарда бунда Front Page дастури томонидан «бундай хусусият ўрнатилган эмас» деган маълумот ҳосил бўлса, у ҳолда дастурнинг ўрнатилиш дискини дисководга қўйиш керак бўлади. 4. Керакли файлни топиб, уни танлагандан сўнг, Open (Очилсин) тугмачасини туртиш керак бўлади. Бу холда Front Page дастури танланган файлни (матнни) импорт қилади ва уни тегишли жорий (ҳозирги пайтда очилган) саҳифага жойлаштиради; 5. Ниҳоят Sa v e (Сақлансин) тугмаси босилса, барча қилинган ўзгаришларнинг сақланиши амалга ошади. Ҳосил қилинган Web- саҳифанинг хусусиятларини, яъни унинг номини, у ҳақдаги маълумотларни ва бошқа кўрсатгичларини ўзгартириш учун папкалар руйхатидаги керакли файлни танлаб олгандан сўнг, унда сичқончанинг ўнг тугмачаси босилади. Бунда ҳосил бўлган контекст менюнинг Properties (Хусусиятлар) буйруғи танланса, қуйидаги кўринишдаги дарча ҳосил бўлади: 35 Унинг юқорисидаги имкониятларни танлаган ҳолда Web- саҳифанинг хусусиятларини кераклисига ўзгартириш мумкин бўлади. Масалан, агар Title (Номи) майдонида бирор бир ном ёзилса, у саҳифанинг янги номи бўлади. Ундан ташқари Summary (Сводка) ва Comments (Комментарийлар) имкониятларидан фойдаланган ҳолда, тегишли диалог дарчаларда саҳифа билан боғлиқ бошқа маълумотларни ҳам бериш ёки ўзгартириш мумкин. Барча ўзгаришлар қилиниб бўлинганидан сўнг ОК тугмачаси босилади ва натижаларни сақлаш учун Sa v e (Сақлансин) тугмаси босилади. Саҳифалараро алоқа дастур асосий дарчасидаги Na v igation (Навигация) режимига ўтиш орқали амалга оширилади. Бунинг учун ушбу навигация режими танланади ва бунда асосий ойнанинг ўнг томонидаги майдонда «уй саҳифаси» нинг тасвири ҳосил бўлади. Исталган саҳифани уй саҳифаси билан боғлаш учун унинг файлини танлаб, уй саҳифаси символи тагига тортиб келиш керак бўлади. Бу ишлар натижасида уй саҳифаси ва танланган саҳифа чизиқ билан бирлаштирилади: 36 Демак, танлаб ўтказилган саҳифа уй саҳифасига боғлиқ бўлган иккинчи даражали саҳифага айланди.Барча қилинган ўзгаришларни сақлаш ва Web- саҳифани ёпиш учун File (Файл) менюсидан Close Web (Сайт ёпилсин) буйруғи танланади. Яратилган сайтни кўриш учун Page (Саҳифа) режимида асосий ойнадаги Pre v iew тугмасини босиш ёки ускуналар панелидаги Pre v iew in Browser тугмасини туртиш керак бўлади. 4. Web-саҳифалар орасида ўзаро алоқа ўрнатиш Web- саҳифаларнинг бир-бири билан ўзаро алоқада бўлишлари улар орасида маълумот алмашинувини ва уларнинг биридан иккинчисига ўтиш жараёнини анча осонлаштиради. Бу иш ёки бошқача сўзлар билан айтганда – саҳифалараро навигация гиперматнлар орқали амалга оширилади. Гиперматнлар орқали нафақат яратилаётган Web- сайт ичида саҳифаларнинг биридан бошқасига ўтиш, балки ушбу сайтдан бошқаларига осонлик билан ўтиш, электрон почтадан маълумотлар узатишни ташкил қилиш ҳам мумкин бўлади. Интерактив карта орқали алоқа қилиш усули эса гиперматнларни расмлар орқали ифодалашни кўзда тутади. 37 Гиперматн ёки гиперкўрсатмалар – HTML (Hyper Text Markup Language) тилида ёзилган кўрсатмалар бўлиб, улар Web- саҳифанинг кодига жойлаштирилган бўлади. Бундай кўрсатмалар Web- броузерга фойдаланувчи гиперматн кўриншидаги тегишли матн бўлагини ёки расмни туртганида бошқа саҳифани ёки бошқа файлни очишга буйруқ беради. Ушбу ишлар натижасида очилган файл World Wide Web да жойлашган ҳар қандай Web- саҳифа ёки бирор бир компьютердаги файл бўлиши мумкин. Гиперкўрсатгичлар икки қисмдан ташкил топадилар: гиперкўрсатгичнинг ўзи ва гиперкўрсатгич туртилганидан сўнг ишга тушадиган Web- саҳифага бўлган йўлни аниқлаб берадиган манзил адреси ( target ) . Фойдаланувчи сичқонча кўрсатгичини гиперкўрсатгичга келтирганида унинг кўриниши ўзгариб, қўл формасини олади. Кўрсатгичнинг бундай ўзгариши фойдаланувчига тегишли объектнинг (матн, тасвир ёки расм) гиперкўрсатгич эканлигини билдиради. Ушбу гиперкўрсатгичнинг адреси эса Web- броузер ойнасининг пастки қисмидаги ҳолатлар қаторида акс этади. Шуни эслатиб ўтишимиз керакки, кейинги бўлимлардаги машғулотларни бажариш учун бир қанча янги Web- саҳифалар зарур бўлади ва уларни сиз бевосита яратишингиз керак бўлади. Биз эса ушбу саҳифаларни бор деб фараз қилган холда ишни давом эттирамиз. Web- сайтнинг уй саҳифасидан унинг бирор бир исталган саҳифасига ўтиш учун қуйидаги ишларни бажариш керак бўлади: 1. Папкалар руйхатидан уй саҳифасини аниқлаб берадиган Index.htm номли файлни икки марта туртинг. Бу амал натижасида Front Page дастурининг асосий ойнасида Page режимида уй саҳифаси намоён бўлади: 38 2. Уй саҳифасидаги «Дам олиш ва машғулотлар» номли сўз сичқонча ёрдамида ажратилади; 3. Insert (Вставка) менюсидан Hyperlink (Гиперкўрсатгич) буйруғи танланади. Бунинг натижасида Create Hyperlink (Гиперкўрсатгич ҳосил қилинсин) деб номланган қуйидаги диалог дарчаси ҳосил бўлади: 4. Ушбу дарчадаги Файллар руйхатидан янги гиперкўрсатгич адреси бўлган файлни танлаймиз (бизнинг мисолда ушбу файл Recreati.htm) . Кўриб турганингиздек, ушбу файл номи URL деб номланган майдонда ҳосил бўлади; 5. Энди ОК тугмачаси босилса, гиперкўрсатгич хосил қилинади. Уни кўриш учун саҳифанинг исталган жойида сичқонча билан туртиш кифоя. Кўриб турганингиздек, « Дам олиш ва машғулотлар » сўзининг ранги ўзгарган ва унинг тагига чизиб қўйилган. Демак, у гиперкўрсатгич ҳолатига ўтиб қолган ва уни танлаб сичқонча тугмачасини боссак, Recreati.htm файлига (саҳифага) ўтиш амалга ошади; 6. Қилинган ўзгаришларни сақлаб қолиш учун ускуналар панелидаги Sa v e ( Сақланиш ) тугмачасини босамиз. Эътибор беринг – агарда сиз сичқонча кўрсатгичини гиперкўрсатгичга келтирсангиз, у билан боғлиқ бўлган файл номи экраннинг чап-пастки қисмида пайдо бўлади. 39 Гиперкўрсатгич файлларини Web- саҳифага сичқонча ёрдамида тортиб ўтиш йўли билан ҳам ҳосил қилиниши мумкин. Бу қуйидаги усулда амалга оширилади: 1. Папкалар руйхатида керакли файлни белгиланг; 2. Энди ушбу файлни Web- саҳифага сичқонча ёрдамида тортиб олиб келинг; 3. Сичқонча кўрсатгичини гиперкўрсатгич жойлаштирилиш керак бўлган жойга келтириб, уни қўйиб юборинг. Натижада худди ўша ерда гиперкўрсатгич ҳосил қилинади. Яъни, ушбу гиперкўрсатгич туртилганида танланган файлга ўтиш амалга ошади; 4. Клавиатурадаги Ctrl тугмачасини босиб турган ҳолда ҳосил бўлган гиперкўрсатгични туртинг. Бунда танланган файлининг очилиши амалга ошади; 5. Қилинган ўзгаришларни сақлаб қолиш учун ускуналар панелидаги Sa v e (Сақланиш) тугмачасини босамиз. Интернетдаги Web- саҳифага гиперкўрсатгич ҳосил қилиш учун эса қуйидаги ишларни амалга ошириш зарур бўлади : 1. Интернет билан уланинг ва сўнгра Front Page дастурини ишга туширинг; 2. File ( Файл) менюсидан Recent Webs имкониятидан Lesson 03 ни танланг ва ундаги файллардан index.htm ни икки марта туртинг. Бунда уй саҳифаси экранда намоён бўлади. 3. Уй саҳифасининг пастки қисмида жойлашган Microsoft сўзини ажратасиз; 4. Insert ( Вставка) менюсидан Hyperlink (Гиперкўрсатгич) буйруғини танланг. Бунда Create Hyperlink (Гиперкўрсатгич ҳосил қилинсин) деб номланган диалог дарчаси ҳосил бўлади; 40 5. Энди ушбу дарчанинг URL деб номланган майдони тўғрисидаги Web Browser номли тугмачасини туртинг. Бу амал натижасида Web -броузер очилади ва унинг ойнасида « Гиперкўрсатгич ҳосил қилиниши керак бўлган саҳифага ўтинг ва сўнг Front Page программасига қайтинг » деган маълумот ҳосил бўлади. 6. Web -броузернинг Address деб номланган майдонида www.microsoft.com/frontpage деган номни теринг ва ENTER тугмачасини босинг. Бу иш натижасида Web -броузер Microsoft нинг Web -сайти билан уланади ва унинг дарчасида Front Page программасининг уй саҳифаси очилади. 7. Энди Front Page программасини фаоллаштириш учун Alt + Tab тугмачаларини бир вақтда босинг. Натижада Create Hyperlink (Гиперкўрсатгич ҳосил қилинсин) деб номланган диалог дарчасининг URL майдонида Front Page программаси- нинг уй саҳифаси адреси ҳосил бўлади. 8. ОК тугмачаси босилса, Front Page программаси гиперкўрсатгични ҳосил қилади. 9. Ускуналар панелидаги Sa v e тугмачасини боссангиз, барча қилинган ўзгаришлар сақланиб қолади. Гиперкўрсатгичларнинг қандай ишлаётганини текшириб чиқиш учун Front Page программаси асосий ойнасидаги ускуналар панелида жойлашган Pre v iew in Browser (Броузерда кўриш) тугмачасини туртамиз. Бунда ҳосил қилган Web - сайтимиз тўлиқ ҳолда Web -броузер ойнасида очилади. Ундаги ҳар бир гиперкўрсатгични туртиб кўрган ҳолда унинг қандай ишлаётганини текшириб 41 кўриш мумкин. Ҳар бир гиперкўрсатгични кўриб чиққандан сўнг орқага – уй саҳифасига қайтиш Back (Орқага, Назад) тугмачаси орқали амалга оширилади. Броузерни ёпиш учун унинг ўнг юқори бурчагидаги Close (ғпилсин, Закрыть) белгисини туртиш керак бўлади. Юқоридаги расмдаги Create Hyperlink (Гиперкўрсатгич ҳосил қилинсин) деб номланган диалог дарчасидан гиперкўрсатгичларнинг қуйидаги асосий турларини танлаб олишингиз мумкин: Қуйидагилар туртилсин Номи Гиперкўрсатгични ҳосил қилади Папкалардаги р ў йхатда бўлган файллар Web -сайтнинг бошқа саҳифасига Web -броузер Интернетдаги файлга Локал файл Сизнинг компьютерин - гиздаги файлга Е-mail Электрон почта маълумотини жўнатиш учун New (Янги) Янги Web -саҳифа ҳосил қилиш ва унга кўрсатгич ўрнатиш Гиперкўсатгичлар нафақат броузер дарчасида Web -саҳифаларни ва файлларни очишга ёрдам беради, балки улар кўмагида сизнинг сайтингизга кирувчилар гиперкўрсатгич орқали аниқланилган адресларга электрон почта маълумотларини ҳам жўнатишлари мумкин. Фойдаланувчи бундай «почта» гиперкўрсатгичини туртганида броузер почта программасини ишга туширади ва жўнатиладиган почта маълумотларини тахрирлаш дарчасини очади. Бунда гиперкўрсатгич орқали аниқланилган манзил тегишли адрес майдонига ёзиб қўйилган бўлади. Демак, фойдаланувчи керакли маълумотларни киритиши, таҳрирлаши ва жўнатиши мумкин бўлади. Масалан, агар сиз ҳосил қилинаётган сайтингизда унга кирувчиларга сайт администраторига маълумот жўнатиш 42 имкониятини яратмоқчи бўлсангиз, сайтингизда администратор электрон почтасига кўрсатгич ҳосил қилишингиз зарур бўлади. Қуйида ушбу ишни қандай амалга оширилишини кўриб чиқамиз: 1. Интернет билан уланинг ва сўнгра Front Page дастурини ишга туширинг; 2. File ( Файл) менюсидан Recent Webs имкониятидан Lesson 03 ни танланг ва ундаги файллардан index.htm ни икки марта туртинг. Бунда яна уй саҳифаси экранда кўринади. 3. Уй саҳифасининг пастки қисмида жойлашган Microsoft сўзининг тагига сичқонча кўрсатгичини олиб келиб, унинг чап тугмачасини босасиз; 4. Бу ерда қуйидаги сўзни терасиз: «Чорвоқ дам олиш уйи Web-мастери (администраторига) хат жўнатилсин». Энди шу сўзларни сичқонча ёрдамида ажратасиз. 5. Insert ( Вставка) менюсидан Hyperlink (Гиперкўрсатгич) буйруғини танланг. Бунда Create Hyperlink (Гиперкўрсатгич ҳосил қилинсин) деб номланган диалог дарчаси ҳосил бўлади; 6. Create Hyperlink (Гиперкўрсатгич ҳосил қилинсин) деб номланган диалог дарчада E-mail – электрон почта тугмачасини босамиз. Бунинг натижасида Create E-mail Hyperlink (Электрон почтали гиперкўрсатгич ҳосил қилинсин) деб номланган диалог дарчаси ҳосил бўлади: 7. Ушбу майдонда ўз электрон почтангиз адресини теринг ва ундан сўнг ОК тугмачасини босинг. Бунда Create E-mail Hyperlink дарчаси ёпилиб унинг ўрнига яна Create Hyperlink (Гиперкўрсатгич ҳосил қилинсин) диалог дарчаси ҳосил бўлади. Унинг URL номли майдонида mailto: дан сўнг электрон почтангизнинг номи пайдо бўлганига аҳамият беринг; 8. Энди ОК тугмачасини туртинг. Front Page дастури янги гиперкўрсатгични ҳосил қилди. Буни сиз «уй саҳифаси» дарчасида кўришингиз мумкин. 43 9. Ускуналар панелидаги Sa v e тугмачасини боссангиз, юқоридаги барча қилинган ўзгаришлар сақланиб қолади. Кўпинча саҳифаларда аниқланган гиперматнларни ўзгартиришга тўғри келади. Масалан, Web -саҳифанинг номи ўзгарса ёки саҳифа бошқа сайтга кўчирилса, ёхуд бирор-бир саҳифа ўчирилса, тегишли гиперкўрсатгичларни ҳам ўзгартиришга тўғри келади. Гиперкўрсатгичларни ўзгартириш учун қуйидаги ишларни бажариш керак бўлади: 1. Уй саҳифаси тасвирланган асосий ойнадаги Тез-тез бериладиган саволлар гиперкўсатгичига сичқонча кўрсатгичини олиб келиб, унинг ўнг тугмачани босинг. 2. Бунда очиладиган контекст менюдан Hyperlink Properties (Гиперкўрсатгич хусусиятлари) номли буйруқни танланг. Бунда Edit Hyperlink (Гиперкўрсатгични таҳрирлаш) деб номланган дарча Хусусий компьютерда ишлашни ўрганинг очилади: 3. Бу дарчанинг URL майдонида Location.htm ёзилган, демак, «тез-тез бериладиган саволлар» географик жойлашув файли билан боғланган. Бу нотўғри бўлгани учун уни алмаштириш зарур. 4. Бу ишни амалга ошириш учун « тез-тез бериладиган саволлар » билан боғлиқ FAQ.htm файлини танлаймиз ва сўнгра ОК тугмачасини туртамиз. Бу ишимиз натижасида гиперкўрсатгич адреси ўзгаради ва у FAQ.htm саҳифасини 44 кўрсатади. Буни ушбу гиперматнни туртиш усули билан текшириб кўришингиз мумкин. 5. Агарда Гиперкўрсатгич матнини ўзгартириш зарур бўлса, унга сичқонча кўрсатгичини олиб келинади ва чап тугмачаси икки марта босилади. Шундан сўнг клавиатурадан янги ном терилади ва Enter тугмачаси босилади. 6. Ниҳоят ускуналар панелидаги Sa v e тугмачасини боссангиз, юқоридаги барча қилинган ўзгаришлар сақланиб қолади. Бирор бир гиперкўрсатгични йўқотиш учун унга сичқонча кўрсатгичи олиб келинади ва ўнг тугмачаси босилади. Кейин ҳосил бўлган контекст менюдан Hyperlink Properties (Гиперкўрсатгич хусусиятлари) номли буйруқни танланади. Бунда пайдо бўлган Edit Hyperlink (Гиперкўрсатгични таҳрирлаш) деб номланган дарчадаги URL майдонида файл номи бўялган ҳолда кўринади. Энди агар клавиатурадаги Delete тугмачасини боссак, гиперкўрсатгич файли йўқолади. Ниҳоят дарчадаги ОК тугмачаси босилса, гиперматн ҳам Web - саҳифадан йўқолади. Кўпинча каттароқ Web -саҳифаларга кирилганда, уларнинг барча қисми броузер дарчасига сиғмайди. Шунинг учун ҳам фойдаланувчи саҳифани кўриб чиқиш учун уни варақлаб чиқиши керак бўлади. Бу эса анча вақтни талаб қилиши мумкин. Саҳифанинг исталган жойига тезлик билан ўтиш учун уларни олдиндан белгилаб олиш, яъни уларга Закладка қўйиш мақсадга мувофиқ бўлади. Закладка - Web -саҳифанинг бирор бир қисмига тезлик билан ўтиш учун қўйилган кўрсатгич бўлиб, фойдаланувчига бирмунча қулайлик туғдиради. Бу ишни амалга ошириш учун закладка қўйилиши керак бўлган жойга курсор келтирилади ва ундан сўнг Insert менюсидан Bookmark (Закладка) буйруғи танланади. Ҳосил бўлган дарчадаги Bookmark Name дарчасида закладка номи терилади ва ОК тугмачаси туртилади: 45 Энди бу белгиланган жойларга ўтишни амалга ошириш учун саҳифа бошига қайтиб келинади ва тегишли савол ёки матн бўлаги белгиланади. Ундан сўнг Insert менюсидан Hyperlink буйруғи танланади ва ҳосил бўлган Create Hyperlink номли диалог дарчасидаги Bookmark стрелкачаси босилади. Очилган руйхатдан белгиланган матн (яъни закладка) танланади ва ОК тугмачаси босилади: Бу амаллар натижасида Web -саҳифада янги гиперкўрсатгич ҳосил бўлади ва у саҳифанинг керакли жойига ўтишни таъминлайди, яъни уни босган тақдирда саҳифа бошидаги саволга тайёрланилган жавобга тезлик билан ўтилади. Агарда бошқа Web -саҳифадаги закладкага ўтиш зарур бўлиб қолса, қуйидаги ишларни амалга ошириш керак бўлади: 1. Front Page дастури асосий ойнасидаги Index.htm файлини икки марта туртинг. Бунда ушбу файл очилади: 46 2. Бу ердаги «Дам олиш нархи қанча?» деган сўзни белгиланг (ажратинг); 3. Insert ( Вставка) менюсидан Hyperlink (Гиперкўрсатгич) буйруғини танланг. Бунда Create Hyperlink (Гиперкўрсатгич ҳосил қилинсин) деб номланган диалог дарчаси ҳосил бўлади; 4. Файллар руйхатидан керакли файлни (масалан FAQ.htm файлини) танланг ва сўнгра Bookmark стрелкачасини босинг. Бунда экранда қуйидаги тасвир ҳосил бўлади: 5. Bookmark майдонидаги руйхатдан кераклигини танлаб олинг ва кейин ОК тугмачасини босинг. Бу ишларнинг натижасида URL майдонида закладка адреси, Web -саҳифада эса гиперкўрсатгич ҳосил бўлади. 47 Агарда закладкаларни йўқотиш керак бўлиб қолса, у ҳолда сичқонча кўрсатгичини бу закладкага олиб келиниб, сичқончанинг ўнг тугмачаси босилади. Ҳосил бўлган контекст менюдан Bookmark Properties (Закладка хусусиятлари) танлаб олинади. Бунда қуйидаги диалог дарчаси ҳосил бўлади: Агарда клавиатурадаги Delete тугмачасини боссангиз, закладка йўқотилади. Пастдаги руйхатдан керакли закладкани танлаб, Clear тугмасини босиш ҳам шу натижага олиб келади. Энди Интерактив карта кўринишидаги гиперкўрсатгичларни хосил қилиш қандай амалга оширилишини кўриб чиқамиз. Агарда Web -саҳифадаги расмларни ёки схемаларни туртган ҳолда бошқа саҳифаларга ўтиш амалга оширилса, буни интерактив карта ( image map ) деб номланади. Бундай интерактив карталарни Front Page дастуридан фойдаланган ҳолда яратиш жуда ҳам осон. Бунинг учун тегишли Web -саҳифага расм ёки қандайдир тасвирларни жойлаштириш керак бўлади. Сўнгра уларда актив майдонларни ( Hotspots ) ажратиб, янги гиперкўрсатгичлар ҳосил қилиш мумкин бўлади. Web -саҳифага расмни жойлаштириш учун қуйидаги амалларни бажаринг: 1. Front Page дастури асосий ойнасидаги папкалар руйхатидан Index.htm файлини икки марта туртинг. Бунда ушбу файл очилиб, экранда дам олиш уйининг уй саҳифаси хосил бўлади; 2. Дам олиш уйи номи ва адрес орасига курсор кўрсатгичини қўйиб, унинг чап тугмачасини босинг. Бундан мақсад – ушбу жойга расм ўрнатишдир; 3. Энди Insert менюсидан Picture (Расм) пунктини, сўнгра ундан From File (Файлдан) буйруғини танланг. Бу ишлар натижасида экранда қуйидаги диалог дарчаси ҳосил бўлади: 48 4. Файллар руйхатидан Main_building.jpg (Асосий бино тасвири) файлини танланг (Бу файлга дам олиш уйининг расмини олдиндан жойлаштириб қўйган эдингиз деб фараз қиламиз. Агар шундай бўлмаса, машқни бажариш учун расмлар коллекциясидаги бирор бир уйнинг тасвирини юқоридаги номли файлга жойлаштиришингиз кифоя). Бунда ушбу дарчанинг ўнг томонида дам олиш уйининг тасвири ҳосил бўлади. 5. Диалог дарчасидаги ОК тугмачасини туртинг. Бунда машқнинг иккинчи пунктида курсор орқали танланган жойга расм жойлашади; 6. Ускуналар панелидаги Sa v e (Cақлансин) тугмачасини босинг. Навбатдаги ишимиз – интерактив картани ҳосил қилиш бўлади, бунинг учун: 1. Курсор кўрсатгичини расмга олиб келиб, унинг чап тугмачасини босинг. Бунда дам олиш уйи расми белгиланади ва экраннинг пастки қисмида Image деб номланган янги ускуналар панели ҳосил бўлади: 49 2. Ушбу ускуналар панелидан тўртбурчак кўринишли ускунани танланг (унинг номи Rectangular Hotspot – Тўртбурчакли актив майдон); 3. Энди сичқонча кўрсатгичини расмга келтирган ҳолда унинг чап тугмачасини босинг ва уни қўйиб юбормасдан уй ёнидаги ўтлоқда (ёки бирор бир майдонда) тўртбурчак чизинг. Тўртбурчак чизилиб бўлганидан сўнг, сичқонча тугмачасини қўйиб юборинг. Бунда қуйидаги диалог дарча хосил бўлади: 4. Ундаги файллар руйхатидан u1082 керакли файлни танланг (масалан бизнинг мисолимизда Recreati.htm файлини) ва ОК тугмачасини босинг. Бу 50 амалингиз натижасида сичқонча ёрдамида ажратилган тўртбурчакли майдонга гиперкўрсатгич ўрнатилади; 5. Худди шу усулда расмнинг исталган жойига ҳар хил гиперкўрсатгичлар ўрнатиш мумкин; 6. Гиперкўрсатгичлар ўрнатилганини текшириш учун, Sa v e тугмачасини босгандан сўнг, ускуналар панелидаги Pre v iew in Browser (Броузерда кўриш) номли тугмачани туртамиз ва Web -саҳифанинг тўлиқ тасвирини экранда кўрамиз. Агар унинг гиперкўрсатгич ўрнатилган жойларига сичқонча кўрсатгичини келтирсак, кўрсатгич «қўл » кўринишига ўзгаради ва агар бу вақтда сичқонча тугмачаси босилса, янги Web -саҳифага ўтиш амалга ошади; 7. Машғулотни тугатиш учун саҳифани ёпинг ва файл менюсидан Close Web ( Web -сайт ёпилсин) буйруғини танланг. 5.Web-саҳифаларнинг кўринишини мукаммаллаштириш (дизайн ва қўшимча элементлар) Ҳозиргача яратган Web -саҳифаларимизда ранглардан фойдаланиш, саҳифанинг дизайни, гиперкўрсатгичларнинг тузилиши ва унинг стиллари, саҳифадаги матн турлари, шрифтлар ва уларнинг кўринишлари, тугмачаларнинг турлари ва жойлашуви масалалари ҳал қилинмаган, баннерлар (саҳифа номи) ва бошқа шу каби элементлар билан ишлаш масалалари ёритилмаган эди. Ҳар бир саҳифанинг бошида баннер жойлаштирилиши, асосий саҳифада сайтга неча марта кирилганлигини кўрсатувчи ҳисоблагич (счетчик) бўлиши, ҳар бир саҳифада муаллифлик ҳуқуқи ҳақида маълумотлар бўлиши, ҳар бир саҳифадан уй саҳифасига ўтиш механизми мавжудлиги тугалланган Web -саҳифаларнинг муҳим кўрсатгичларидир. Мавзу (тема) лар дастурнинг профессионал равишда ва бир хил стилда тайёрланилган Web -саҳифаларини ҳосил қилиш учун ишлатиладиган имкониятлар бўлиб, улар ёрдамида саҳифалар фонини, кўринишини, график тасвирини ва таркибий элементлар жойлашувини осонлик билан ўзгартириш мумкин. Бирор бир тема орқали танланган Web -саҳифалар бир хил фон, бир хил навигация панели, тугмачалар ва бошқа элементларга эга бўлиб, улар 51 Web -сайтга тугалланган ва профессионал кўришниш беради ҳамда минимал вақт ва куч сарф қилган ҳолда Web -сайтни тугаллаш имконини яратади. Агарда сиз сайтга бирор бир янги саҳифа қўшсангиз, унинг учун ҳам сайтнинг умумий мавзуси тадбиқ қилинади. Темаларни кўриб чиқиш учун Format (Формат) менюсидан Themes (Темалар) буйруғини танлаб оласиз ва бунда ҳосил бўлган Themes диалог дарчасидан керакли темани танлаб оласиз: Бунда танланган темаларнинг қандайлиги (нусхаси) ушбу дарчадаги кўриш майдонида ҳосил бўлади. Агар бу кўриниш Сизга ёқмаса, бошқасини танлаб олишингиз мумкин. Танланган темани алохида Web -саҳифага тадбиқ қилиш учун ушбу саҳифани кўриш - Page (Саҳифа) режимида акс эттиринг ва ундан сўнг Format (Формат) менюсидан Themes (Темалар) буйруғини танлаб олинг ва бунда хосил бўлган Themes диалог дарчасидан Selected Pages (Танланган саҳифалар) имкониятини белгиланг. Ундан сўнг керакли темани танлаб ОК тугмасини босинг. Агарда темани бутун бир Web -сайтга тадбиқ қилмоқчи бўлсангиз, Format (Формат) менюсидан Themes (Темалар) буйруғини танлаб олинг ва бунда ҳосил бўлган Themes диалог дарчасидан All Pages (Барча саҳифалар) имкониятини белгилаб, керакли темани танлагандан сўнг ОК тугмасини босинг. 52 Темани ўзгартириш керак бўлса, Format (Формат) менюсидан Themes (Темалар) буйруғини танлаб олинг ва бунда ҳосил бўлган Themes диалог дарчасидан Modify (Ўзгартирилсин, Изменить) тугмачасини босинг. Бунда ушбу дарчада қуйидаги қўшимча тугмачалар ҳосил бўлади: Бунда, масалан Colors (Ранглар) тугмачаси босилса, саҳифадаги рангларни бошқаларига ўзгартиришга имкон берадиган қуйидаги Modify Theme (Тема ўзгартирилсин) деб номланган диалог дарча ҳосил бўлади: Бу дарчадан яратилаётган саҳифа учун мос ва керакли бўлган ранглар жилвасини ажратиб олиб, ОК тугмачасини боссангиз, Сизга мос бўлган саҳифа темаси автоматик равишда яратилади. Front Page дастурида компонентлар (ташкил этувчи таркибий қисмлари) деб аталадиган тайёр программалар бўлиб, улар фойдаланувчи броузер 53 ёрдамида сизнинг саҳифангизни ўз компьютерига ўрнатаётган вақтда бажарилади. Компонентлар Web -саҳифаларнинг функционал имкониятларини тез ва осонлик билан кенгайтиришга имкон беради. Агар бу имкониятлар бўлмаганда, ушбу ишларни бажариш учун компонентларни бирор бир программа тилида (масалан Ja v a, PHP бошқалар) ёзиш керак бўларди. Қуйидаги жадвалда Front Page дастури билан биргаликда етказиладиган компонентларнинг баъзи бирлари келтирилган: Comment (Комментарий) Web - саҳифанинг HTML - кодига программа кодини ёки саҳифа элементини тушунтирадиган изоҳ қўйишга имкон беради . Бундай изоҳларни қўллаш Web - саҳифани яратиш босқичида жуда фойдали бўлади . Page Banner (Баннер) Web - саҳифанинг юқори қисмига баннер жойлаштиришга имкон беради . Banner Ad Manager (Менеджер рекламных баннеров) Маълум вақт оралиғидан сўнг баннерни ўзгартириш имконини яратади . У тасвирларнинг алмашиниш турини танлашга ва баннер ҳамда Web - саҳифалар орасида алоқа ўрнатишга имкон беради . Hit Counter (Счетчик посещений Web -саҳифанинг неча марта кўрилганини билишга имкон беради. Ho v er Button (Всплывающая кнопка) Тугмачанинг ташқи кўринишини ўзгартиришга имкон беради . Substitution (Замещение) Web - саҳифа матнининг бирор бир қисмини бошқа матн билан алмаштиришга ёрдам беради . Search Form (Форма поиска) Фойдаланувчиларга сизнинг сайтингиздан маълум бир матн бўлагини ўз ичига олган матн фрагментини қидиришга ёрдам беради . 54 Table of Contents (Содержание) Web - сайтнинг мундарижасини ҳосил қилишга ёрдам беради . Categories (Категории) Web - саҳифаларга категориялар бўйича гиперкўрсатгичлар қўйишга ёрдам беради . Масалан , агарда сарф - ҳаражатлар акс эттирилган саҳифаларнинг мундарижасини тузиш талаб қилинса , бу имконият жуда ҳам фойдали бўлиши мумкин . Marquee (Бегущая строка) Саҳифада матн ҳаракатланадиган горизонтал қаторни ҳосил қилади. Confirmation Field (Поле подтверждения) Web - саҳифада жойлашган формадан маълумот киритишни тасдиқлаш учун ишлатилади Include Page (Включаемая страница) Web - саҳифанинг маълум бир жойига бошқа Web - саҳифани жойлаштиради . Масалан , ушбу компонент ёрдамида сайтнинг ҳар бир саҳифасига муаллифлик ҳуқуқи тўғрисидаги маълумотларни жойлаштиришингиз мумкин . Scheduled Picture (Рисунок, отображаемый по расписанию) Расмни маълум бир вақт оралиғида кўрсатишга ёрдам беради . Ундан сўнг бу расмни бошқа бирор бир нарса билан алмаштириш муикн. Бу имконият вақтга боғлиқ бўлган маълумотларни кўрсатиш учун қулайдир. Sheduled Include Page (Включаемая страница, отображаемая по расписанию) Web - саҳифани бошқа бир Web - саҳифанинг бирор бир маълум жойига маълум бир вақт оралиғида жойлаштиради . Ундан сўнг жойлаштириладиган саҳифа бошқаси билан алмаштирилиши мумкин . Масалан , бу бирор бир муддатга боғлиқ маълумотларни ўз ичига олган саҳифаларни кўрсатиш учун жуда қулай Front Page дастурининг компонентини ўрнатиш учун сичқонча кўрсатгичини Web -саҳифанинг баннер жойлаштирилиши керак бўлган жойга келтириб, унинг чап тугмачасини босинг. Сўнгра Insert (Вставка) менюсидан Component буйруғини танланг ва керакли темани туртинг. Баннерни Web - саҳифага қўйиш учун саҳифани Page ( Cахифа) номли режимда акс эттиринг ва 55 сўнг Insert (Вставка) менюсидан Page Banner (Баннер) буйруғини танлаб, ҳосил бўлган диалог дарчасида баннер матнини теринг ва ОК тугмачасини туртинг: Энди кўриш режими панелидаги Na v igation (Навигация) белгисини танланг ва Web -саҳифани руйхатдан Web -сайт иерархик диаграммаси томонга тортиб ўтказинг. Бу ишлар натижасида Web -саҳифага баннер жойлаштирилиши амалга ошади. Web -саҳифага қанча марта кирилганлигини аниқлаш имконини берадиган счетчик (хисоблагич) ўрнатиш учун саҳифани Page (Страница) режимида кўришни ўрнатинг ва Web -саҳифанинг счетчик ўрнатилиши керак бўлган жойига сичқонча кўрсатгичини келтирган ҳолда унинг чап тугмачасини босинг. Шундан сўнг счетчикка тегишли ёзувни ёзиб, бир марта клавиатурадаги пробел тугмачасини босинг. Ундан сўнг Insert (Вставка) менюсидан Component сўнгра Hit Counter (Счетчик) буйруғини танлаб, счетчикнинг керакли стил ва хусусиятларини танланг ва ОК тугмачасини босинг: Ушбу ишлар натижасида Web -саҳифага счетчик жойлаштирилиши амалга ошади . Агарда Web - саҳифага бошқа бир Web - саҳифани жойлаштириш керак 56 бўлса , у ҳолда аввало бу янги саҳифани ҳосил қилиб олишингиз ёки бирор жойдан топишингиз керак бўлади . Ундан сўнг асосий саҳифани Page ( Страница ) режимида акс эттирасиз ва бу саҳифанинг қайси жойида янги саҳифа жойлаштирилишини сичқонча кўрсатгичи билан белгилаб оласиз . Сўнгра Insert ( Вставка ) менюсидан Component сўнгра Include Page ( Қўйиладиган саҳифа ) буйруғини танлаб , Browse ( Кўриш ) тугмачасини туртамиз : Унда ҳосил бўлган руйхатдан қўйилиши лозим бўлган керакли саҳифани танлагандан сўнг икки марта ОК тугмачасини туртамиз . Web - саҳифанинг стилини ҳосил қилиш учун ушбу саҳифани Page ( Страница ) режимида акс эттирамиз ва сўнгра Format ( Формат ) менюсидан Style ( Стиль ) буйруғини танлаймиз . Бунда қуйидаги кўринишдаги диалог дарча ҳосил бўлади : 57 Ушбу дарчадан керакли стилни танлаб олгандан сўнг , Modify ( Ўзгартирилсин ) ва кейин Format тугмачаларини туртамиз . Ниҳоят кетма - кет ОК тугмачасини боссак , саҳифанинг танланган форматлаштириш стили ўрнатилиши амалга ошади . Web- саҳифаларни форматлаштириш Форматлаштириш ўз ичига белгили ёки рақамли руйхатлар тузишни , Web - саҳифаларда жадваллар ҳосил қилишни , жадвал катакчаларига матнлар қўйишни , катакчалардаги матнларни форматлаштиришни , устун ва қаторларнинг ўлчамларини ўзгартиришни , жадвал чегараларини кўринмайдиган ҳолга олиб келишни ва Web - саҳифа хусусиятларини ўзгартиришни қамраб олади . Р ў йхат ҳосил қилиш учун саҳифанинг р ў йхат жойлаштирилиши керак бўлган жойида сичқонча кўрсатгичи билан туртилади ва сўнгра ускуналар панелидаги Bullets ( Маркерлар ) тугмачаси босилади . Шундан сўнг руйхат элементлари матни терилиб , ҳар бир элемент терилгандан сўнг Enter тугмачаси босилади . Агарда маркернинг стилини ўзгартириш u1082 керак бўлиб қолса , у ҳолда сичқонча кўрсатгичи терилаётган маркерига келтирилиб , унинг ўнг тугмачаси босилади ва пайдо бўлган контекст менюдан List Properties ( Руйхат хусусиятлари ) пункти танланади . Кейин ҳосил бўлган 58 диалог дарчасидан керакли стил танлаб олиниб, ОК тугмачаси босилади: Агарда бирор бир матнни руйхатга айлантирмоқчи бўлсак, у ҳолда ушбу матн танланади ва кейин Bullets (Маркерлар) тугмачаси босилади. Номерланган рўйхат ҳосил қилиш учун аввало Web -саҳифанинг ушбу рўйхат жойлашиши керак бўлган қисми белгиланади, сўнгра ускуналар панелида Numbering (Номерлаш) тугмаси босилади. Бу ишлардан сўнг руйхат элементларини териб, ENTER тугмасини боссангиз, руйхатнинг хар бир қаторига рақам қўйилиб бораверади. Агарда номерланган руйхатни бошқачароқ кўринишда ёки стилда ифодаламоқчи бўлсангиз, сичқонча кўрсатгичи терилаётган бирор бир маркерга келтирилиб, унинг ўнг тугмачаси босилади ва пайдо бўлган контекст менюдан List Properties (Руйхат хусусиятлари) пункти танланади. Кейин ҳосил бўлган диалог дарчасидан керакли стил танлаб олиниб, ОК тугмачаси босилади: 59 Рўйхатнинг биринчиси номерини ўзгартириш талаб қилинса, юқоридаги диалог дарчан Start at (Бошлансин, Начать с) майдонида керакли сон қиймати киритилади. Агарда бирор бир матнни номерланган руйхатга айлантириш талаб қилинса, ушбу матннни танланг ва ускуналар панелида Numbering (Номерлаш) тугмачасини босинг. Web -саҳифанинг бирор бир жойига жадвал қўйиш керак бўлиб қолса, аввало ўша жойни белгиланг ва сўнгра Table (Жадвал) менюсидан Insert (Қўйилсин) сўнгра Table ( Жадвал) буйруқларини танланг. Бунда экранда қуйидаги диалог дарча ҳосил бўлади: Жадвалларнинг катакчаларида ёзилган маълумотларни форматлаштириш учун уни танлаш (белгилаш) керак бўлади. Сўнгра танланган матнда сичқончанинг ўнг тугмачасини босиб, ҳосил бўлган контекст менюдан: 60 Cell Properties (Катакча хусусиятлари), Table Properties (Жадвал хусусиятлари), кейин Font (Шрифт) ва бошқа керакли буйруқларини танланг ва керакли бўлган форматлаштириш амалларини бажаринг. Ўзгаришлар киритилганидан сўнг, ОК тугмачаси босилса, танланган форматлаштириш кўрсатгичлари ишга тушади. Web -саҳифанинг хусусиятларини ўзгартириш учун унинг исталган жойида сичқончанинг ўнг тугмачасини туртинг ва ҳосил бўлган контекст менюдан Page Properties (Саҳифа хусусиятлари) буйруғини танлаб, қуйидаги очилган диалог дарча орқали: тегишли ўзгартиришларни киритинг ва бу ишни ниҳоясига етказгандан сўнг ОК тугмачасини босинг. 61 6.Web-саҳифага мультимедиа элементлари қўшиш Агарда яратилаётган Web -саҳифага график тасвирлар, фотографиялар, расмлар, саҳифанинг ҳаракатдаги тасвир элементлари, видеоклиплар ёки товуш фрагментлари қўшиш керак бўлса, бу ишлар ҳам ўрганилаётган дастурда осон ва тез амалга оширилиши мумкин. График тасвирларнинг асосий икки хили мавжуд – улар фототасвирлар ва расмлардир. Фототасвирларни ўз ичига олган файллар бир неча хил бўлиши мумкин. Лекин Web -броузер учун кўпроқ GIF (Graphics Interchange Format –график маълумотлар алмашиниш формати) ёки JPEG (Joint Photographic Experts Group – фотография бўйича бирлашган эксперт гуруҳи формати) ишлатилади. Ушбу форматларда тасвирларни сиқиш алгоритмлари ишлатилиб, улар фототасвирларни кичикроқ ҳажмдаги файлларда сақлаш имконини берадилар ва натижада бундай файллар интернетдан фойдаланувчиларнинг компьютерларига тезроқ юкланадилар. Front Page дастури таркибида расмлар кутубхонаси – Clip Art Gallery бўлиб, унда жуда кўп хил тайёр расмлар, фигуралар, схемалар, фон тасвирлари, товуш фрагментлар, видеоклиплар ва бошқалар элементлар мавжуд. Фототасвирлар ва расмларни Web -саҳифага жойлаштириш бир хил усулда амалга оширилади. Front Page дастурининг яна бир яхши томони тасвирларнинг эскизларини ( thumb-nails ) ҳосил қилиш имкониятига эгадир. Улар тасвирлар-нинг кичиклаштиришган версиялари бўлиб, компьютерга жуда тез юкланадилар. Тасвирнинг эскизини хосил қилиш учун аввало тўла тасвирни Web -саҳифага жойлаштириш u1082 керак бўлади. Сўнгра уни ажратиб (белгилаб) Image ( Тасвир ) номли ускуналар панелининг (у асосий ойнанинг пастги қисмида жойлашган бўлади - чапдан учинчи ускуна) Autо Thumbnail ( Авто Эскиз ) номли тугмачасини босишимиз керак бўлади. Бу ишлар натижасида Front Page дастури Web -саҳифадаги расмни унинг эскизи билан алмаштиради. Агарда фойдаланувчи бу эскизда курсор кўрсатгичини босса, тасвирнинг хақиқийси унинг компьютерига юкланади. Web -саҳифага фототасвирни ёки расмни қўйиш учун бу тасвир Web - саҳифанинг қайси қисмида жойлашиши кераклигини аниқлаб, ўша жойга 62 сичқонча кўрсатгичини келтиринг ва унинг чап тугмачасини босинг. Кейин Insert (Қўйиш ) менюсидан Picture ( Расм ) буйруғини танлаб, унинг Clip Art ( Clip Art объекти ) пунктини танланг. Бунда ҳосил бўлган қуйидаги диалог дарчадан керакли категорияни танлаб, ундан керакли тасвирни ёки бошқа турдаги объектни танлагандан сўнг, хосил бўлган менюдан Insert Clip ( Clip Art объекти қўйилсин ) тугмасини туртсангиз, мақсадга эришасиз, яъни бу объект Web -саҳифага қўйилади. Шуни айтиб ўтишимиз керакки, Clip Art объекти расм, тасвир, товуш, музика, клип ёки видео кўринишидаги маълумотларини ўз ичига олган файл бўлиши мумкин. Бу турдаги объектни бошқа жойдан импорт қилишингиз, интернетдан олишингиз, бошқа мавжуд файллардан фойдаланишингиз ёки ўзингиз ҳосил қилган файллардан фойдаланишингиз мумкин. Агарда тасвирни бирор бир жадвалнинг катакчасига қўйиш керак бўлса, у холча аввало танланган катакчада сичқонча кўрсатгичи билан туртиб, у белгиланади. Сўнгра Insert (Қўйиш ) менюсидан Picture ( Расм ) буйруғини танлаб, унинг From File ( Файлдан ) имконияти белгиланади. Бунда ҳосил бўлган диалог дарчасидан: 63 керакли маълумотни ўз ичига олган файл танланади ва ОК тугмачаси босилади. Фараз қиламиз, бир қанча расмларни ва шунга ўхшаш маълумотларни ўз ичига олган файллар ҳосил қилинди. Уларни топиш ва фойдаланиш осон бўлиши учун уларнинг ҳаммасини битта папкага жойлаштириш мақсадга мувофиқ. Бунинг учун Front Page дастурининг асосий ойнасидаги Folders ( Папкалар ) имкониятини танлаймиз ва сўнг кўриш майдонига сичқонча кўрсатгичини қўйиб, унинг ўнг тугмачасини босамиз. Ҳосил бўлган контекст менюдан New Folder ( Янги папка ) имкониятини танласак, бу папка ўнг томондаги папкада ҳосил бўлади. Унда Images ( Расмлар ) деган сўзни терсак, папка номи шу номга ўзгаради. Энди асосий ойна юқорисидаги Type ( Турлар ) тугмачасини боссангиз, файллар руйхати унинг қандай турга мансублигини кўрсатган ҳолда ойнада пайдо бўлади. Расм ва тасвирлар ёзилган файлларни Images ( Расмлар ) папкасига тортиб ўтказсак, мақсадимизга эришамиз, яъни уларнинг барчаси Images папкасига кўчирилади. Расм ва тасвирларнинг эскизини ҳосил қилиш учун аввало Web -саҳифадаги керакли расм ( ёки объект) танланади ва ундан сўнг Images (Расмлар) ускуналар панелидаги Auto Thumbnail (Авто эскиз) тугмачаси туртилади. Агарда Web -саҳифадаги расмларнинг тўлчамини кичиклаштирмоқчи бўлсангиз, унга сичқонча кўрсатгичини келтириб, чап тугмачасини босасиз ва сўнгра расм атрофидаги ҳосил бўлган маркерлардан (тўртбурчакли белгилардин) фойдаланган ҳолда сичқонча кўрсатгичи ёрдамида унинг ўлчамларини ўзгартирасиз. Сичқонча кўрсатгичи ушбу маркерларга 64 келтирилганда ўз кўринишини ўзгартиради ва шу пайтда сичқончанинг чап тугмачаси босилади ва у қўйиб юборилмасдан ўлчамни ўзгартириш амалга оширилади. Web -саҳифага фон режимида эшитилиб турадиган товуш қўшиш учун унинг исталган бўш жойида сичқончанинг ўнг тугмачаси босилади ва ҳосил бўлган контекст менюдан Page Properties (Саҳифа хусусиятлар) имконияти танланади. Ундан сўнг ҳосил бўлган диалог ойнасидан: Browse (Кўриш) тугмаси босилади ва ушбу иш натижасида ҳосил бўлган руйхатдан керакли товуш файли танлаб олинади ва ниҳоят ОК тугмачаси босилади. Агарда яратилаётган Web -саҳифага видео клиплар қўйиш керак бўлса, унинг керакли жойига сичқонча кўрсатгичи келтирилиб, унинг чап тугмачаси босилади (яъни у белгиланади). Сўнгра Insert менюсидаги Picture пунктидан Video буйруғи танланади. Бу амаллар натижасида ҳосил бўлган Video номли диалог дарчадан: керакли видео клип ёзилган файл (масалан .a v i турига мансуб файл) танланади ва кейин ОК тугмачаси босилади. Web -саҳифага жойлаштирилган 65 видеоклипга гиперкўрсатгич ҳосил қилиш учун саҳифадаги матн ёки расмни танлаб, уни белгиланг (ёки бўянг) сўнгра унга сичқонча кўрсатгичини келтириб, унинг ўнг тугмачасини босинг. Бу ишлар натижасида ҳосил бўлган контекст менюдан Hyperlink (Гиперкўрсатгич) имкониятини танланг. Кейин ҳосил бўлган қуйидаги кўринишдаги диалог ойнадан керакли видеофайлни танлаб, ОК тугмачасини босинг: Агарда Web -саҳифанинг бирор бир жойига тугмача ўрнатмоқчи бўлсангиз, аввало ўша жойни сичқонча билан белгиланг ва сўнгра Insert менюсидаги Сomponent буйруғининг Ho v er Botton (Сузиб чиқувчи тугмача) пунктини танланг. Бу ишлар натижасида ҳосил бўлган ва тугмача кўрсатгичларини аниқлашга имкон берадиган қуйидаги диалог дарчадан яратилаётган тугмача қандай кўринишга эга бўлиши кераклигини аниқланг(имкониятларни танланг) ва сўнг Browse (Кўриш) тугмачасини босинг: Бунда ҳосил бўладиган диалог дарчадан ушбу тугмача боғланадиган файлни танланг (яъни, тугмача босилганда худди шу файл ишга тушади) ва ОК тугмачасини босинг. 66 7. Web-саҳифада формалар ва фреймлар ҳосил қилиш Агарда Web -сайтга кирувчилар уни кўргандан сўнг, сайт эгаларига ўзлари ҳақида маълумотлар жўнатишни, нималарнидир билишни ёки қандайдир қўшимча маълумотлар олишни хоҳласалар, бу ишларни формалар ташкил қилиш механизми орқали осонгина амалга ошириш мумкин. Формаларни мустақил равишда ёки мастер ёрдамида ҳосил қилиш мумкин. Front Page дастури уларнинг кўринишини ўзгартириш, майдонлар жойлашувини ўзгартириш, формаларга янги майдонлар ва матнлар қўшиш ёки уларни олиб ташлаш, маълумотларни формадан Web -сайтга, маълумотлар базасига, Web - серверга юбориш ёки керакли маълумотларни электрон почта орқали жўнатиш каби бир қанча имкониятларга эга. Аввало формалар нима эканлигини аниқлаб олишимиз лозим. Биз кундалик ҳаётимизда турли хил формалар билан ишлаймиз. Масалан, кассага пул тўлаш учун, паспорт олиш учун, материал бойликлар талаб қилиш учун, ўзимиз ҳақимизда турли маълумотлар бериш учун қандайдир кўринишлардаги формалардан фойдаланамиз. Уларнинг барчаси қоғозда чизилган бўлиб, бир қанча саволлар ёки маълумотлар билан тўлдирилиши керак бўлган бўш майдонлардан (графалардан) иборат бўлади. Бу бўш майдонлар тўлдирилиши, белгиланиши ёки бирортаси танланиши мумкин. Web -сайтдаги формалар худди шундай тузилган бўлиб, сайтнинг фойдаланувчиси форма майдонларини тўлдириши ёки унинг тегишли майдонларида талаб қилинган маълумотларини териши мумкин. Фойдаланувчилар формаларда нафақат матнларни теришлари, балки ундаги руйхатлардан, тугмачалардан ва тайёр майдонлардан фойдаланишлари мумкин. Бундай электрон форма тўлдирилганидан сўнг, унинг узатилиши Submit (Узатилсин) тугмачасини босиш орқали амалга оширилади. Бу иш маълумотларни Web -серверга узатишни амалга ошириб беради. Web -сервер эса ўз навбатида уларни бирор бир файл кўринишида сақлаши, электрон почта орқали жўнатиши ёки программа-серверга қайта ишлаш учун узатиши мумкин. Front Page дастурида формаларни ҳосил қилиш уч хил усулда амалга оширилиши мумкин: 67 • Form Page (Формали саҳифа) мастери ёрдамида; • Формали саҳифа шаблони ёрдамида; • Стандарт элементлар воситасида мустақил равишда форма ҳосил қилиш. Form Page (Формали саҳифа) мастери ёрдамида форма ҳосил қилиш қуйидагича амалга оширилиши мумкин. Front Page дастури сизга форма қандай бўлиши кераклигини аниқлашга имкон берадиган бир қанча саволлар беради ва уларнинг асосида форма кўринишини ҳосил қилади. Агарда ушбу форма сизга унчалик ёқмаса, уни бемалол ўзгартириш мумкин бўлади. Агарда формани саҳифа шаблони ёрдамида ҳосил қилмоқчи бўлсангиз дастур сизга ҳеч қандай қўшимча савол бермасдан, бирор бир турдаги форма шаблонини ҳосил қилади ва сиз ушбу формани ўзингизга мос равишда ўзгартиришингиз ва унга қўшимча элементлар қўшишингиз мумкин бўлади. Формани мустақил равишда ҳосил қилиш учун аввало Web -сайт ҳосил қиласиз, кейин унга форма майдонини жойлаштирасиз. Front Page дастури автоматик равишда форма чегараси ичида Submit Form (Форма маълумотлари жўнатилсин) номли тугмача ҳосил қилади. Энди сиз фақат майдонлар ва уларга тегишли ёзувлар хосил қилишингиз керак бўлади. Формаларни бошқариш учун ишлатиладиган элементлар турларини қуйидаги жадвалдан кўришимиз мумкин: Бошқарув элементи Бошқарув элементининг маъноси Form (Форма) Ушбу элемент Web -саҳифага формани жойлаштиради One-line text box ( Бир қаторли матн майдони ) Бу элемент Web -саҳифадаги форма ичига бир қаторли матн дарчасини жойлаштиради Scrolling text box (Харакатланадиган матн майдони) Ушбу элемент Web -саҳифага матнли дарча жойлаштиради ва фойдаланувчи унда кўп қаторли матнни териши ва таҳрирлаши мумкин бўлади Check Box (Байроқча– Флажок) Бу элемент Web -саҳифадаги формага бирор бир имкониятни танлаш имконини берадиган кичик дарча майдони жойлаштиради. Web -сайтнинг фойдаланувчилари бундан фойдаланиб, бир қанча 68 имкониятларни бир вақтнинг ўзида танлашлари мумкин Radio button (Танлов тугмачаси) Бу элемент Web -саҳифадаги формага танлов тугмачасини жойлаштиради. Фойдаланувчи уларнинг биттасинигина танлай олади Drop-down menu ( Руйхатли меню ) Бу элемент формага руйхатли (ёки очиладиган) меню жойлаштиради. Фойдаланувчи улардан (руйхатдаги имкониятлардан) биттасини ёки бир нечтасини танлай олади. Push button (Ишга тушириш тугмачаси) Бу элемент формага буйруқ тугмачасини жойлаштириш имконини беради. Агарда фойдаланувчи бу тугмачани туртса, қандайдир операция бажарилади. Ҳосил қилинаётган тугмачалар диалог дарчаларни чақириш учун, Web - саҳифалар скриптларини бажариш учун ва бошқа ишларни амалга ошириш учун ишлатилиши мумкин Picture (Расм) Бу элемент форма майдонига расм жойлаштиради. Ушбу расм эса ишга тушириш тугмачасининг барча хусусиятларига эга бўлади Label (Кўрсатгич, Имзо) Бу элемент форма майдондаги кўрсатгични туртиш орқали тегишли форма майдонини активлаштириш имконини беради Form Page мастери орқали форма ҳосил қилиш учун унинг асосий ойнасида Page ( Саҳифа) тугмасини туртинг ва ундан сўнг File менюсидан New ва ундан сўнг Page имкониятларини танланг. Натижада экранда New деб номланган диалог дарчаси ҳосил бўлади: 69 Кўриб турганингиздак, хилма-хил кўринишдаги формаларни ҳосил қилиш имкониялари мавжуд. Ҳозирча ушбу дарчадан Form Page Wizard (Форма саҳифалар мастери) имкониятини танлаб, ОК тугмачасини босинг. Бунда мастер форма ҳосил қилиниши ва унинг тузилиши ҳақидаги бир қанча саволлар ва кўрсатмалар беради. Ушбу кўрсатмалар бажарилганидан сўнг, ҳар гал Next (Далее) тугмачаси босилади. Уларга мувофиқ равишда форма майдонлари ҳосил қилинади ва ниҳоят форма тузилиб бўлганидан сўнг Finish (Тамом) тугмачаси босилса, тайёр форма экранда мухайё бўлади. Агарда Form Page мастери ёрдамида формага тугмачаларни қўшиш учун бу мастер дарчасида Next (Далее) тугмачаси ва сўнгра Add (Қўшилсин) тугмачаси босилади: 70 Кейин ҳосил бўлган диалог дарчасидан One of Se v eral Options (Бир неча имкониятлардан биттаси) деб номланган пункт танлаб олинади. Энди Edit the Prompt for This Question (Саволингиз матнини таҳрирланг) матн майдонида ўз саволингизни киритиб, Next (Далее) тугмачасини босасиз. Керакли ишларни бажариб бўлгандан сўнг, Finish (Тамом) тугмачаси босилса, бир қанча имкониятлардан биттасини танлаш учун мўлжалланган тайёр форма экранда ҳосил бўлади. Формадаги матнларни таҳрирлаш учун юқоридаги расмдаги формада Add (Қўшилсин) тугмачаси босилади ва қуйидаги ҳосил бўлган диалог дарчасидан: Any of Se v eral Options (Танловдан бир қанча имкониятлар) пункти танланиб, матн майдонидаги ҳосил бўлган матн йўқотилади ва керакли бўлган матн киритилади. Энди Next (Далее) тугмачаси босилса, навбатдаги дарча ҳосил бўлади. Унда ҳам тегишли маълумотлар киритилади ва яна Next (Далее) тугмачаси босилади. Керакли ишларни бажариб бўлгандан сўнг, Finish (Тамом) тугмачаси босилса, бир қанча имкониятларни танлаш учун мўлжалланган тайёр форма экранда ҳосил бўлади. Формани мустақил равишда тайёрлаш керак бўлса, у ҳолда тегишли Web - саҳифа очилади ва ундаги форма матнлари таҳрирланади (қўшилади ёки йўқотилади). Агарда саҳифада форма бўлмаса, уни саҳифага қўшиш учун курсорни форма жойлашиши керак бўлган жойга ўрнатилгандан сўнг Insert менюсидан Form пунктини ва кейин Form ёки керакли форма кўринишдаги ҳосил қиладиган буйруқлардан бирини танланг. Бу ишлар бажарилганидан 71 сўнг, тегишли формаларнинг эскизлари экранда хосил бўлади. Ушбу формаларга ўзгартиришлар киритиш учун сичқонча кўрсатгичини форма элементига келтириб, унинг ўнг тугмачасини босинг. Хосил бўлган контекст менюдан керакли пунктни, масалан Form Field Properties (Форма майдони хусусиятлари) ни танлаб, хосил бўлган диалог дарчасидан форма элементларининг хусусиятлари ўрнатилади. Агарда форманинг бирор бир майдонини йўқотиш керак бўлиб қолса, ўша элемент сичқонча орқали танланади ва сўнгра Delete тугмачаси босилади. Форма маълумотларини сақлаш жойини ўзгартириш (ёки аниқлаш) учун унинг исталган бўш жойида сичқончанинг ўнг тугмачасини туртинг ва ҳосил бўлган контекст менюдан Form Properties (Форма кўрсатгичлари) имкониятини танланг. Қуйидаги кўринишдаги ҳосил бўлган диалог дарчадан керакли бўлган адресни аниқланг ва сўнгра ОК тугмачасини босинг: Web -саҳифаларнинг яна бир энг диққатга сазовор жойларидан бири мехмонлар китоби бўлиб, уларда сайтга кирувчилар ўз манзилларини ёки сайт ҳақидаги фикр-мулоҳазаларини қолдиришлари мумкин. Бу иш мехмонлар саҳифасининг шаблони орқали ҳосил қилинади. Уни ҳосил қилиш учун Front Page асосий ойнасида Page имконияти танланиб, унинг File менюсидаги New , сўнгра Page буйруғи танланади. Бунда ҳосил бўлган New диалог дарчасидан Guest Book (Меҳмонлар китоби) танланиб ОК тугмачаси босилса, қуйидаги кўринишдаги меҳмонлар китоби ҳосил бўлади: 72 Бу китобга керакли ўзгаришлар киритишингиз ва сақлаб қўйишингиз мумкин. Фреймлар ҳосил қилиш ва улардан фойдаланиш Фреймлар фойдаланувчи экранини икки ёки ундан кўп бўлакчаларга (қисмларга) бўлиш имконини бериб, фойдаланувчига бир қанча енгилликлар яратади. Бунда экраннинг ҳар бир қисми ёки бўлаги алоҳида ва мустақил равишда кўриб чиқилиши мумкин бўлган саҳифадан иборат бўлади. Front Page дастури фреймларнинг 10 хил турини ҳосил қилишга имкон яратади. Ушбу фрейм турларини Frame Pages (Фреймли саҳифалар) тугмачасини босганда очиладиган New (Янги саҳифа ҳосил қилиш) диалог дарчасида кўриб чиқиш мумкин. Улар жумласига Banner and Contents, Contents, Footer, Header, Vertical Split кабиларни киритишимиз мумкин . Фрейм ҳосил қилишдан асосий мақсад – Web -сайтни кўриб чиқиш ҳамда у билан ишлаш шарт-шароитини оддий, қулай ва содда ҳолга келтиришдир. Сайтда жуда кўп ва хилма-хил фреймларни ишлатиш ундан фойдаланувчиларга бир қанча ноқулайликлар туғдириши мумкин ва натижада улар бу сайтга кейинчалик киришни хоҳламай қолишлари ҳам мумкин. Яратилаётган сайтда унинг маъно ва моҳиятидан келиб чиққан ҳолда қанча керак бўлса шунча 73 фрейм ишлатиш керак, лекин уларнинг сонини иложи борича оптимал катталикка келтириш маъқул. Фреймларни экранда жойлаштиришда қуйидаги тартибга риоя қилиш мақсадга мувофиқ: сайтнинг мундарижаси (ёки таркиби) чап томонда жойлашган ва асосий фрейм эса ўнг томонда жойлашган. Маълумотларни бундай усулда жойлаштириш фақатгина иккита фрейм ишлатишни талаб қилади холос. Бошқача усулда фреймлар компьютер экранида жойлаштирилганида учта фрейм ишлатилиши мумкин. Бунда битта фрейм чапда, биттаси ўнгда ва охиргиси экраннинг юқори қисмида жойлаштирилган бўлади. Фреймли саҳифани ҳосил қилиш учун Front Page дастурининг асосий кўриш режимида Page (Саҳифа) белгиси туртилади ва ундан сўнг File (Файл) менюсидан New (Янги саҳифа ҳосил қилинсин) пункти танланади. Шундан сўнг ҳосил бўлган диалог дарчасидаги Frames Pages (Фреймли саҳифалар) тугмачаси туртилади. Кейин ушбу дарчада ҳосил бўлган фрейм турларидан кераклиги танлаб олиниб, ОК тугмачаси туртилса, танланган фреймли саҳифа экранда ҳосил бўлади. Ҳозирча унинг иккала томони ҳам бўш бўлади ва ушбу иккала томонда ҳам Set Initial Page (Бошланғич саҳифа аниқланилсин) ҳамда New Page (Янги саҳифа) деб номланган тугмачалар бўлади. Улар ёрдамида ушбу фрейм қандай қилиб тўлдирилишини қуйида кўриб чиқамиз. Web -саҳифага фреймларни тайинлаш (фреймларни тўлдириш) учун аввало юқоридаги ишларни бажаргандан сўнг ҳосил бўлган фреймнинг чап қисмида жойлашган Set Initial Page (Бошланғич саҳифа аниқланилсин) тугмачаси туртилади. Бунда Create Hyperlink (Гипер илова ҳосил қилиш) деб номланган диалог дарчаси ҳосил бўлади. Бу дарчадан керакли файл танланганидан сўнг ОК тугмачаси босилса, Front Page дастури унинг маълумотларини чап томондаги фреймга кўчиради. Масалан, агар унда фреймнинг менюси бўлса, ушбу меню фреймнинг чап қисмига жойлашиб олади. Фреймнинг ўнг қисмига ҳам тегишли маълумотларни кўчириш учун ўша томонда жойлашган Set Initial Page ( Бошланғич саҳифа аниқланилсин ) тугмачаси туртилади. Бунда яна Create Hуperlink ( Гипер илова хосил қилиш ) деб номланган диалог дарчаси ҳосил бўлади. Бу дарчадан керакли файл 74 танланганидан сўнг ОК тугмачаси босилса, Front Page дастури унинг маълумотларини ўнг томондаги асосий фреймга жойлаштиради. Ушбу ўзгаришларни сақлаб қолиш учун File (Файл) менюсидан Sa v e as имконияти танланади ва бунда ҳосил бўладиган File Name майдонида фреймли янги файлга ном берилади ва сўнгра Sa v e тугмачаси туртилса, ҳосил қилинган фреймли саҳифа сайтнинг алоҳида бир саҳифаси сифатида сақланиб қолади. Агарда бу саҳифа броузерда қандай ҳолатда кўринишини билмоқчи бўлсангиз, Pre v iew in Browser тугмачасини босиш кифоя. Бунда Front Page дастури Web - броузерни ишга туширади ва унда фреймли саҳифани очишни амалга оширади. Уни кўриб бўлгандан сўнг, Web -броузернинг ўнг юқори бурчагида жойлашган Close тугмачаси босилса, броузер ёпилади ва экранда Front Page дастури дарчаси фаоллашади. Фреймли саҳифалар ҳосил қилишда фреймларни тўлдириш учун олдиндан мавжуд бўлган саҳифаларни ишлатиш билан бир қаторда, ушбу фреймлар учун янги саҳифалар ҳам хосил қилиш мумкин. Бундай янги саҳифалар ҳосил қилиш ва уларни фреймга жойлаштириш учун New тугмачаси босилади. Яратилаётган саҳифанинг чап томонида жойлашган мундарижали фреймда гипериловалар ҳосил қилиш учун ўша ерда керакли матн гипериловасини теринг ва кейин уни белгиланг (матнни ажратиш ёки бўяш маъносида). Сўнгра ушбу танланган матнда сичқончанинг ўнг тугмачасини босинг – бунда бу билан боғлиқ контекст меню ҳосил бўлади. Ушбу контекст менюнинг Hyperlink (Гиперматн) имкониятинини танласангиз, Create Hyperlink (Гиперилова ҳосил қилиш) номли диалог дарчаси ҳосил бўлади. Ундаги руйхатдан юқоридаги белгиланган гиперилова кўрсатиши керак бўлган файлни танланг ва ундан сўнг ОК тугмачасини босинг. Бу ишлар натижасида Front Page дастури ажратилган матнни танланган файл билан гиперилова воситасида боғлайди. Қилинган ўзгаришларни сақлаш учун ускуналар панелидаги Sa v e тугмачаси босилади ва натижада Front Page дастури фреймли саҳифани, меню саҳифасини ҳамда асосий фрейм саҳифасини сақлашни амалга оширади. Ушбу ўзгаришларни кўриш учун ускуналар панелидаги Pre v iew in Browser (Броузерда кўриш) 75 тугмачаси босилади ва натижада Web- броузер фреймли саҳифани кўрсатишни амалга оширади. Web- саҳифанинг фреймларсиз турини хосил қилиш учун аввало янги ва бўш саҳифа ҳосил қилинади. Сўнгра Table (Жадвал) менюсидан Insert буйруғи танланиб, унинг Table пункти туртилади. Энди ҳосил бўлган Insert Table мулоқот дарчасидан қатор ва устунларнинг керакли сонини танланади, уларнинг баландлиги ва кенглигини танлагандан сўнг ОК тугмачасини босилади. Ҳосил бўлган жадвалнинг бирор бир катакчасини белгиланг ва ундан сўнг Insert менюсининг File пунктини танланг. Кейин ҳосил бўлган файллар руйхатидан керакли файлни танланг ва сўнгра яна ОК тугмачасини босинг. Юқорида кўрсатилган амалларни жадвалнинг бошқа катакчалари учун ҳам бажаринг. 76 Адабиётлар 1 . Аюпов Р.Х, Исмоилов С.И, Аюпов Х.Р. Хусусий компьютерда ишлаш/ “Microsoft Word 200 матн муҳаррири”, Т., ТМИ, 22 . 2. Юлдашев У, Боқиев Р.Р, Мамаражабов М.Э. ЕХСЕL-97. Ўқув қўлланма. Т.: 200. 3. Юлдашев У, Мамаражабов М.Е, Мирвалиева К.А. Power Point 97/ Уқув қўлланма. Т.: 201. 4. Брайдо В.А. Офис техникаси: Бошқариш ва иш юритиш учун. Т.: Меҳнат, 201. 5. Насретдинова Ш. Excel 7.0 жадвал ҳисоблагичлари/ Молия ва банк академияси нашриёти, Т.: “Молия”: 200. 6. Аюпов Р.Х., Илхомова Е. Компьютер тармоқлари ва интернет тизими. Т.: ТМИ, 203. 7. Microsoft FrontPage-200. Шаг за шагом: Практическое пособие. М.: Издательство ЭКОМ, 200 8. Қосимов С.С, Обидов А.А. EXCEL да амалий ишлар учун қўлланма. Т.:«Молия», 203. 9. Аюпов Р.Х., Исмоилов С.И., Азизова М.И. Хусусий компьютерда ишлаш/ “Microsoft EXCEL 22 жадвал хисоблагичи”, Т.: ТМИ, 204. 10. Аюпов Р.Х., Исмоилов С.И., Азларов А.Х. Хусусий компьютерда ишлаш/ “Microsoft ACCESS 22 маълумот базаларини бошқариш тизими”, Т.: ТМИ, 204. 7

Похожие

Фотокимёвий ва радиакимёвий жараёнлар (амалий ашгулотлар)
Материалларни кесиб ишлаш усуллари
Материалларни кесиб ишлаш усуллари
Металларни босим остида ишлаш техналогияси
Нефт ва уни қайта ишлаш маҳсулотлари