logo
  1. Главная страница
  2. Рефераты
  3. Физика
  4. Kvant elektronikasi elementlari

Kvant elektronikasi elementlari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

285.5 KB
Скачать
Kvant elektronikasi elementlari Reja: 1. Uyg’ongan holat uchun o&#39;tish ehtimolligi. 2. Muvozanatli nurlanish. Eynshteyn koeffitsiyentlari. 3. Optik-kvant generatorinlar. (Lazerlar). 1. Uyg’ongan holat uchun o&#39;tish ehtimolligi. Elektromagnit nurlanishlarning kvant tabiati uning korpuskulyar xossalarida namoyon bo&#39;ladi. Nurlanishning mayda portsiyasi &#34;kvant-foton&#34; hisoblanadi. Fotonning spini birga teng bo&#39;lib, u bozonlar sinfiga kiradi va Pauli prinsipiga bo&#39;ysunmaydi. Shuning uchun har bir kvant holatda istagancha miqdorda fotonlar bo&#39;lishi mumkin, ya&#39;ni bitta energetik holatda bir xil im-pulsli k P   va bir xil /E  chastotali fotonlar istalgancha bo&#39;laoladi. Shuning hisobiga bir xil chastotali elektromagnit nurlanishning intensivligi istalgancha katta qiymatlarga erishishi mumkin. Bizga ma&#39;lumki, impulsi k P   va chastotasi /E  bo&#39;lgan yorug’lik fo- tonlarini faqat uyg’ongan atomlar chiqaradi (nurlantiradi), holos. Atom foton nurlantirishi bilan energiyasini yo’qotadi. O&#39;tgan ma&#39;ruzalarimizda ham ta&#39;kidladikki, atom faqat ma&#39;lum Е 1 , Е 2 , Е 3 , ... energiyali diskret kvant holat- larida bo&#39;lishi mumkin. Nurlanishni tushuntirish uchun faqat Е n va Е m energiyali kvant holatlarini (1 va 2) ko&#39;rib chiqaylik (rasm-1). Agar atom 1 ( Е m ) asosiy holatda bo&#39;lsa tashqi nurlanish ta&#39;sirida 2 ( Е n ) holatga majburan o&#39;tishi mumkin. Bunda tashqi nurlanish atom tomonidan yutiladi. Agar atom uyg’ongan holatda bo&#39;lsa ( Е n ), u bir qancha vaqtdan so&#39;ng xech qanday tashqi ta&#39;sirsiz o&#39;z-o&#39;zidan, spontan ravishda past energiyali ( Е m ) 1 chi holatga o&#39;tishi mumkin, bu holda atom ortiqcha energiyasini elektromagnit nurlanish ko&#39;rinishda chiqaradi, bunda atom nurlantirgan foton energiyasi ga teng. Uyg’ongan (g’alayonlangan) atomni tashqi ta&#39;sirsiz foton nurlantirish jarayoni spontan nurlanish deyiladi. 2 1 yutilish Spontan nurlanish Majburiy nurlanish Еm Еn Еm Еn Еm Еn 2 1 2 1 1-rasm 1916 yilda Eynshteyn termodinamik muvozanatga doir tajribalarni naza-riy tushuntirishda Bor postulotlariga asosan nur yutayotgan va nurlantirayotgan jism bilan nurlanish orasida yutilish va spontan nurlanish bilan bir qatorda uchinchi bir o&#39;zaro ta&#39;sir ham bo&#39;lishi kerakligini ko&#39;rsatadi. Bu nurlanish majburiy nurlanish yoki induktsiyalangan nurlanish deb ataladi. Atom 2 ( Е n ) g’alayonlangan (uyg’ongan, qo’zholgan) holatda bo&#39;lsa va unga tashqi nurlanish ta&#39;sir etsa, (ya&#39;ni = Е n - Е m shartni qanoatlantiradigan nurlanish ta&#39;sir etsa) u holda atom majburan  = Е n - Е m energiyali fotonni nurlantirib 1 ( Е m ) asosiy holatga o&#39;tadi. Bunday o&#39;tshda atom tomonidan shu o&#39;tishni vujudga keltiruvchi foton bilan bir xil parametrli foton nurlantiriladi. Bunday o&#39;tish natijasida hosil bo&#39;ladigan nurlanishni majburiy nurla-nish yoki induktsiyalangan nurlanish deyiladi. Muvozanatli jarayonlarda yutilish bilan nurlanish (spontan va maburiy) ehtimolligi bir xil bo&#39;ladi. 2. Muvozanatli nurlanish. Eynshteyn koeffitsentlari Spontan va majburiy nurlanish - yorug’lik yutilishiga teskari bo&#39;lgan jara- yonlardir. Muvozanatli jarayonlarda (termodinamik muvozanat) bu ikkala xodi- saning bo&#39;lish ehtimolligi bir xil, shuning uchun &#34;jism - nurlanish&#34; orasida muvozanat saqlanadi, ya&#39;ni jismning temperaturasi (T=const) o&#39;zgarmaydi. Bu xulosaga 1916 yilda Eynshteyn nurlanishga doir tajriba natijalarini nazariy tushuntirish orqali keladi. Ikkita statsionar holatni haraylik. Bu kvant holatlarining energiyasi mos holda Е n va Е m bo&#39;lsin ( Е n > Е m ). Е n satxdan Е m sathga o&#39;tish spontan va majburiy bo&#39;lishi mumkin, aksincha Е m ® Е n o&#39;tish esa faqat majburiy ro&#39;y beradi. Atomning Е n holatdan Е m holatga birlik vaqt ichida spontan o&#39;tish ehtimolligi Anm bo&#39;lib, bu o&#39;tishda atom o&#39;zidan  = Е n - Е m energiya kvantini nurlantiradi. Agar E n energiyali sathda N n dona atom bo&#39;lsa, vaqt birligi ichida spontan ko&#39;rinishida E m energiyali quyi satxga dona atom o&#39;tadi, ya&#39;ni N nmc()=А nm N n . (1) Majburiy o&#39;tish extimolligi Р nm - Е n ® Е m Yem o&#39;tishda qatnashadigan atomning vaqt birligidagi majburiy o&#39;tish ehtimolligi shu o&#39;tishga mos keladigan, chastotasi  m n E E    bo&#39;lgan, majbur qiluvchi elektromagnit to’lqinlar energiyasining spektral zichligi f(  , Т ) ga proportsional bo&#39;ladi, ya&#39;ni Р nm =B nm f (  , Т ), (2) Р mn =B mn f (  , Т ) , (3) bunda B nm = B mn , vaqt birligida va f(  , Т )=1 ga teng bo&#39;lgandagi majburiy nurlanish (yutilish)ehtimolligi. Vaqt birligida E n ® Е m o&#39;tish sodir qilayotgan atomlar soni N nmM( ) = Р nm N n =B nm N n f(  , Т ) (4) va Е m ® Е n majburiy o&#39;tishda qatnashayotgan atomlar soni esa N nM( ) = Р mn N m =B mn N m f(  , Т ). (5) (1)-(5), formulalardagi B nm , B mn , A nm - kattaliklar Eynshteyn koeffitsiyentlari deyiladi. Muvozanat vaziyatida vaqt birligidagi Е n ® Е m o&#39;tishlar soni bilan Е m ® Е n o&#39;tishlar soni bir xil. Bu hodisaga asoslanib Eynshteyn absalyut qora jism nurlanishi uchun Plank formulasini juda sodda qilib keltirib chiqarish usulini ko&#39;rsatdi. Faraz qilaylik, Е n > Е m , u holda Е m ® Е n o&#39;tish faqat tashqi nurlanish ta&#39;sirida majburiy amalga oshiriladi. Е m ® Е n o&#39;tish esa, majburiy ravishda ham, spontan ravishda ham bo&#39;lishi mumkin. Muvozanat paytida N mnM( ) = N nmM( ) + N nmC() (6) (1), (4), (5) ga asosan В mn N m f(  , Т )= В nm N n f(  , Т )+A nm N n . (7) Bundan muvozanat paytida B nm =B mn bo&#39;lishini hisobga olsak, 1 / 1 ) , (         n m nm nm n m n nm nm n nm m mn n nm N N B A N N N B A N B N B N A T f (8) bo&#39;ladi. Muvozanat paytida holatidagi sistemada atomlarning energetik sathlari bo&#39;yicha taqsimlanishi Boltsman qonuni asosida topiladi, ya&#39;ni kT kT mE nE n m e e N N /    (9) bunga asosan (8) ni 1 1 ) , ( /    kT nm nm e B A T f    (15.10) ko&#39;rinishda yozamiz.   << кТ da (10) dan е   /kT » 1+   /kT deyish mumkin. U holda (10) formuladan Reley - Djens formulasi kelib chiqadi, ya&#39;ni f T A B kT nm nm ( , )     (11) Reley - Djins formulasini kT c T f 2 2 ) 2( ) , (     (12) ga solishtirsak, 2 3 ) 2( c B A nm nm    ekanligini ko&#39;rish mumkin, bu ifodani (10) ga qo’ysak 1 1 ) 2( ) , ( / 2 3   kT e c T f       (13) Plank formulasini hosil qilamiz. Agar nm nm B A = 5 2) 2(    c ekanligini hisobga olsak, (13) formulani 5 2) 2( ) , (     c T f  - 1 1 / 2  kT – e   ko&#39;rinishda ham ifodalash mumkin, chunki,    c 2  . Shunday qilib, muvozanatli nurlanishda energetik sathlar orasidagi o&#39;tish jarayonlari ehtimolliklarining bir xilligi nurlanish qonunlarini bu g’oyaga asoslanib sodda ko&#39;rinishda keltirib chiqarish mumkinligini ko&#39;rsatadi. 3. Optik kvant generatorlari. (Lazerlar) 1939 yilda V.A.Fabrikant birinchi marta yorug’likni kuchaytiradigan muhit hosil qilish mumkinligini va shu muhitda nur majburiy nurlanish xisobiga kuchaytirilishi g’oyasini olg’a surdi. 1953 yilda I.G.Basov bilan A.M.Proxorovlar, AQSh dan Ch.Tauns bilan Veberlar tomonidan santimetr to’lqin uzunligidagi elektromagnit to’lqinlarni kuchaytiradigan molekulyar generatorlar yasaldi, bu generatorlar mazerlar deb ataladi. 1960 yilda esa T. Meyman tomonidan qattiq jismli, optik diapazonda (  = 6943 А ° ) ishlaydigan optik generator yasaldi. Bunday generatorlarni lazerlar deb ataladi. Nurni kuchaytiradigan aktiv muhitning tipiga qarab lazerlar - qattiq jismli, gazli, yarim o&#39;tkazgichli va Suyuqlikli lazerlarga bo&#39;linadi. Yanada aniqroq aytganda lazerlarning turlarini sinflashda majburiy yig’ish (optik nakachka) usuli ham muhim rol o&#39;ynaydi. Majburiy yig’ish usullari - optik, issiqlik, kimyoviy, elektroionizatsion va boshqa usullardan iborat bo&#39;ladi. Bundan tashhari generatsiyalash turi uzluksiz yoki impulsli bo&#39;lishi mumkin. Lazerlar uchta asosiy qismdan iborat bo&#39;ladi: 1) Aktiv muhit - metastabil holatga ega bo&#39;lgan modda. 2) Majburiy yig’ish (optik nakachka) sistemasi - aktiv muhitda inversiyali joylashish holatini hosil qiladigan qurilmalar. Inversiyali joylashish holati deb asosiy holatdagi atomlar soniga nisbatan uyg’ongan holatdagi atomlar sonining ko&#39;p bo&#39;lishiga aytiladi. 3) Optik rezonator - lazer nurlanishini shakllantiruvchi qurilma. Biz ko&#39;rdikki, muhitga tushgan  chastotali nur, modda atomlaridan birining  = (E n -E m )/  chastotasiga mos kelsa, bu holda atom Е m ® Е n holatga o&#39;tsa, bu majburiy o&#39;tishda u nyrni yutadi. ( Е m > Е n ) , agar Е m ® Е n o&#39;tish sodir bo&#39;lsa, u holda tushayotgan nurning intensivligi muhitdan o&#39;tishda kuchayadi. Muhit orqali o&#39;tgan nurning intensivligi Buger qonuniga asosan aniqlanadi: I = I 0 е - m Х (14) bunda, m > 0 bo&#39;lsa, nur muhitda yutiladi, m < 0 bo&#39;lsa, nur muhitdan o&#39;tishda kuchayadi. Kvant generatorida m < 0 holat vujudga keltiriladi. T.Meyman yasagan birinchi qattiq jismli muhitga ega bo&#39;lgan lazer bilan tanishaylik. Kuchaytirgich sifatida alyuminiy oksidi Al 2 O 3 olingan bo&#39;lib (rubin yoki qizil Yoqut) kristall panjarasining ba&#39;zi tugunlarida uch valentli Cr 3+ (0,005%- xrom) joylashgan Bu qizil Yoqutning uzunligi 5 sm, diametri esa 1 sm bo&#39;lgan sterjen ko&#39;rinishidadir. Uning asoslari o&#39;zaro parallel va juda yaxshi silliqlangan. Sterjenning bir tomoni nur o&#39;tkazmaydigan kumush qatlami bilan qoplangan, ikkinchi tomoni ham xuddi shunday kumush bilan qoplangan bo&#39;lib, bu tomon faqat 8 % nurni o&#39;tkazadi, xolos. Asbobning sxemasi 2 - rasmda keltirilgan. 2-rasm U O&#39;tish jarayoni esa quyidagicha: nurlanish Yoqut tarkibidagi xrom ionlarini E 0 asosiy energetik sathdan E 1 va E 2 uyg’ongan energetik sathlarga ko&#39;taradi (2 - rasm). Bu uyg’ongan sathlarning yashash davomiyligi ancha kichik ( t ~ 10 -7 с ). Ulardan nurlanishsiz E 1 va E 2 sathlarga o&#39;tish sodir bo&#39;ladi. Bir-biriga yaqin joylashgan bu sathlarning yashash davomiyligi anchagina katta t =5 . 10 -3 s. Bunday sathlarni metastabil sathlar deyiladi. Metastabil sathlardagi ionlarning biroz spontan nurlanishi ham sodir bo&#39;ladi. Kristall o’qi bo&#39;ylab harakatlanayotgan fotonlar qaytaruvchi asoslardan ko&#39;p marta qaytadi, bu harakat davomida ko&#39;p sonli majburiy nurlanishlar vujudga keladi. Natijada fotonlarning kuchli oqimi kristallning shaffof tomonidagi asosi orqali tashqariga chiqadi. Shundan so&#39;ng tashqi manbaidan yana energiya olinadi va jarayonlar bayon qilingan ketma- ketlikda takrorlanaveradi. Metastabil sathda yiqilgan energiya shu jismning o&#39;zida spontan nurlanish sifatida ajralib chiqadi, ya&#39;ni lazer generatorlik vazifasini bajaradi. Shuning uchun lazerni kvant generatori deb ataladi. Agar metastabil sathdagi majburiy nurlanish tashqi ta&#39;sir tufayli vujudga kelsa, lazer kirish signalini kuchaytirgan bo&#39;ladi. Bunday lazerni kvant kuchaytirgich deyiladi. Birinchi gazli lazer 1961 yilda neon va geliy gazi aralashmasi asosida yaratildi. Е 2 Nurlanishsiz shitish сиз щтиш E 2 E 1 Е 1 ю с.н с.н =0.6943мк м.н 3 -rasm Bizga ma&#39;lumki gazlar ingichka yutilish chiziqlariga ega bo&#39;lgani uchun gazli lazerlarda majburiy yig’ish (optik nakachka) elektr razryadi orqali amalga oshiriladi. Geliy - neonli lazerda majburiy yig’ish ikki bosqichda amalga oshiriladi: geliy energiya tashuvchi vazifasini bajarsa, neon nurlanish hosil qiladi; gaz razryadida hosil bo&#39;lgan elektronlar to’qnashishi natijasida geliy atomini uyg’otadi va 3 - holatga o&#39;tadi (4-rasm). Uyg’ongan geliy atomi neon atomlari bilan to’qnashib, ularni uyg’otadi va ular geliy satxiga yaqin bo&#39;lgan neonning Yuqori sathlaridan biriga o&#39;tadi. Neon atomlarini 3-sathdan quyi sathlardan biriga o&#39;tishi  =0,6328 mkm. li to’lqin uzunlikdagi lazer nurlanishini vujudga keltiradi. Lazer nurlari quyidagi xossalarga ega: 1) Ular Yuqori darajada kogerent va dastasi esa nihoyatda ingichka. 2) O&#39;ta monoxromatik ( D< 10-11mkm). 3) Katta quvvatli: masalan, W=20 J energiya bilan majburiy yig’ish (optik nakachka) va 10-3 s nurlantirilsa, nurlanish oqimi F =2 . 10 -4 j/s R= 2 . 10 10 Вт / м 2 . 4) tarqalish burchagi (ingichka) juda kchik. hozirgi paytda f.i.k. 0,01 % - 75 % bo&#39;lgan lazerlar mavjud. Lekin ko&#39;pchilik lazerlarning f.i.k. i 0,1 - 1% oraliqda bo&#39;ladi. Uy temperaturasida uzluksiz ishlaydigan quvvatli SO 2 lazer yaratildi. Bu lazer to’lqin uzunligi  =10,6 mkm 1 2 =06328мкм He Ne 3 4-rasm bo&#39;lgan infraqizil elektromagnit to’lqinlarni ishlab chiqaradi. Uning f.i.k. 30% dan Yuqoridir. Lazer nurlardan metallarni kesishda, payvandlashda, buyumlardagi nuqsonlarni aniqlashda, meditsinada nozik operatsiyalarni bajarishda, nihoyatda toza materiallar olishda, o&#39;lchash texnikasida, alohida ham keng foydalaniladi.

Похожие

Kvant statistikasi elementlari
Kvant nazariya
Kvant fizikasi
Atomning kvant nazariyasi
Kvant fizikasining asoslari