Kristall panjara. Kristallografik koordinata tizimi - Физика - Рефераты

Kristall panjara. Kristallografik koordinata tizimi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

233 KB

Kristall panjara. Kristallografik koordinata tizimi Reja: 1. Q atti q jismlar h a q ida tushuncha 2. Kristallarning tuzilishi. Kristall panjara 3. Kristall panjaraning energiyasi 4. Kristallarning klassifikasiyasi 5. Qattiq jismlarning fizik va mexanik xossalari 6. Xulosa

1. Qattiq jismlar bir-biridan o`zlarining fizik xossalari bilan keskin farqlanadigan ikki turga, ya`ni kristall va amorf jismlarga ajraladi. Kristall holatdagi moddaning asosiy alomati unda anizotropiyaning mavjud bo`lishidir. Anizotropik deb, bir jinsli jism xossalarining turli yo`nalishlarda turlicha bo`lishiga aytiladi. Masalan kristall jismning issiqlikdan kengayish koeffisiyenti turli yo`nalishlar uchun turlicha bo`ladi; turli yo`nalishlarda kristallarning mexanik, optik va elektr xossalari ham turlichadir. Kristallning eng xarakterli tashqi alomati uning muntazam geometrik shaklda bo`lishidir. Deraza oynasida, suv muzlaganda muz kristallari muntazam geometrik naqshlar hosil qilishni va qor uchqunining muntazam shaklga ega bo`lishini hamma biladi. Kristall tekis yoqlar bilan chegaralangan bo`lib, bu yoqlar qirralarda va uchlarda uchrashadi. Odatda, yoqlar bir-biriga nisbatan simmetrik ravishda joylashadi. Kvars, masalan olti yoqli piramidalar bilan tugallanuvchi olti yoqli prizmadan iborat bo`lgan kristallar hosil qiladi (23.1-rasm) 23.1-rasm 23.2-rasm Achchiqttosh oktaedrlar shaklida (2-rasm), tosh tuz esa kublar shaklida kristallanadi va hokozo. Ma`lum bir kristall moddaning har xil namunalarida yoqlar orasidagi burchaklar mutlaqo birday bo`ladi. Masalan, tosh tuzning kristallari o`zaro tik bo`lgan tekisliklar bo`yicha paralellepiped shaklidagi bo`laklarga ushaladi; slyuda osonlik bilan yupqa qamlatlarga ajraladi. Amorf

jismlar singanda esa hamma vaqt egri bugri sirtli ushoqlar hosil bo`ladi. Bir bo`lak shisha sindirilsa, hosil bo`lgan bo`laklar tamomila nomuntazam tasodifiy shakllarga ega bo`ladi. Kristall va amorf jismlar erish vaqtida, ya`ni qattiq holatdan suyuq holatga o`tish vaqtida o`zlarini turlicha vaziyatda tutadilar. Har bir kristall jism tomomila aniq erish nuqtasiga ega bo`ladi. 23.3-rasm. Kristall qattiq jismni (A) va amorf qattiq jismni (B) eritishda temperaturaning vaqt o`tishi bilan o`zgarishi. 233-rasmdagi A chiziq tekis isitish bilan eritilayotgan kristall jism temperaturasining vaqt o`tishi bilan o`zgarishini ifodalaydi. Chiziqning ВС qismi qattiq holatdagi kristallning isish prosessini tasvirlaydi. Erish temperaturasi Т эр ga yetganda jismning isishi to`xtaydi, chunki berilayotgan issiqlikning hammasi jismning qattiq holatidan suyuq holatga o`tishi (erish issiqligi) uchun sarflanadi. d nuqtada jismning to`la suyuq holatga o`tgan payti mos keladi. Chiziqning yuqoriga ko`tariluvchi oxirgi qismi suyuqlikning isishiga tegishlidir. Muzning erishi bunday prosess uchun misol bo`ladi: erish vaqtida muz butunlay suvga aylanguncha uning temperaturasi o`zgarmaydi, hamma vaqt 0 о С ga teng bo`lib turadi. Amorf jism temperaturasining vaqt o`tishi bilan o`zgarishi ko`rsatuvchi chiziqda (3-rasm, В egri chiziq) amorf jismning yumshash intervaliga mos keluvchi burilishgina mavjuddir; amorf jism qattiq holatdan suyuq holatga uzluksiz ravishda o`tadi. Bu holatdan, umuman, amorf qattiq jism juda ham

yopishqoq suyuqlikka o`xshaydi. Shisha, har xil shishasimon moddalar, smolalar, bitumlar va boshqalar amorf jismlarning namunalari bo`la oladi. Keyingi paytlarda polimerlar deb ataladigan gruppalarni tashkil etuvchi organik birikmalardan iborat bo`lgan amorf moddalar alohida diqqatni o`ziga jalb qilmoqda. 2. Kristall jismlar ikki guruhga bo`linadi: monokristallar va polikristalar. Kristall tuzilish faqat yirik yakka kristallardagina bevosita seziladi. Kristallarning anizotropligiga sabab zarralarining (atomlar, molekulalar, ionlar) fazoviy panjara hosil qilib batartib joylashganligidir. Har uchala yo`nalish bo`yicha ham zarralar joylashuvining davriy ravishda takrorlanishi bilan xarakterlanuvchi tuzilish kristall panjara deyiladi. Zarralar joylashgan nuqta, aniqrog`i atrofida zarralar tebranma harakat qiladigan nuqta kristall panjaraning tuguni deyiladi. Kveruning (tog` xrustalining) tabiiy kristallari, osh tuzining bo`laklari va boshqalar ana shunday kristallardandir (23.4-rasm). 23.4-rasm Bunday yakka kristallar monokristallar deyiladi. Ko`pchilik qatttiq jismlar esa mayda kristall tuzilishiga ega bo`ladi. Tuzlarning kukunlari ayrim mikroskopik kristallarning to`plamidan iborat bo`ladi. Barcha metallar polikristall tuzilishiga ega. Metallning ayrim kristallchalari bir-birining yog`ida molekulyar kuchlar tufayli ushlanib turadi va bunday mayda kristallarning molekulasi bevosita qaraganda tutash bo`lib ko`rinuvchi metall parchasini hosil qiladi. Metallning ayrim kristallchalari anizotrop bo`lsa ham, ularning tartibsiz joylashganliklari tufayli metall parchasi anizotrop bo`lmaydi. Metallarning polikristall tuzilishini metallning silliqlangan sirtini tekshirish orqali bilish

mumkin; ba`zan kristallar ancha yirik bo`lib, ularni ko`z bilan ko`rish mumkin, ba`zan esa ularni faqat mikroskop yordamida ko`rish mumkin. E.S.Fedorov kristallarning simmetriyasini eng umumiy holda tekshirib zarralarning kristallarda 230 xil usulda joylasha olishligini ko`rsatdi. Kristallning tashqi simmetriyasi uni joylashishining oqibatidir. Bu g`oya 709 XVIII arsning oxiridayoq aytilgan edi. Hozir biz kristallarda atomlar bir-biriga nisbatan simmetrik ravishda fazoviy panjara tashkil qilib joylashganligini bevosita isbot qilamiz. Bu isbot kristall panjarada rentgen nurlarining difraksiyasini hosil qilish mumkinligiga asoslangan. Shunday qilib, kristall murakkab arxitektura qurilishidan iborat bo`lib, uning mustahkamligini ichki simmetriyasi ta`minlaydi. Kristallni tashkil qiluvchi atomlarning o`zaro ta`sir kuchlari turli xarakterga ega. Tuzlarning kristallarida elektrlangan atomlar, ionlar bo`ladi. Musbat va manfiy ionlar shunday navbatma- navbat joylashadiki, natijada butun kristall neytron bo`ladi. Bunday ion panjarada yoki boshqacha aytganda, geteropolyar panjarada zarralar orasidagi o`zaro ta`sir kuchlari asosan elektrostatik kuchlar bo`ladi. 23.4-rasmda osh tuzining (NaCl) kubik panjarasi tasvirlangan; bunday panjara eng sodda panjara bo`lib, kubik sistemaga kiradi. Natriy atomlari qora doirachalar bilan tasvirlangan, ulr musbat elektr zaryadigan ega, ya`ni ular musbat ionlar bo`ladi. Xlor atomlari oq doirachalar bilan tasvirlangan, ular manfiy ionlardir. Ximiyaviy sodda qattiq jismlarda fazoviy panjarani tashkil qiluvchi atomlarning hammasi neytral bo`ladi. Bunday kristallning panjarasi atom panjarasi yoki Gomeopolyar panjara deb yuritiladi. Atom panjaradagi o`zaro ta`sir kuchlarning tabiati faqat kvant mexanikasi asosidagina to`la-to`kis tushuntirib berilishi mumkin. Atomlar faqat yoqlarning uchlarida joylashgan holda Brave panjarasi yoqlari markazlashgan deb, yoqlarning markazida joylashgan holda esa hajmiy markazlashgan panjara deb ataladi. Hammasi bo`lib 14 xil Brave panjaralari bor. Kristallar 7 sistemaga bo`linadi.

1-eng kam simmetrik triklin panjara - panjarada tugunlar qirralarining uzunligi ixtiyoriy va ular orasidagi burchaklar ixtiyoriy bo`lgan parallelepiped uchlarida joylashgan. 2-oddiy monoklin; 3-yoqlari markazlashgan monoklin; 4-oddiy rombik; 5-asosi markazlashgan rombik; 6-hajmiy markazlashgan rombik; 7-yoqlari markazlashgan rombik panjaralar. Geksagonal panjara 8 ta tugunlar muntazam olti yoqli prizmalarning uchlari va ularning oltiburchakli asoslari markazlarida joylashgan. Undan keyin Romboedrik Brave panjarasi joylashadi, so`ng tetrogonal oddiy va hajmi markazlashgan tetragonal panjaralar bo`ladi. Zarralar bir xil kristall panjara hosil qiladigan qattiq jismlar manokristallar deyiladi. Monokristallarning kristall tuzilishi ularning tashqi shaklida ham namoyon bo`ladi. Katta kristallar tabiatda juda kam uchraydi. Lekin sanoatda, fan va texnikada bunday kristallarga ehtiyoj juda katta. Ular radiotexnikada, optikada, ayniqsa zamonaviy elektron hisoblash vositalarini ishlab chiqarishda muhim ahamiyatga ega. Misol uchun yoqut kristalli lazer nurlarini hosil qilishda, segneta tuzi kristallari ultratovush tebranishlarini hosil qilishda foydalaniladi. Aynan shuning uchun ham kristall sun`iy ravishda, hatto kosmik kemalarda ham hosil qilinadi. Hozir shu yo`l bilan kvars, olmos, yoqut va boshqa noyob kristallar ham hosil qilinmoqda. Lekin buning uchun shart-sharoitlar zarur. Masalan, olmos kristalini hosil qilish uchun 10 4 Mpa bosim va 200 о С temperatura zarur. Qattiq jismlarning aksariyati polikristallardir. Ular betartib joylashgan kichik kristalchalar ( kristallitlar ( kichik monokristallardan tashkil topgan bo`ladi. Har bir monokristalga anizotrop, lekin kristallchalar betartib joylashgan bo`lganligi uchun Polikristall jism izotrop bo`ladi. Masalan suv besh xil kristall tuzilishga ega

bo`lgan muz hosil qiladi. Tarkibi bir xil moddaning turli fizik xossalarga ega bo`lgan har xil kristall tuzilishini hosil qilishi polimorfizm deyiladi. 3. Kristall panjaraning potensial energiyasi Е р quyidagi ko`rinishda ifodalanadi: 2k k р r C r С Е    (23.1) bu formuladagi birinchi had 1kr С  tortish kuchlariga tegishli had, 2kr C   esa itarishish kuchlariga tegishli. 23.5-rasmda bu hadlarning o`zgarishi va Е р potensial energiyaning panjaradagi qo`shni zarralar orasidagi r masofaga qarab o`zgarishi yig`indi chiziq orqali tasvirlangan. k 2 >k, bo`lganda, r ning kamayishi bilan itarishish kuchlari tortishish kuchlariga qaraganda tezroq o`sadi, kristallning siqilishga qarshilik ko`rsatishiga sabab ana shudir. 23.5-rasm. Kristall ion panjara Е р potensial energiyasining ionlar orasidagi r masofaga bog`liq. Potensial o`raning eng chuqur joyi r=r 0 qiymatga to`g`ri keladi; r 0 -kattalik kristallning tashqi kuchlari ta`sirida bo`lmagan zarralari orasidagi masofani bildiradi. Har bir zarra o`z muvozanat holati atrofida, potensial o`radan chiqib ketmagan holda, bir oz tebranib turishi mumkin. Kristall panjaralar nazariyasini Born va boshqa fiziklar rivojlantirgan. Born (23.1) formuladagi k 1 va k 2 daraja ko`rsatkichlar ma`lum bo`lganda, kristallarning elastiklik xossalarini, kristallanish energiyasini, uning oltin xossalarini va

boshqalarini hisoblash mumkinligini ko`rsatgan. Tajriba ma`lumotlari (23.1) ni mos keltirish uchun,geteropolyar panjaralar uchun k 1 =1 va k 2 =9 deb olish kerak; gomeopolyar panjaralar uchun k 2 katta qiymatlarga ega bo`ladi. NaCl tipdagi eng sodda kubik kristall panjaraning energiyasini hisoblash, sxematik ravishda, quyidagicha bajarilishi mumkin. Bir-biridan r 0 uzoqlikda turgan  va  zaryadlarga ega bo`lgan ikkita xolis ionning potensial energiyasi: 0 2 r e Еp  (23.2) Panjara ichidagi ikki qo`shni ionning potensial energiyasi, quyidagi ikki sababga ko`ra, bu miqdordan katta bo`ladi: Har bir ionga uning eng yaqin qo`shnisidan tashqari, panjarasining barcha boshqa ionlari ham ta`sir qiladi; Ionlar bir-biriga ta`sir qilib, itarishish kuchlarini vujudga keltiruvchi o`zaro qutblanish hosil qiladi. [(23.1) formuladagi ikkinchi had]. Hisoblashlarning ko`rsatishiga NaCl tipidagi kristall uchun (23.2) formula quyidagi ifoda bilan almashitirilishi kerak: 0 2 2582,0 r e Ер  (23.3) (23.3) formula bilan ifodalangan potensial energiya, son jihatdan, ikki qo`shni ionni panjaradan ajratib olib, ularni cheksiz uzoqlashtirish uchun bajariladigan ishga teng, boshqacha aytganda, u potensial energiya panjaradagi ikki qo`shni ionlar orasidagi bog`lanishni uzish uchun bajariladigan ishga teng. S`Hu panjarani tashkil qiluvchi moddaning bir molida N juft ion bor va kubik panjaradagi har bir ion 6 ta qo`shni ionga egadir. Shunday qilib, bir molni tashkil qiluvchi barcha ionlarni bir-biridan cheksiz katta masofaga uzoqlashtirish uchun 6N bog`lanishini uzish kerak. Bundan panjaraning bir molga mos keluvchi to`la potensial energiyasi GN r e Ер   0 2 2582,0 (23.4)

Kubik panjaradagi qo`shni ionlar orasidagi r 0 masofani quyidagicha aniqlaymiz; agar tekshirilayotgan kristallning zichligi  , molekulyar og`irligi  va bir molining hajmi V 0 bo`lsa, u holda:   0V Har bir elementar kubik yacheykaga to`g`ri keladigan 30r  hajmini esa V 0 bir moldagi yacheykalar soniga bo`lib topamiz; yacheykalarning soni bir moldagi ionlar soniga, ya`ni 2 N ga teng bo`ladi. S`huning uchun       2 2 0 30 V r bundan     2 0r Bu qiymatni potensial energiyaning (23.4) ifodasiga qo`yamiz: 3 4 2 2 2582,0      e G Ep (23.5) е va  konstantalar bo`lgani uchun, oxirgi ifoda 3  K Ep  (23.6) ko`rinishida yozilishi mumkin. Agar  ni g/sm 3 larda,  ni g/mol larda va Е р ni kal/mol larda ifodalasak, K ning son qiymati 545 ga teng bo`ladi. CsCl yoki CaF 2 tipidagi kristall panajaralari uchun ham (23.6) ga o`xshash formula kelib chiqadi, faqat K konstantaning son qiymati boshqacha bo`ladi. 4. Kristall panjaralarni elementar yacheykalari, burchaklari, qismlarini joylanishiga nisbatan 7 sistemali klassifikasiyaga bo`linadi. 1. Triklin-tomonlari va burchaklarini bog`lanishi ;с в a   о 90      2. Monoklin - ;с в a         о 90 3. Rombik - ;с в a   о 90      4. Romboodrik - ;с в a   о 90      5. Geksagonal - ;с в a   , 90 о       о 120 

6. Totragonal - ;с в a   о 90      7. Kubik - ;с в a   о 90      Bu klassifikasiyadagi kristallar panjaralarini tuzilishiga qarab 14 tipga bo`linadi va ularni Brave panjaralari deyiladi. Kristallarni simmetriya nazariyasini o`rgangan rus kristallografi A.V.Gadolin kristallar 32 simmetriya sinfiga bo`linadi. Yanada murakkab klassifikasiyaga ega bo`lgan kristallar fazoviy gruppali simmetrik panjarali kristallari deyiladi. Rus kristallografi YE.S.Fedorov panjaralar simmetriyani fazoviy gruppasini o`rganib, 230 simmetriyali fazoviy gruppaga ega kristallar mavjudligini aniqladi. Bunday simmetrik panjarali fazoviy gruppa kristallariga Fedorov kristallar gruppasi deyiladi. Kristallarni simmetrik fazoviy gruppalarini senizoparni xossalari bilan o`rganib, murakkab sistemali kristallar klassifikasiyasini rus fizigi A.V.S`hubnisii o`rgandi. Kristallarni turlarga ajratishning ikki xil usuli mavjud: Kristallografik - bu usulda zarralar joylashuvining fazoviy davriyligiga ahamiyat beriladi va shuning uchun ham zarralar geometrik nuqtalar sifatida qaralib, kristallning ichki tuzilishiga e`tibor berilmaydi. Fizik - bu usulda panjaraning tugunlarida joylashgan zarralarning tabiati va ular orasidagi o`zaro ta`sir kuchlarining xarakteriga e`tibor beriladi. Va aynan shu xossalariga asosan kristallar to`rt turga bo`linadi: ionli, atomli, metalli, molekulali. Ionli kristallar - Kristall panjaraning tugunlarida qarama-qarshi zaryadli ionlar navbat bilan joylashgan bo`ladi. Ionlar orasidagi o`zaro ta`sir kuchi, asosan, elektrostantik xarakterga ega. Ionli panjara osh tuzi NaCl va seziy xlor CsCl misol bo`ladi. Atomli kristallar - Kristall panjaraning tugunlarida kvant-mexanik tabiatdagi kuchlar tutib turadigan neytral atomlar joylashgan. Ular o`rtasida elektr xarakteriga ega bog`lanish mavjud. Atomli bog`lanishga olmos, grafit, germaniy va kremniy misol bo`la oladi. Metall kristallar - Kristall panjaraning tugunlarida metallning musbat ionlari joylashgan bo`ladi. Kristall panjara hosil bo`lishida atomlar bilan kuchsiz

bog`langan valentli elektronlar atomlardan ajraladi va elektron gazini hosil qiladi. Natijada metallning musbat ionlar o`rtasida xarakatlanadigan erkin elektronlar vujudga keladi va metallarining elektr o`tkazuvchanligini ta`minlaydi. Metall kristallga ko`pchilik metallar misol bo`ladi. Molekulali kristallar - Kristall panjaraning tugunlarida ma`lum tartibda yo`naltirilgan molekulalar joylashgan bo`ladi. Ular orasida molekulalar o`zaro ta`siriga xos bo`lgan tortishish kuchlari mavjud bo`ladi. Molekulali kristallarga naftalin, parafin, quruq muz ( СО 2 ), муз ва h окозалар киради . Real kristallarning uncha katta bo`lmagan bulagigina ideal tuzilishga ega bulishi mumkin. Boshqa qismlarda esa panjara tugunlarida zarralar joylashuvining batartibligi buziladi va kristall panjaraning defektlari deyiladi. Kristallardagi defektlar (kamchilik, nuqson) ularning fizik, mexanik xossalariga katta ta`sir ko`rsatadi. Suyuk kristallar - ba`zi organik moddalarning shunday holati mavjudki, ular garchi suyuqliklarga xos bo`lgan oquvchanlik xususiyatiga ega bo`lsalar-da, lekin kristallarga xos bo`lgan molekulalarning joylashuvidagi ma`lum batartiblik va ba`zi fizik xossalari bo`yicha anizotropik xususiyatlarga egadir. Suyuq kristallar ma`lumotlarni qayta ishlash va tasvirlash, harfi-sonli ekranlar, ya`ni elektron hisoblash mashinalari, elektron soatlar, mikrokalkulyatorlar, reklama shchitlarida ishlatiladi. Yupqa ekranli televizorlar va monitorlarda ham suyuq kristallardan foydalaniladi. Ularning tibbiyotda qo`llaniladigan nozik asboblarda, nazorat qurilmalari qo`llanilishi mumkin. 5. Monokristallardagi siqilish, cho`zilish, buralish, egilish deformasiyalari, kristall panjaralarning mavjudligi nuqtai nazaridan (mexanik xossalari asosida) osongina tushuntirish mumkin. Kristall panjaraning muvozanati panjarani tashkil qiluvchi zarralar (ionlar va atomlar) orasidagi tortishish va itarishish kuchlarining o`zaro kompensasiyalashib turishidan kelib chiqadi. Masalan, ion panjarada, kristall siqilganda qo`shni ionlar orasidagi r0 masofa qisqaradi, itarishi kuchlari tortishish kuchlaridan katta bo`lib qoladi. Buning natijasida, kristallni siqayotgan tashqi kuchga aks ta`sir qiluvchi

itarishish yig`indi kuchi vujudga keladi. Ionlar muvozanat holatidan qancha ko`p chiqarilgan bo`lsa, ya`ni deformasiya qancha ko`p bo`lsa, itarishish kuchi ham shuncha ko`p bo`ladi. Tashqi kuchning ta`siri to`xtasa, ionlar o`zlarining muvozanat holatlariga qaytadi, panjara dastlabki ko`rinishga keladi. Bu kristalning deformasiya yo`qoldi, demakdir. Kristall cho`zilganda, burilganda va egilganda ham xuddi shuning kabi, qo`shni ionlar orasidagi r0 masofa kattalashadi, tortishish kuchlari itarishish kuchlaridan katta bo`ladi, kristal butunligiga tashqi kuchga qarshilik ko`rsatadi. Siljish deformasiyasi vaqtida panjara qiyshayadi. Agar panjara eng sodda kub ion panjaradan iborat bo`lsa, panjaraning har bir elementar musbat (yacheykasi) kub shakldan qiyshiq burchakli parallelepipedga aylanadi, as-diognal qisqarib, va diognal uzayadi. 23.6-rasm. Siljish deformasiyasida kristall panjaraning qiyshayishi Natijada a va с ionlar orasida itarishish kuchlari b va d ionlar orasida tortishish kuchlari vujudga keladi. Panjara o`zining dastlabki shaklini tiklashga intiladi, bu esa elastik siljish deformasiyasining vujudga kelishiga sabab bo`ladi.

Har qanday qattiq jism tashqi kuchlar ta`sirida deformasiyalanadi, ya`ni o`z shaklini o`zgartiradi. Masalan, cho`zuvchi kuch ta`sirida uzayuvchi prujina siquvchi kuch ta`sirida qisqaradi. Gun kashf qilgan qonunga ko`ra, deformasiyaning  Х kattaligi ta`sir qiluvchi f kuchga proporsionadir: Кf  (23.7) bunda K-berilgan qattiq jismning ko`zatilayotgan tur deformasiyasi uchun o`zgarmas kattalikdir. Eng sodda deformasiyalardan birini, ya`ni bo`ylama cho`zilishi yoki bir tomondama siqilishini ko`raylik. 23.7-rasm. Cho`zilish (a) va siqilish (b) deformasiyalari. Uzunligi Lga, ko`ndalang kesimining yuzi S ga teng bo`lgan bir jinsli sterjenni qaraylik. Bu sterjenning uchlariga f n kuchlar ta`sir qilsa, sterjenning uzunligi  L miqdorga o`zgaradi. Cho`zuvchi kuchlari musbat deb hisoblaymiz; bu holda  L ham musbat bo`ladi (23.7-a rasm), ya`ni sterjen uzayadi. Siquvchi kuchlari manfiy deb hisoblaymiz; bu holda  L ham manfiy bo`ladi (23.7-b rasm), ya`ni sterjen bir tomonlama siquvchi kuchlar ta`siridan bo`lsa, uning L-uzunligi kamayadi. Demak

f kuch ta`sirida qattiq jism deformasiyani uzunligini nisbiy o`zgarishi  L/L- muhimdir. S`huningdek, bu holda P S fn kattalikni kuchlanish deyiladi. Natijada S f L L n   yoki nP L L   (23.8) bu yerda koeffisiyent  elastiklik koeffisiyenti deyiladi. (23.8) formuladan  1  E kattalikka esa elastiklik moduli yoki Yung moduli deyiladi. Yung moduli YE ni (23.8) formulaga qo`yamiz: nP E L L    1 (23.9) (23.8) va (23.9) formulalardan: , / nP L L   L L P E n /   (23.10) ko`rinadiki elastiklik koeffisiyenti  1  sterjenni nisbiy uzayishiga bog`liq ekan. Shuningdek uzunligi L 0 bo`lgan sterjenga Р n kuchlanish ta`sir ilayapti deylik, u holda sterjenning yangi uzunligi L L L   0 teng bo`ladi. (23.8) formulaga asosan nP L L 0   va sterjenning ya`ni uzunligi   n P L L   10 (23.11) demak, kuchlanish Р n ga chiziqli bog`lanishda ekan. Sterjenga ta`sir etuvchi kuch: L L S E fn    (23.12) ta`sirida  L sterjen uzunligi o`zgarishi natijasida A-ish bajariladi. Agar sterjenga ta`sir etuvchi kuchni o`rtacha f n bilan belgilasak: L f A n   (23.13) yoki (23.13) formulaga (23.12) ni qo`ysak 2 2 1 L L ES A   (23.14)

tenglik o`rinli bo`ladi. Bu ish elastik deformasiyalangan sterjenda potensial energiya hosil qilish uchun sarflanadi 2 2 1 L L Es Ep      (23.14) Demak, elastik deformasiyalangan sterjenning potensial energiyasi deformasiyaning  L2 ga proporsional ekan. Qattiq jismning siljish deformasiyasiga keltiruvchi buralish deformasiyasini qaraylik. L-uzunlikdagi va r radiusli doiraviy silindr shakldagi sterjenni qaraylik. Buralish deformasiyasi sterjenning yuqori kesimi qo`zg`almas qilib mahkamlanngan va pastki kesimiga esa sterjenni burovchi M kuch moment ta`sir qilsin. Pastki kesimini biron bir radiusda ОА =  kesmani olib qaraymiz. Burovchi moment ta`sirida ОА kesma  burchakka buraladi va ОА  vaziyatni egallaydi.  /L-kattalik nisbiy deformasiya bo`ladi, ya`ni sterjen uzunligi birligiga to`g`ri keladigan burilish burchagi nisbiy deformasiyani ifodalaydi. Elastik deformasiya chegarasida bu  /L-kattalik burovchi moment M-ga proporsionaldir. Mc L   (23.15) Bu yerda с -berilgan sterjen uchun o`zgarmas kattalikdir: sterjen buralganda uning pastki asosi yuqori asosiga nisbatan siljiydi; ВА -to`g`ri chiziq burilib, ВА  vaziyatni egallaydi,  burchak siljish burchagi bo`ladi. Bizga ma`lumki, qattiq jismning siljish moduli N e`tiborga olib  siljish burchagi nisbiy siljishni xarakterlaydi; ya`ni tP N   1  (23.16) bunda Р t  sirtning А  nuqta yaqinidagi ds elementiga ta`sir qiluvchi urinma kuch, N-siljish moduli. Demak, LL АА       (23.17) bundan (23.16) ga asosan:

L N N Pt       (23.18) shuningdek 8-rasmda  burilish burchagi, M r L N    4 2   (23.19) tenglik orqali aniqlanadi (23.19) va (23.15) formulalarning taqqoslab: 412 rNC   (23.20) kuch momenti M ni (23.19) formuladan:      L r N M 4 2 (23.21) topamiz. Demak kristall panjaralar nazariyasi kristallarning mustahkamligini hisoblash imkoniini beradi.

Похожие

Qattiq jismlar fizikasi elementlari

Kompton effekti

Molekulyar fizika va termodinamikaning asoslari

Qattiq jismlarning elektr o'tkazuvchanligi

Xalqaro birliklar tizimi