Elektromagnit to‘lqinlarning tarqalishi, sinishi va qaytishi - Физика - Рефераты

Elektromagnit to‘lqinlarning tarqalishi, sinishi va qaytishi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

1683.5 KB

E lektromagnit to‘lqinlarning tarqalishi, sinishi va qaytishi Reja: 1. Optikaning asosiy qonunlari 2. Asosiy tushunchalar. 3. Yorug‘likning to‘la ichki qaytish hodisasi 4. Yorug‘lik o‘tkazgichlari 5. Ko‘zgu 6. Yupqa linzalar 7. Fotoapparat 8. Proyeksiyalovchi qurilma 9. Ko‘z optik qurilma 10. Ko‘zni qurollantiruvchi optik asboblar 11. Xulos а

1. Asosiy tushunchalar. Geometrik optikaning hodisalarning asosiy qonunlariga quyidagilar kiradi: Yorug‘likning to‘g‘ri chiziq bo‘ylab tarqalish qonuni; Yorug‘lik dastasining mustaqillik qonuni; Yorug‘likning qaytish qonuni; Yorug‘likning sinish qonuni; Quyida shu qonunlar bilan batafsil tanishamiz. Yorug‘likning to‘g‘ri chiziq bo‘ylab tarqalish qonuni. Ma’lumki, yorug‘likning biror kichikroq manbai bilan ko‘z orasiga tiniqmas buyum joylashtirilsa, yorug‘lik manbai ko‘rinmay qoladi. Buning sababi shuki, bir jinsli muhitda (masalan, havoda) yorug‘lik to‘g‘ri chiziq bo‘ylab tarqaladi . Yorug‘likning to‘g‘ri chiziq bo‘ylab tarqalishi juda qadim zamonlarda tajriba yo‘li bilan aniqlangan faktdir. Masalan, yorug‘likning to‘g‘ri chiziq bo‘ylab tarqalish qonuni yangi eradan 300 yil ilgari yashagan Yevklid asarida bayon etilgan, ammo bu qonun, ehtimol undan ham oldin ma’lum bo‘lgandir. Hamma yaxshi biladigan soyaning hosil bo‘lish hodisasi yorug‘likning bir jinsli muhitda to‘g‘ri chiziq bo‘ylab tarqalishidandir. Soya, yarim soya hosil bo‘lishi ushbu qonunning isbotidir. Agar tiniqmas В S jismni A nuqtaviy yorug‘lik manbai yordamida yoritsak u vaqtda tiniqmas jismning soyasi С В   aniq bo‘lib ekranga tushadi (4.1-rasm). Agar yorug‘lik manbai А 1 ma’lum o‘lchamga ega bo‘lsa '1 '1С В soyadan tashqari '2 '2С В yarim soya ham hosil bo‘ladi (4.2-rasm). rasm. rasm.

Tiniqmas narsaga yorug‘lik manbaidan nurlar tushganda soyaning hosil bo‘lishi Quyosh va Oy tutilish hodisalarini izohlab beradi. Yorug‘likning to‘g‘ri chiziq bo‘ylab tarqalishidan yer o‘lchash ishlarida, Yer yuzida to‘g‘ri chiziqlar o‘tkazishda, Erda, dengizda va havoda masofalarni aniqlashda foydalaniladi. Yorug‘likning to‘g‘ri chiziq bo‘ylab tarqalishidan ishlab chiqarishda ko‘rish nurlari yordami bilan buyum va asboblarning to‘g‘ri chiziqli qilib ishlanganligini tekshirishda keng foydalaniladi. To‘g‘ri chiziq tushunchasi yorug‘likning to‘g‘ri chiziq bo‘ylab tarqalish faktidan kelib chiqqan bo‘lishi ehtimoldan holi emas. Kichik teshik yordami bilan tasvirlar hosil qilib bo‘lishning sababi ham yorug‘likning to‘g‘ri chiziq bo‘ylab tarqalishidir. Lekin yorug‘lik juda kichik teshikdan o‘tayotganda, uning to‘g‘ri chiziq bo‘ylab tarqalish qonuni o‘z kuchini yo‘qotadi, yorug‘likning to‘g‘ri chiziq bo‘ylab tarqalish qonuni taxminiy qonundir, chunki yorug‘lik juda kichik teshiklar orqali o‘tganda bu qonundan chetlanish kuzatiladi (difraksiya yuz beradi). Yorug‘lik dastasining mustaqillik qonuni shundan iboratki, uncha kuchli bo‘lmagan yorug‘lik nurlari bir-biri bilan uchrashganda ular bir-biriga halaqit bermaydi. Lekin nurlar uchrashgan nuqtaning yoritilganligi ortadi. Bu qonunning bajarilishini isboti bir vaqtning o‘zida inson tomonidan bir necha jismlarning kuzatilishini ko‘rsatish mumkin. Chunki bu jismlardan qaytib inson ko‘ziga tushuvchi yorug‘lik nurlari bir-birlariga halaqit bermaydi, aks holda biz ularni bir paytning o‘zida ko‘rmagan bo‘lar edik. Yorug‘lik nuri va yorug‘lik dastasi degan tushunchalarga to‘xtalsak. Yorug‘lik tarqaladigan yo‘nalish yorug‘lik nuri deb ataladi. Shu’lalanayotgan nuqta hamma tomonga yorug‘lik tarqatgani uchun bu nuqtadan o‘tkazilgan har qanday to‘g‘ri chiziq yorug‘lik nuri bo‘laoladi. Yorug‘lik nuri degan tushuncha sof geometrik tushuncha ekanligi yuqoridagi tarifdan ko‘rinib turibdi. Amalda yorug‘lik hamma vaqt to‘g‘ri chiziq bilan chegaralangan konus ichida yorug‘lik dastasi holida tarqaladi.

rasm. Yorug‘lik dastasi uchta nur bilan: o‘q nuri SO dastani chegaralovchi ikkita SA va SB nurlar bilan ko‘rsatilgan. 4.3-rasmda yorug‘lik dastasi uchta nur bilan: SO o‘q nuri, yorug‘lik dastasini chegaralab turuvchi SA va SB nurlar bilan ko‘rsatilgan. Yorug‘lik dastasi toza havoda ko‘rinmaydi, ammo havoda mayda zarrachalar – chang, tutun yoki mayda suv tomchilari (tuman) bo‘lsa, yoritilgan zarrachalar tufayli, yorug‘lik dastasi ko‘rinadigan bo‘lib qoladi. Har qanday amaliy tajribada, yuqorida aytib o‘tilganidek, yorug‘lik nuri bilan emas, balki yorug‘lik dastasi bilan ish ko‘ramiz. Yorug‘lik dastalari qanday chegaralanganligiga qarab, ular parallel, tarqaluvchi va yig‘iluvchi dastalarga bo‘linadi (rasm). rasm. Yorug‘likning parallel, tarqaluvchi va yig‘iluvchi dastalari. Diafragmalar yordami bilan yorug‘lik dastasi toraytirilishi mumkin, ammo uni xohlagancha toraytirib bo‘lmaydi nurlar dastasi o‘tayotgan diafragmaning teshigi kichraytirila borsa, nurlarning to‘g‘ri chiziq bo‘ylab ketishi tobora buziladi - yorug‘lik soya sohasiga o‘ta boshlaydi.

Ko‘zimiz, odatda, tarqaluvchi nurlar dastasini qabul qiladi va biz bu nurlar kesishgan joyda shu’lalanib turgan nuqtani ko‘ramiz. Bunda ikki hol bo‘lishi mumkin: 1. nurlarning kesishuv nuqtasi haqiqatda mavjud bo‘ladi; u holda, ko‘rinib turgan shu’lalanuvchi nuqta haqiqiy nuqta deb ataladi; 2. tarqaluvchi nurlar dastasida kesishuv nuqtasi bo‘lmaydi, lekin u, tarqaluvchi nurlar davom etadi deb faraz qilinsa, ana shu nurlar kesishgan joyda mavjudday bo‘lib ko‘rinadi; bu chiziqcha mavhum nuqta deb ataladi. Biroq bu yerda hech qanday mavhumlik yo‘q. Nuri ko‘zimizga tushayotgan shu’lalanuvchi real nuqta biror yerda mavjuddir. Lekin biz, ba’zan, bu nuqta qayerda turgan bo‘lsa, uni shu yerda ko‘raolmaymiz, «mavhum nuqta» termini xuddi shu ma’noda ishlatiladi. Jismga yorug‘lik tushganda yuz beradigan hodisalarni qaraylik . Biror jismga yorug‘lik oqimi tushganda, birinchidan, bu tushuayotgan yorug‘likning bir qismi jism sirtidan qaytadi. Bunday hodisa yorug‘likning qaytishi deb ataladi. Ikkinchidan, yorug‘likning yana bir qismi jismga kirib, uning ichida tarqalishni davom ettirishi mumkin. Bunda, yorug‘likning bu qismi jism sirtida o‘zining boshlang‘ich yo‘nalishini o‘zgartirishi va jism ichida boshqa yo‘nalishda tarqalishi mumkin. Bu hodisa yorug‘likning sinishi deb ataladi. Agar tushayotgan va singan yorug‘lik oqimlari qo‘shilsa, ularning yig‘indisi jismga tushayotgan to‘la yorug‘lik oqitmiga miqdor jihatidan teng bo‘ladi. Lekin yorug‘likning jism ichida tarqalish jarayonida, u muhitga yutiladi, shuning uchun uning intensivligi tobora kamaya boradi. Bunda yorug‘lik energiyasi energiyaning boshqa turlariga, xususan, jismning ichki energiyasiga aylanishi mumkin. Yorug‘lik ta’siri ostida jismlarning isishi hammaga yaxshi ma’lum. Qaytgan va singan yorug‘likning nisbiy kattaligi bir qator faktorlar: jismning moddasi, jism sirtining holati, yorug‘likning tarkibi, tushish burchagi va boshqalar bilan belgilanadi. Yutilish jismni tashkil etgan moddaga va yorug‘likning tarkibiga ham bog‘liqdir.

Shunday qilib, jism sirtiga yorug‘lik tushgganda qaytish va sinish hodisalarini , yorug‘likning jismdan o‘tishda esa yorug‘likning yutilish va sochilish hodisasini kuzatish mumkin. Yorug‘likning qaytish qonuni . Yorug‘likning qaytish qonuni bilan tajribada tanishib chiqaylik. Graduslarga bo‘lingan doiraviy disk markaziga yassi ko‘zgu PP ni shunday joylashtiraylikki, natijada, nurlar ko‘zgu tekisligiga o‘tkazilgan SN perpendikulyarning asosiga tushsin (4.5-rasm). SS ni tushuvchi nur, CS 1 ni esa qaytgan nur deb faraz qilaylik. S nuqta – nurning tushish nuqtasi. Tushuvchi nur SS bilan perpendikulyar SN orasidagi burchak SCN tushish  burchagi deb ataladi. Qaytgan nur SS 1 , bilan o‘sha perpendikulyar S 1 N orasidagi burchak S 1 CN qaytish   burchagi deb ataladi. Tushuvchi va qaytgan nurlar nurning tushish nuqtasidan ko‘zguga o‘tkazilgan perpendikulyar bilan bir tekislikda yotishi tajribadan ko‘rinib turibdi. Diskni aylantirib, ko‘zguga tushuvchi nurning tushish burchagini o‘zgartiramiz, u holda qaytish burchagining ham o‘zgarishini ko‘ramiz. Tushish burchagini va unga muvofiq keladigan qaytish burchagini har safar o‘lchab ko‘rib, ularning bir-biriga teng ekanligini bilish mumkin. Shunday qilib, yorug‘likning qaytishi quyidagi qonunlar asosida yuz beradi: Tushuvchi nur va nurning tushish nuqtasida qaytaruvchi sirtga o‘tkazilgan perpendikulyar qaysi tekislikda yotsa, qaytgan nur ham shu tekislikda yotadi. Qaytish burchagi tushish burchagiga teng    .

4.5-rasm. Yorug‘likning qaytish qonunini topish uchun ishlatiladigan asbob. Bunday shartlar faqat yorug‘lik tekis sirtga (masalan yassi, ko‘zguga) tushib qaytgandagina bajariladi (4.6s-rasm ). Agar yuza tekis bo‘lmasa bunday yuzaga tushgan yorug‘lik tekis qaytmasdan hamma tomonga sochilib ketadi ( 4.6 д -rasm ). Bunday qaytishga tarqoq qaytish yoki diffuz qaytish deyiladi. Bunday qaytish tabiatda ko‘proq uchraydi. Masalan odatdagi qog‘oz varag‘idan yorug‘lik tarqoq qaytadi. 4.6s-rasm. 4.6d-rasm . 4.6ye -rasm .

Yorug‘likning qaytish qonuni ni to‘lqin nazariyasi, ya’ni Gyugens prinsipi asosida isbot qilish mumkin. Faraz qilamizki, А B yuzaga O А yo‘nalishda yassi to‘lqin tushsin, bu to‘lqinning fronti А K bo‘lsin ( 4.6ye-rasm) . To‘lqin fronti А K holatni egallagan vaqtda АВ sirtning А nuqtasidan elementar to‘lqin  tezlik bilan tarqaladi. t vaqt davomida shu to‘lqin frontining boshqa cheti K В masofani bosib o‘tguncha A nuqtadan tarqalayotgan to‘lqin А K ga teng А K  masofaga tarqaladi, chunki t КВ   va t КА    bu vaqtda A nuqtadan radiusi А K  ga teng bo‘lgan yarim aylanaga o‘tkazilgan urinma to‘lqin frontining yangi holati K В ni beradi: va bu front vaqtning o‘tishi bilan А O  yo‘nalishi bo‘yicha siljiydi, ya’ni O А tushuvchi nur, ОА  esa qaytgan nur. Rasmga asosan АКВ va В КА  uchburchaklar bir-biriga teng, chunki ularning КА  va ВК katetlari o‘zaro teng bo‘lib gipotenuza ikkala uchburchak uchun umumiydir. Demak  1 =  2 bo‘ladi. O‘zaro perpendikulyar tomonga ega bo‘lgan burchaklar  1 =  ,  2 =  bo‘lgani uchun  =  bo‘ladi. Yorug‘likning sinish qonuni. Yorug‘lik nuri tiniq muhitning silliq sirtiga tushganda qaytgan nurning o‘zigina hosil bo‘lmaydi. Nur tushgan nuqtadan yana bir nur chiqadi, singan nur deb ataladigan bu nur ikkinchi tiniq muhitda tarqaladi. Singan nurning yo‘nalishi, umuman aytganda, tushgan nurning yo‘nalishi bilan bir bo‘lmaydi, ammo ular orasida ma’lum bog‘lanish bor, bu bog‘lanishni tajribada aniqlash mumkin. 4.7-rasmda shisha plastinkaning silliqlangan sirtiga yorug‘lik dastasi tushmoqda. Shishani havodan ajratib turgan chegarada nurlar dastasi ikkiga ajraladi: Ulardan biri shisha sirtidan qaytadi, ikkinchisi esa o‘z yo‘nalishini keskin o‘zgartirib, shishaga o‘tadi. SO - tushayotgan yorug‘lik dastasining, OS 1 – qaytgan va OS 2 - singan yorug‘lik dastasining markaziy nurlari.

4.7-rasm. Yorug‘lik dastasi shisha sirtiga tushganda yorug‘likning sinishi. Singan nurning yo‘nalishini tushish nuqtasiga o‘tkazilgan perpendikulyar ON yo‘nalishiga taqqoslab ko‘rib, singan nur OS 2 bilan qaytgan nur OS 1 va normal bir tomonida yotishini ko‘ramiz. Burchak SON - nurning tushish burchagi; uni  harfi filan belgilaymiz; singan nur OS 2 bilan perpendikulyar ON orasidagi burchak - S 2 ON sinish burchagi deb ataladi; uni  harfi bilan belgilaymiz. Tushish burchagi o‘zgarganda sinish burchagi ham o‘zgaradi. Agar tushish burchagi nol bo‘lsa, sinish burchagi ham nol bo‘ladi, tushish burchagining ortishi bilan sinish burchagi ham orta boradi; ammo sinish burchagi tushish burchagidan hamma vaqt kichik bo‘ladi. Tajribalar asosida yorug‘likning quyidagi sinish qonunlari topilgan: Tushuvchi nur va shu nur tushgan nuqtadan ikki muhit chegarasiga o‘tkazilgan perpendikulyar qaysi tekislikda yotsa, singan nur ham shu tekislikda yotadi. Tushish burchagi bilan sinish burchagi har qanday o‘zgarganda ham tushish burchagi sinusining sinish burchagi sinusiga bo‘lgan nisbati shu ikki muhit uchun o‘zgarmas kattalikdir, shu kattalik ikkinchi muhitning birinchi muhitga nisbatan olingan sindirish ko‘rsatkichi deb ataladi. Bu qonunning matematik ifodasini quyidagi formula tarzida yozish mumkin. sin sin 1,2 1 2 n n n n      ( 4.1)

n - ikkinchi muhitning birinchi muhitga nisbatan olingan nisbiy sindirish ko‘rsatkichi deyiladi,  - tushish burchagi,  - sinish burchagi. 4.8-rasm. Yorug‘likning havodan suvga va suvdan havoga o‘tayotganda sinish hodisasini kuzatish uchun ishlatiladigan qurilma. 1620 yilga kelib Golland fizigi Snellius ikki muhit yondoshgan chegarada yorug‘likning sinish qonunini miqdoriy jihatdan asosladi. Qaytish va sinish qonunlari yorug‘likning to‘lqin xossasidan kelib chiqib tushuntiriladi. Yorug‘likni sinishi yorug‘likni bir muhitdan ikkinchi muhitga o‘tganida tezligini o‘zgarishi natijasidir. Amalda, sindirish ko‘rsatkichi odatda vakuumga nisbatan aniqlanmasdan, balki havoga nisbatan aniqlanadi. Biror moddaning vakuumga nisbatan sindirish ko‘rsatkichini topish uchun, shu moddaning havoga nisbatan olingan sindirish ko‘rsatkichini havoning 1,0003 ga teng bo‘lgan absolyut sindirish ko‘rsatgichiga ko‘paytirish kerak. Biror moddaning sindirish ko‘rsatkichi yorug‘lik nurining rangiga bog‘liq bo‘ladi. Quyidagi jadvalda qizil yorug‘lik sindirish ko‘rsatgichlarining bir necha qiymatlari berilgan. Modda Qizil nurning havoga nisbatan olingan sindirish ko‘rsatkichi, n Suv 1,33 Kvars shisha 1,46

Tosh tuzi 1,54 Shisha-yengil kronglas 1.51 Shisha-yengil flintglas 1,60 Shisha-og‘ir flintglas 1,74 Uglerod sulfid 1,62 Olmos 2,40 Bir-biriga taqqoslanayotgan ikki moddadan qaysisining sindirish ko‘rsatkichi katta bo‘lsa, o‘sha modda optik zichligi kattaroq bo‘lgan modda deyiladi. Biror moddaning vakuumga nisbatan olingan sindirish ko‘rsatkichi shu moddaning absolyut sindirish ko‘rsatkichi deb ataladi. Sindirish ko‘rsatkichi tushunchasi chuqur fizik ma’noga ega. Absolyut sindirish ko‘rsatkichi n yorug‘likning vakuumdagi tezligi s ning yorug‘likning biror moddadagi  tezligidan necha marta katta ekanligini ko‘rsatadi, ya’ni: c n  . 4.9-rasmda yorug‘likni sinish va qaytish qonunlari keltirilgan. 4.9-rasm. Sinish va qaytish qonunlari:  =  , sin  = n 2 sin  . 2. Yorug‘likning to‘la ichki qaytish hodisasi

Yorug‘likning ikki muhit chegarasida sinish qonunidan ko‘rinadiki, ikki muhitning nisbiy sindirish ko‘rsatgichiga qarab sinish burchagi tushish burchagidan katta yoki kichik bo‘lishi mumkin. Haqiqatdan ham,; sin sin 1 2 n n    (4 .2) n 2 > n 1 bo‘lsa, 1 sin sin 1 2  n n   yok i 1 sin sin    (4 .3) bundan: s i n  > s i n  bo‘ladi.  va  burchaklar 0  dan 90  oraliqda o‘zgaradi. Yuqoridagilardan  >  ekanligi kelib chiqadi, ya’ni ( n 2 > n 1 ). Muhitning undan o‘tayotgan yorug‘lik tezligini uning bo‘shliqdagi tezligiga nisbatan kamaytirishini xarakterlaydigan kattalik shu muhitning optik zichligi deyiladi. Muhitdagi yorug‘lik tezligi uning bo‘shliqdagi tezligiga nisbatan qancha kichik bo‘lsa, muhitning optik zichligi vakuum zichligidan shuncha katta hisoblanadi. Optik zichlikning moddaning zichligi bilan almashtirib yuborish yaramaydi. Moddalarning zichligi har xil bo‘lsa ham ularning optik zichligi bir xil bo‘lishi mumkin. Masalan, suv metil spirti, kvars va osh tuzining optik zichliklari bir xil, ammo zichliklari har xildir. Vakuumning optik zichligi birga teng deb qabul qilingan. Havoning optik zichligi ham amalda vakuumning optik zichligiga teng deb olinadi, chunki yorug‘likning havodagi tezligi vakuumdagi tezligining taxminan 0,9997 qismiga tengdir. Shuni qayd qilish kerakki, elektromagnit to‘lqinlarning tebranish chastotasi muhitning optik zichligiga bog‘liq emas, ya’ni yorug‘lik (umuman, elektromagnit to‘lqinlar) bir muhitdan ikkinchi muhitga o‘tganda uning (ularning) tebranishlar chastotasi o‘zgarmaydi. To‘lqin uzunligi esa, yorug‘likning tarqalish tezligiga to‘g‘ri proporsional ravishda o‘zgaradi. Shuning uchun ham, faqat bitta aniq muhit uchungina elektromagnit to‘lqinlarni ularning to‘lqin uzunliklari orqali xarakterlash mumkin.

Agar ikkinchi muhitning optik zichligi kichik bo‘lsa ( n 2 < n 1 ). U vaqtda  <  bo‘ladi, ya’ni singan nur perpendikulyardan uzoqlashadi va  ning qiymatini oshira borsak sinish burchagi 90  ga teng bo‘ladi yoki singan nur ikki muhit chegarasi bo‘ylab ketadi (4.10-rasm). Sinish burchagi 90  ga teng bo‘ladigan tushish burchagiga chegaraviy yoki limit burchak deyiladi. Tushish burchagining undan katta qiymatlarida nur sinmasdan to‘laligicha birinchi muhitga qaytadi. Shu hodisaga yorug‘likning to‘la ichki qaytish hodisasi deyiladi. Shunday qilib, to‘la ichki qaytish hodisasi optik zichligi katta muhitdan optik zichligi kichik muhitga o‘tganda sodir bo‘lar ekan. 4.10-rasm. 4.10-rasmda  2 =  limit ,  3 >  limit ; bo‘lgan vaqtda yorug‘likning sinish hodisasi bo‘lmaydi va faqat yorug‘likning qaytish, ya’ni to‘la ichki qaytish hodisasi bo‘ladi (3  ). Tushish burchagi  2 bo‘lganda sinish burchagi 90  bo‘ladi. Shishaning havoga nisbatan sindirish ko‘rsatkichi n bo‘lsin, u holda, yorug‘likning sinish qonuniga asosan, quyidagilarni yoza olamiz:n л 1 90 sin sin   (4.4) bundan .1 sin n л  (4.5)

yokin л 1 arcsin 2    Hosil qilingan bu munosabatdan foydalanib, to‘la qaytishning limit burchagi hisoblab chiqariladi. Bu limit burchagi suv uchun ( n =1,33) 48,5  ga, shisha uchun ( n =1,51) 42  ga, olmos uchun esa ( n =2,4) 24,5  ga teng. To‘la qaytishdan turli optik asboblarda, masalan, harbiy durbinlarda, periskoplarda, yorug‘lik o‘tkazgichlarida foydalaniladi. Bir qancha hodisalar, masalan, shudring tomchisining quyosh nurida yaltirashi, shulalanuvchi favvoralar, gavharlarning yaltirab ko‘rinishi («tovlanishi»), sarob hosil bo‘lishi kabi hodisalar yorug‘likning qaytishidan kelib chiqadi. Periskop yordamida yer yuzasidagi obektlarni, chuqurlikdan turib kuzatish mumkin. 4.11-rasmda suv-havo chegarasida to‘la ichki qaytish hodisasi keltirilgan. 4.11–rasm. Suv-havo chegarasida to‘la ichki qaytish hodisasi; S-nuqtaviy yorug‘lik manbai. 3. Yorug‘lik o‘tkazgichlari Yorug‘likning to‘la ichki qaytish hodisasidan foydalanib, uning energiyasini va jism tasvirini uzoq masofaga uzatish mumkin. Ana shu maqsad uchun

yorug‘lik o‘tkazgichlari xizmat qiladi. Yorug‘lik o‘tkazgichlari ingichka va buklanadigan tola shakliga ega bo‘lib, sindirish ko‘rsatgichi kattaroq bo‘lgan ( M ) mag‘iz va sindirish ko‘rsatkich kichikroq bo‘lgan (Q) qobiq qismdan iborat bo‘ladi. Yorug‘lik o‘tkazgichlarida yorug‘lik nurlari tola devorlariga chegaraviy burchakdan kattaroq burchak ostida tushadi. Yorug‘likning ana shunday tushishi natijasida devorlarning ichki yuzasidan yorug‘likning to‘la qaytishi sodir bo‘ladi va tolaga tushgan yorug‘lik uning oxiridan chiqadi, mana shuning uchun ham ushbu tolalardan yoritilishi qiyin bo‘lgan joylarni yoritishda foydalaniladi. O‘z shakliga qarab tolalar turli xil bo‘ladi. 4.12–rasm. а - to‘g‘ri tola. б - bukilgan (egilgan) tola. Yorug‘lik tarqalish yo‘nalishi bo‘ylab diametri kamayuvchi tolaga fakon deyiladi. Yorug‘lik tarqalishi yo‘nalishida diametri oshib boradigan tolaga afokon deyiladi. Faraz qilaylikki, yorug‘lik nuri yo‘g‘on tolaning markaziy o‘qiga nisbatan  burchak hosil qilib tola ichiga tushsin (4.13-rasm). Odatda tolaning ichki qismi yoki mag‘zi to‘lqin uzunligi 350 nm dan 900 nm gacha bo‘lgan spektr sohasi uchun og‘ir shisha–flintdan yasaladi, uning tashqi qismi esa shisha-krondan yasaladi. Natijada tola ichida to‘la ichki qaytish hodisasi yuz beradi.  sinА kattalikka tolaning nominal son aperturasi deyiladi. Tola mag‘zi sindirish ko‘rsatkichini n 1 bilan, qobiq sindirish ko‘rsatkichini n 2 bilan belgilaymiz. Bu holda 22 21 2 1 2 1 1 1 sin 1 cos sin n n n n п А          (4.6).

Agar tolaga tushgan yorug‘lik intensivligi I 0 va undan chiqadigan yorug‘lik intensivligi I 1 б o‘ls а , tolaning yorug‘lik o‘tkazuvchanlik koeffitsiyenti deb quyidagi kattalikka aytiladi:0 1 I I T  . (4.7) Bu kattalik tola qobig‘ining tiniqligiga, qobiq va mag‘zining yorug‘likning qaytarish xarakteristikasiga bog‘liq. Agar faqat tola qobig‘ining tiniqligini e’tiborga olsak (1.20) ni quyidagicha yozish mumkin: хl Т   (4.8) Bu yerda x yorug‘likning tola ichidagi kuchsizlanish koeffitsiyenti bo‘lib, l yorug‘likning tola ichidagi yo‘lining uzunligini bildiradi. 4.13-rasm. Yorug‘likning tolada tarqalishi. Tola qattiq buklansa to‘la ichki qaytish qonunidan chetlanish yuzaga keladi.

4.14-rasm. Yorug‘likni qaytish va sinishining virtual modeli. 4. Ko‘zgu Jismning aniq tasvirini hosil qilaoladigan eng oddiy optik qurilma yassi ko‘zgudir. Yassi ko‘zguda hosil bo‘ladigan jism tasviri nurlarning ko‘zgu sirtidan qaytishi natijasida hosil bo‘ladi. Bu tasvir mavhum bo‘ladi, chunki tasvir nurlarning o‘zidan emas, ularning davomlarini kesishishidan hosil bo‘ladi (4.15-rasm). 4.15-rasm. Yassi ko‘zgudan qaytgan nurlar yo‘li. S  nuqta S nuqtaning mavhum tasviri. Yorug‘likning qaytish qonuniga asosan jismning mavhum tasviri ko‘zgu sirtiga nisbatan simmetrik joylashadi. Sferik ko‘zgu deb sferik sigment ko‘rinishiga ega bo‘lgan yorug‘likni qaytaradigan ko‘zguga aytiladi. Sferik ko‘zgular botiq va qavariq bo‘ladilar. Agar botiq ko‘zguga bosh optik o‘qga

parallel nurlar dastasi tushurilsa, ko‘zgudan qaytgan nurlar bir nuqtada kesishadi. Bu nuqta ko‘zguning bosh fokusi F deb aytiladi. Fokus nuqtadan ko‘zguning markazigacha bo‘lgan masofa fokus masofa deb yuritiladi va shu F harfi bilan belgilanadi. Botiq ko‘zguda bosh fokus haqiqiy. U ko‘zgu markazi bilan ko‘zgu qutbi o‘rtasida joylashgan (4.16-rasm). 4.16-rasm. Botiq sferik ko‘zguda parallel nurlar dastasining qaytishi. O – optik markaz, P – qutb, F – ko‘zguning bosh fokusi; OP – bosh optik o‘q, R – ko‘zguning egrilik radiusi. Qavariq ko‘zguning fokusi mavhum bo‘ladi. Agar qavariq ko‘zguga parallel nurlar dastasi tushirilsa qaytgandan so‘ng nurlarning o‘zi emas, davomi kesishadi (4.17-rasm). Ko‘zgularning fokus masofasi geometrik mulohazalardan topiladi; botiq ko‘zgu uchun 2 R F  , qavariq ko‘zgu uchun 2 R F  R - ko‘zguning egrilik radiusi. Biror bir А jismning tasvirini sferik ko‘zguda nurlar yordamida hosil qilaylik (4.18-rasm). AOC nur, optik markazdan o‘tadi; qaytgan COA nur o‘sha yo‘nalishda ketadi; AFD nur, ko‘zguni fokusi orqali o‘tadi; qaytgandan so‘ng nur ko‘zguning bosh optik o‘qiga parallel ketadi;

AP nur, qutbiga tushadi; bu nur bosh optik o‘qiga nisbatan tushadigan nurga nisbatan simmetrik AE nur, bosh optik o‘qiga parallel; qaytgan ЕFА  nur ko‘zguning fokusi orqali o‘tadi. 4.17-rasm. Qavariq ko‘zguda parallel nurlar dastasining qaytishi. F – ko‘zguning mavhum fokusi, O – optik markaz; OP – bosh optik o‘q. Bu nurlarning hammasi А nuqtaning tasviri bo‘lgan А  nuqtadan o‘tadi. Boshqa qaytgan nurlar ham А  nuqtadan o‘tadi. Bir nuqtadan chiquvchi barcha nurlar yo‘li, boshqa bir nuqtada yig‘iladi. А  В  kesma АВ jismning tasviri hisoblanadi. Qavariq ko‘zguda ham tasvirni xuddi shunday hosil qilish mumkin . 4.18- rasm. Botiq sferik ko‘zguda tasvir hosil qilish.

Tasvirning holatini va o‘lchamini sferik ko‘zgu formulasidan aniqlash mumkin:.1 1 1 F f d   ( 4.8) Bu yerda d – jismdan ko‘zgugacha bo‘lgan masofa, f – ko‘zgudan tasvirgacha bo‘lgan masofa. d va f kattaliklar quyidagi shartlarni qanoatlantiradi: d > 0 va f > 0 – haqiqiy jism va tasvir uchun; d < 0 va f < 0 – mavhum jism va tasvir uchun. 4.18-rasmdagi tasvir uchun quyidagicha: F > 0 (ko‘zgu botiq); d = 3 F > 0 (buyum haqiqiy). Sferik ko‘zgu formulasidan: 0 23  Ff , bundan ko‘rinadiki tasvir haqiqiy. Agar botiq ko‘zgu o‘rnida qavariq ko‘zgu turganida, shu fokus masofalar bilan quyidagi ifodalarga ega bo‘lgan bo‘lardik: F < 0, d = –3 F > 0, 0 23  Ff – tasvir mavhum. Sferik ko‘zguning chiziqli kattalashtirishi Г tasvirning chiziqli o‘lchamini h  , buyumning chiziqli o‘lchamiga h nisbati orqali aniqlanadi. Agar tasvir to‘g‘ri bo‘lsa, h  kattalik h  > 0, teskari bo‘lsa h  < 0 bo‘ladi. h kattalik hamma vaqt musbat hisoblanadi. Bularni e’tiborga olgan holda sferik ko‘zguning chiziqli kattalashtirishini 4.18-rasmdan osongina yozish mumkin: d f h h Г   Birinchi misolda 0 2 1  Г tasvir teskari, ikki marta kichraygan. Ikkinchi misolda 0 4 1   Г tasvir to‘g‘ri, to‘rt marta kichraygan

4.19-rasm. Yassi ko‘zguni virtual modeli. 4.20-rasm.Sferik ko‘zguni sferik modeli. 5. Yupqa linzalar Sindiruvchi sirtlarning atiga ikkita sferik sirtdan iborat bo‘lgan oddiy holi katta ahamiyatga ega. Ikki sferik sirt bilan chegaralangan shaffof jism linza deyiladi. Linzalarning sirtida yorug‘lik ikki marta sinadi. Agar linzaning ikkala uchi ustma-ust tushadi deb hisoblash mumkin bo‘lsa, ya’ni linzaning qalinligi chegaralovchi sirtlarning R 1 va R 2 egrilik radiuslariga nisbatan juda kichik bo‘lsa, linza yupqa linza deyiladi. Linzalar optik qurilmalarning asosini tashkil qiladi. Linzalar yig‘uvchi va sochuvchi bo‘ladi. Sochuvchi linzalar botiq, yig‘uvchi linzalar qavariq bo‘ladi (4.21-rasm).

Sferik sirtlar markazlaridan o‘tuvchi to‘g‘ri chiziq linzalarning bosh optik o‘qi deb yuritiladi. Yupqa linzalarda ikkala sirtning markazlari ustma-ust tushadi deb hisoblanadi, shuning uchun ham 0 nuqta linzalarning optik markazi deb yuritiladi (4.22-rasm). Linzalarning optik markazlaridan o‘tuvchi nurlar og‘masdan o‘tadi. Optik markazdan o‘tuvchi barcha nurlar qo‘shimcha optik o‘qlar deb yuritiladi. Agar linzaning bosh optik o‘qiga parallel nurlar linzaga tushadigan bo‘lsa, linzadan o‘tgandan so‘ng nurlar (yoki ularning davomi) biror F nuqtada yig‘iladi bu nuqtaga linzalarning bosh fokusi deyiladi . Yupqa linzalarda linzaning ikki tamonida simmetrik bosh optik o‘qda joylashgan ikkita asosiy fokuslari bo‘ladi. Yig‘uvchi linzada fokuslar haqiqiy, sochuvchi linzada mavxum bo‘ladi. Yordamchi optik o‘qlarga parallel nurlar dastasi ham linzadan o‘tgandan so‘ng biror F  nuqtada fokuslanadi, bu nuqta yordamchi optik o‘qni fokal tekislik F bilan kesishish nuqtasida joylashgan. Fokal tekislik deb, linzaning bosh fokusidan o‘tuvchi va bosh optik o‘qiga perpendikulyar joylashgan tekislikkga aytiladi. Linzaning markazi 0 dan bosh fokus F gacha bo‘lgan masofa fokus masofa deb yuritiladi. Fokus masofa ham F bilan belgilanadi. 4.21 – rasm. (a) yig‘uvchi va sochuvchi (b) linzalar va ularning shartli belgilanishi.

4.22-rasm. Parallel nurlar dastasini yig‘uvchi (a) va sochuvchi (b) linzalarda sinishi O 1 O 2 - bosh optik o‘q, O -optik markaz, F - bosh fokus, F  - yordamchi fokus, OF  -yordamchi optik o‘q, F - fokal tekislik. Linzaning asosiy xossasi - jismning tasvirini hosil qilishidir. Tasvirlar har xil bo‘ladi, to‘g‘ri va teskari, haqiqiy va mavhum, kattalashgan va kichraygan. Tasvirning holatini va uning xarakterini nurlar yordamida geometrik yasash yo‘li bilan aniqlash mumkin. Buning uchun optik markaz orqali o‘tuvchi, linzaning fokusidan o‘tuvchi, bosh optik o‘qga parallel, yordamchi optik o‘qga parallel nurlardan foydalanamiz. Hosil qilingan tasvir 4.23- va 4.24-rasmlarda keltirilgan. 4.23-rasm. Yig‘uvchi linzada tasvir hosil qilish.

4.24-rasm. Sochuvchi linzada tasvir hosil qilish. 4.23- va 4.24-rasmlarda shunga e’tiborni qaratish kerakki, tasvir yasashda ba’zi nurlar linzadan o‘tmaydi. Tasvir yasashda bu nurlar real ishtirok etmaydi, lekin tasvir yasashda ishlatish mumkin. Yupqa linza formulasi yordamida tasvirni hisoblash mumkin. Agar jismdan linzagacha bo‘lgan masofani d , bilan linzadan tasvirgacha bo‘lgan masofani f bilan belgilasak, yupqa linza formulasini quyidagicha yozish mumkinD F f d    1 1 1 ( 4.9) bunda D - kattalik linzalarning optik kuchi deb ataladi. F D 1  bo‘lib, fokus masofaga teskari proporsional. Birligi 1 dioptriya (dptr). Dioptriya - fokus masofasi 1 metr bo‘lgan linzaning optik kuchi: 1 dptr = m -1 Yupqa linzaning formulasi sferik ko‘zgu formulasiga o‘xshash. Linzalarning fokus masofalari quyidagicha bo‘ladi, yig‘uvchi linza uchun F > 0 , Sochuvchi linza uchun F < 0 , d va f kattaliklar ham ma’lum qonuniyatlarga bo‘ysunadi: d > 0 va f > 0 - haqiqiy buyum va tasvir uchun (agar yorug‘lik manbai haqiqiy); d<0 va f <0 - mavhum manba va tasvir uchun. 115-rasm uchun: F > 0 (yig‘uvchi linza), d=3F >0 (haqiqiy buyum).

Yupqa linza formulasidan:,0 2 3   F f bundan ko‘rinadiki tasvir haqiqiy. 4.24–rasmda, F<0 (sochuvchi linza), d=2  F  >0 (haqiqiy buyum), ,0 3 2   F f bundan ko‘rinadiki tasvir mavhum. Tasvirning chiziqli o‘lchami jismning linzaga nisbatan joylashishiga bog‘liq. Linzalarning chiziqli kattalashtirishi Г deb tasvir h  chiziqli o‘lchamining buyum chiziqli h o‘lchamiga nisbatiga aytiladi. Sferik ko‘zgu uchun h  kattalikning ishorasi tasvir to‘g‘ri bo‘lsa – musbat, teskari bo‘lsa – manfiy bo‘ladi. h kattalik hamisha musbat hisoblanadi. Shuning uchun to‘g‘ri tasvirda Г > 0 , teskari tasvirda Г < 0 . 4.23- va 4.24-rasmlardan yupqa linzalar uchun uchburchaklarning o‘xshashligidan foydalanib chiziqli kattalashtirish quyidagicha topiladi: d f h h Г   4.23-rasmdan yig‘uvchi linza uchun: ,0 3   F d ,0 23  Ff Bundan Г 0 21  tasvir teskari va ikki marta kichraygan. 4.24-rasmdan sochuvchi linza uchun: ,0 2   F d 0 3 2   F f bundan Г 0 3 1  tasvir to‘g‘ri va uch marta kichraygan. Linzalarning optik kuchlari sferik sirtlarning egrilik raduslari R 1 va R 2 ga hamda linza tayyorlangan materialning sindirish ko‘rsatkichi n ga bog‘liq bo‘ladi. Shuning uchun quyidagi formulani yozish mumkin:   . 1 1 1 1 2 1           R R n F D (

4.10) Qavariq sirtning egrilik radiusi musbat, botiq sirtning egrilik radiusi manfiy bo‘ladi. Bu formula ma’lum optik kuchli linzalar yasashda ishlatiladi. Ko‘p optik qurilmalarda yorug‘lik ketma-ket ikkita yoki bir nechta linzadan o‘tadi. Birinchi linza bergan buyum tasviri (haqiqiymi yoki mavhummi) ikkinchi linza uchun buyum hisoblanadi va ikkinchi tasvir hosil qilinadi. Bu ikkinchi tasvir ham mavhum yoki haqiqiy bo‘lishi mumkin. Shuning uchun ikkita yupqa linzadan iborat sistemalarni xisoblashda linza formulasi ikki marta qo‘llaniladi. Bunda masofa birinchi tasvirdan ikkinchi linzagacha bo‘lgan d 2 masofa l - f 1 , bunda l - linzalar orasidagi masofadir. Ikkinchi linza usun hisoblangan f 2 ikkinchi tasvirning xarakteri va holatini aniqlaydi ( f 2 >0 - haqiqiy tasvir uchun, f 2 <0 - mavhum tasvir uchun). Ikki linzadan iborat sistemaning chiziqli kattalashtirish quyidagiga teng bo‘ladi: Г = Г 1  Г 2 . Agar buyum yoki uning tasviri cheksizlikda bo‘lsa, chiziqli kattalashtirish ma’noga ega bo‘lmaydi. Bunday sistemaning xususiy xoli teleskopdagi nurlar yo‘lidir. Ikkinchi tasvir cheksiz katta masofada nurlarning teleskopik yo‘li Keplerning astronomik ko‘rish trubalarida va Galileyning yerdagi ko‘rish trubalarida ishlatiladi. Yupqa linza ko‘pgina kamchiliklarga ega, yuqori sifatli tasvir olish uchun tasvirni buzilishga olib keladigan kamchiliklarni bartaraf qilish lozim. Shu kamchiliklar abberatsiyalardir. Bu abberatsiyalardan eng muhimlari sferik va xromatik abberatsiyalardir. Shu vaqtgacha optik sistemalarga tushuvchi nurlar paraksial, ya’ni ular optik o‘k bilan uncha katta bo‘lmagan burchaklar hosil qiladi va moddaning sindirish ko‘rsatkichi yorug‘lik to‘lqin uzunligiga bog‘liq emas deb hisoblab keldik. Amalda esa optik sistemaga shunday talab qo‘yiladiki, u turli to‘lqin uzunligidagi yorug‘lik uchun hamda bir xil chiziqli kattalashtirish bilan aniq tasvir hosil qilish kerak, optik sistemaning yorug‘lik kuchi katta bo‘lishi kerak, ya’ni tasvir yasashda keng burchak ichida tarqalayotgan nurlardan foydalanish kerak. Oddiy linzalar bu talablarga javob bera olmaydi, chunki chekli o‘lchamga ega bo‘lgan buyum tasviri bir qancha kamchiliklarga ega bo‘ladi. Shuning uchun zamonaviy optik qurilmalarda faqat yupqa linza emas, balki

markazlashgan optik sistema (ko‘p linza) qo‘llaniladi, chunki ularda har xil aberratsiyalarni yo‘qotish mumkin. Buyumning haqiqiy tasvirini hosil qiluvchi yig‘uvchi linzalar kombinatsiyasi ko‘p optik qurilmalarda ishlatiladi, masalan fotoapparat, proyektor va boshqalar. 6. Fotoapparat Fotoapparatning asosiy qismlari kamera va ob’ektiv bo‘lib yopiq, yorug‘lik kirmaydigan kameradan iborat. Rasmga olinayotgan buyumning tasviri ob’ektiv deb nomlanadigan linzalar sistemasi yordamida fotoplenkada hosil qilinadi. Suratga olish vaqtida maxsus optik buragich yordamida ob’ektiv ochiladi. Fotoapparatning asosiy ishlash xususiyati, fotoplyonkada har xil masofada turgan buyumlarni aniq tasvirini hosil qilish. Agar buyum aniq masofada turgan bo‘lsa, fotoplyonka tekisligida buyumning aniq tasviri hosil bo‘ladi. Yuqori aniqlikga ob’ektivni plyonkaga nisbatan siljitish yordamida erishiladi. Diafragma yordamida dumaloq tirqish kengaytirilishi va toraytirilishi mumkin. Bu aniqlik darajasini ortishiga olib keladi. 4.25 – rasm. Fotoapparat. 7. Proyeksiyalovchi qurilma Proyeksion qurilmaning vazifasi yoritilgan yoki yorug‘lik sochib turgan buyumning ekranda katta masshtabli tasvirini hosil qilishdir. Proyektor ob’ektivi O yassi buyumlar tasvirini ekranga E fokuslaydi (4.26-rasm). Kondensor deb ataladigan K linzalar sistemasi S yorug‘lik manbaini D diapozitivga yig‘ish vazifasini bajaradi. E ekranda haqiqiy kattalashgan teskari tasvir hosil bo‘ladi. Proyeksion apparatning kattalashtirishini o‘zgartirish mumkin. Ekranni yaqinlashtirish yoki uzoqlashtirish bir vaqtning o‘zida O ob’ektiv va D diapozitiv orasidagi masofani o‘zgartirish yo‘li bilan erishiladi.

4.26 -rasm. Proyeksiyalovchi qurilma 4.27-rasm. Yupqa linzada tasvir yasashning virtual modeli.

4.28-rasm. Ikki linzadan iborat sistemaning virtual modeli. 8. Ko‘z optik qurilma Inson ko‘zi murakkab optik sistema bo‘lib, ishlash prinsipiga ko‘ra fotoapparatga o‘xshaydi. Ko‘zning sxematik tuzilishi 4.29-rasmda keltirilgan. Ko‘zning diametri 2,5 sm bo‘lib sharsimon formaga ega. Ko‘z ko‘rish organi bo‘lib, uning asosiy qismlari quyidagilardan iborat. Ko‘z soqqasining (olmasining) tashqi qobig‘ini sklera (I) tashkil etadi. Sklera ko‘zning ichidagi moddalarni tashqi ta’sirdan himoya qiladi va ko‘zning kattaligini saqlaydi. Ko‘zning oldingi sirtida oklera yupqa tiniq shox parda (2) ga aylanadi va shu shox parda orqali ko‘zga yorug‘lik o‘tadi. Shox pardadan keyin teshikka ega bo‘lgan kamalak parda (3) joylashgan. Kamalak parda pigment bilan bo‘lgan mushak halqa va muskul to‘qimalardan iboratdir. Bu halqa muskullar yordamida torayib yoki kengayib qorachig‘ning o‘lchamini o‘zgartiradi va natijada ko‘zga tushuvchi yorug‘lik oqimining kattaligi o‘zgaradi. Kamalak pardadan keyin elastik linzasimon modda ko‘z xrustali (4) joylashgan. Siliar bog‘lovchi (5) ning torayish xossalariga ega ekanligi tufayli bu bog‘lovchi yordamida xrustal sirtining egrilik radiuslari o‘zgarib turadi va bu o‘z navbatida xrustalning optik kuchini o‘zgarishiga olib keladi. Xrustaldan keyin shishasimon jism (6) joylashgan. To‘r parda murakkab ko‘rish nervidan (7) iborat bo‘lib, u yorug‘likka sezgir elementlar – tayoqcha qolpoqchalardan tuzilgan bo‘lib, ko‘zning orqa qismida joylashgan. Ma’lumki, inson mehnat faoliyatining asosiy qismi ko‘z ishtirokida o‘tadi. Ko‘z bir sutkada o‘rta hisobda 15-17 soat ishlaydi. Shuning uchun ko‘zning ba’zi optik xarakteristikalarini bilish foydalidir. Ko‘zning optik sistemasi to‘r pardada obektning haqiqiy tasvirini hosil qiladi. Ko‘zning sindiruvchi sistemasi bo‘lib shox pardaning qavariq sirti, suvga o‘xshagan suyuqlik va ko‘zni to‘ldiruvchi shishasimon jism hisoblanadi. Perpendikulyar ko‘z uchun shox pardaning sindirish ko‘rsatkichi n =1,376, suvga o‘xshagan suyuqlikniki n =1,33, xrustalniki n =1,38 va xrustal yadrosiniki n =1,41 ga tengdir. Shox parda, suvsimon suyuqlik, xrustal va shishasimon jism optik kuchi D=58,64 dioptriya ( f = 17,2 mm) bo‘lgan optik sistemani hosil qiladi. Kiprik

muskullari xrustal sirti egriligining o‘zgarishi natijasida uning optik kuchi ham o‘zgarishi mumkin. Shox parda cho‘qqisidan boshlab hisoblanadigan ko‘zning birinchi bosh tekisligi vaziyati S N1 =1,348 mm. Ikkinchi bosh tekislik vaziyati esa S N2 =1,602 mm. Fokus oraliqlar – f 1 = 17,1 dan 14 mm gacha va f 2 =22,8 dan 18 mm gacha o‘zgaradi. Fokus masofaning birinchi qiymatlari ko‘zning zuriqmagan holatini xarakterlaydi. Fokus oraliqlarning ikkinchi qiymatlari ko‘zning zo‘riqqan holatini xarakterlaydi, ya’ni bu holda ko‘z ~15-20 sm da joylashgan jismlarni ko‘rish uchun moslashgan bo‘ladi. 4.29-rasm. Inson ko‘zi. 4.30-rasm. Uzoqdagi buyumning ko‘zdagi tasviri: a-perpendikulyar ko‘z; b- yaqindan ko‘rar ko‘z; s-uzoqdan ko‘rar ko‘z.

Agar yaqindan ko‘ruvchi ko‘zning uzoq akkomodatsiya nuqtasi 80 sm masofada bo‘lsa, yupqa linza formulasini qo‘llab quyidagiga ega bo‘lamiz: d = ∞, f = –0,8 m, bundan 25,1 8,0 1 21 D dptr. Shuni aytish kerakki, uzoqdan ko‘ruvchi ko‘zlarning uzoq akkomodatsiya nuqtasi mavhum bo‘ladi. Perpendikulyar ko‘zning eng yaxshi ko‘rish masofasi d 0 =25 cm ga teng. Agar yaqindan ko‘rar ko‘z uchun eng yaxshi ko‘rish masofasi 16 sm ga teng bo‘lsa, yupqa linza formulasidan quyidagiga ega bo‘lamiz: м f м d d 16,0 , 25,0 0    15,2 2 1   D dptr. 4.31-rasm. Uzoqdan (a) va yaqindan (b) ko‘ruvchi ko‘zlar uchun ko‘zoynak tanlash. A buyum perpendikulyar ko‘zning eng yaxshi ko‘rish masofasi d = d 0 = 25 sm ga joylashtirilgan А  mavhum tasvir f masofada joylashadi, ya’ni shu ko‘zning eng yaxshi ko‘rish masofasiga teng.

4.32-rasm. Ko‘zni optik qurilma kabi ishlashini ko‘rsatuvchi virtual model. 9. Ko‘zni qurollantiruvchi optik asboblar Qurollanmagan ko‘zning eng kichik ko‘rish burchagi 1  ga teng. Bu burchak to‘rpardaning tuzilishi va yorug‘likning to‘lqin xossasi orqali aniqlanadi. Ko‘rish burchagini kattalashtiruvchi bir qancha optik qurilmalar mavjud. Masalan: lupa, mikroskop, ko‘rish trubalari. Ko‘zni qurollantiruvchi optik asboblar optik sistemalarning ajralmas qismidir. Ko‘zni qurollantiruvchi qurilmalarda nurlarning yo‘li ko‘z akkomodatsiyasiga bog‘liq. Ko‘zni qurollantiruvchi optik qurilmalarning ishlashini kuzatish natijasida kuzatuvchining ko‘zi cheksizlikga akkomodatsiyalanganligini ko‘rish mumkin. Bu shundan dalolat beradiki, buyumning har nuqtasidan chiqgan nur qurilmadan o‘tib ko‘zga parallel nur ko‘rinishida tushadi. Bu holda chiziqli kattalashtirish o‘z ma’nosini yo‘qotadi. Buyumni qurollangan ko‘z bilan ko‘rish burchagini ( qurollanmagan ko‘z bilan ko‘rish burchagi ( ga nisbati burchak kattalashtirish deyiladi.   Vizual kuzatuvchi optik qurilmalarning eng asosiy xarakteristikasi burchak kattalashtirishdir. Lupa. Fokus oralig‘i 1  10 sm atrofida bo‘lgan optik asbob lupa deyiladi, va u kichik buyumni kattalashtirib ko‘rish uchun ishlatiladi. Lupa ko‘zga yaqin

joylashtiriladi, qaralayotgan buyum, uning fokal tekisligiga joylashtiriladi. Buyum lupa orqali quyidagi burchak ostida ko‘rinadi., F h   h -buyum o‘lchami. Bu jismni qurollanmagan ko‘z bilan ko‘rish uchun uni perpendikulyar ko‘zning eng yaxshi ko‘rish masofasiga ( d 0 =25 cm ) joylashtirish kerak. Shunda buyum , 0d h   burchak orqali ko‘rinadi. Bundan qo‘rinadiki, lupani burchak kattalashtirishi quyidagiga teng bo‘ladi. ,0 Fd     10 sm fokus masofasiga ega bo‘lgan linza 2,5 marta kattalashtirish beradi. Lupalarning ishlashi 4.33–rasmda keltirilgan. 4.33-rasm. Lupalarning ishlashi: a) buyum eng yaxshi ko‘rish masofasidan qurollanmagan ko‘z yordamida qaralmoqda, d 0 = 25 cm. b) buyum F fokus masofali lupa yordamida qaralmoqda. Mikroskop. Mikroskop juda kichik obektlarni kattalashtirib kuzatish uchun xizmat qiladi. Mikroskopda jismlarning kattalashtirilishi ikkita qisqa fokusli

linzadan O 1 ob’ektiv va O 2 okulyardan tashkil topgan optik sistema yordamida amalga oshiriladi (4.34-rasm). Ob’ektiv jismni haqiqiy, teskari, kattalashtirilgan tasvirini beradi. Bu oraliq tasvir okulyar orqali xuddi lupadagi kabi ko‘z yordamida ko‘riladi. Okulyar shunday joylashtirilishi kerakki, oraliq tasvir uning fokal tekisligida bo‘lsin; bunday vaqtda buyumning har bir nuqtasidan chiqadigan nur okulyardan keyin parallel nurlar dastasiga aylanadi. 4.34-rasm. Mikroskopda nurlar yo‘li Jismning mavhum tasviri okulyar orqali hamisha teskari ko‘rinadi. Agar bu noqulay bo‘lsa (misol uchun, mayda yozuvlarni o‘qishda) jismni ob’ektiv oldiga teskari qo‘yish mumkin. Shuning uchun ham mikroskopni burchak kattalashtirishi musbat hisoblanadi. 4.34-rasmda ko‘rish burchagi ; 22 F d h f F h      Taqriban 1 F d  va ,l f bu yerda l - mikroskopda ob’ektivi va okulyar orasidagi masofa («tubs uzunligi»). Qurollanmagan ko‘z uchun o‘sha jismni ko‘rish 0 d h   Natijada mikroskopni burchak kattalashtirishi quyidagicha bo‘ladi. 21 0 F F d l       Yaxshi mikroskop bir necha yuz marta kattalashtirishi mumkin. Juda katta kattalashtirishda difraksiya xodisasi namoyon bo‘la boshlaydi. Haqiqiy

mikroskoplarning ob’ektiv va okulyarlari har xil aberratsiyalardan holi qilingan murakkab optik sistemadir. Teleskop. Teleskop – osmon yoritgichlarini kuzatish uchun ishlatiladigan astronomik asbobdir. Ko‘rish trubalari va teleskoplar ikkita linzalar sistemasidan tashkil topadi. Birinchi linzaning ikkinchi bosh fokusi ikkinchi linzaning birinchi bosh fokusi bilan ustma-ust tushadi. Bunday sistemalarga teleskopik sistema deyiladi. Teleskopik sistemalarning xarakterli xususiyati shundan iboratki, sistemaga parallel tushgan yorug‘lik nurlari undan yana parallel ravishda chiqadi va ob’ektiv orasidagi masofa yetarli darajada katta bo‘lsa, deyarli fokal tekislikda hosil bo‘ladi. Ko‘rish trubasi ikki xil bo‘ladi: Keplerning ko‘rish trubasi astronomik kuzatishlarga mo‘ljallangan. Biri uzoqdagi jismning teskari, kattalashgan tasvirini beradi, yerdagi kuzatishlar uchun noqulay. Galileyning ko‘rish trubasi yer ustidagi kuzatishlarga mo‘ljallangan bo‘lib, to‘g‘ri kattalashtirilgan tasvir beradi. Galiley trubasida okulyar vazifasini sochuvchi linza bajaradi. 4.35-rasmda astronomik teleskopda nurlar yo‘li tasvirlangan. kuzatuvchi inson ko‘zi cheksizlikka akomodatsiyalangan deb hisoblanadi, shuning uchun ham uzoqdagi jismning har bir nuqtasidagi nurlar okulyardan parallel nurlar dastasiga aylanadi. Nurlarning bunday yo‘li teleskopik yo‘l deb yuritiladi. Bunday vaqtda okulyar va ob’ektiv orasidagi masofa fokus masofalari yig‘indisiga teng bo‘ladi l=F 1 +F 2 . Ko‘rish trubasi (teleskop)  burchak kattalashtirishi bilan xarakterlanadi. Mikroskopdan farqli ravishda, teleskopda kuzatiladigan jism kuzatuvchidan hamisha uzoqda bo‘ladi. Agar uzoqdagi jism qurolanmagan ko‘z bilan ( burchak ostida ko‘rinsa, teleskop orqali  burchak ostida ko‘rinsa, burchak kattalashtirish quyidagiga teng bo‘ladi..   

Tasvirning to‘g‘ri yoki teskari ekanligiga qarab, burchak kattalashtirishga ham chiziqli kattalashtirish Г kabi, “musbat” va “manfiy” ishoralarni qo‘yish mumkin. Keplerning astronomik ko‘rish trubasining burchak kattalashtirishi manfiy, Galileyning ko‘rish trubasiniki esa musbat bo‘ladi. Ko‘rish trubasining burchak kattalashtirishi fokus masofalari orqali ifodalanadi:. 2 1 F F   4.35-rasm. Teleskopda nurlarning yo‘li. Katta astronomik teleskoplarda ob’ektiv sifatida linzalar o‘rniga sferik ko‘zgular ishlatiladi. Bunday teleskoplar reflektor deb yuritiladi. Linzalarga nisbatan ko‘zgularda xromatik aberratsiya bo‘lmaydi. Rossiyada, dunyoda eng katta, ko‘zgusining diametri 6 m bo‘lgan teleskop o‘rnatilgan. Bizda baland tog‘ Maydanak astronomik kompleksida ko‘zgusining diametri 1,5 m atrofida bo‘lgan teleskop mavjud. Shuni aytish kerakki katta astronomik teleskoplar faqatgina ko‘rish burchagini kattalashtirish uchun xizmat qilmasdan, balki xira obektlardan kelayotgan yorug‘lik energiyasi oqimini oshirish uchun ham mo‘ljallangan.

4.36-rasm. Mikroskop modeli. 4.37-rasm. Keplerning ko‘rish trubasi modeli.

Похожие

Qutblangan yorug’lik hosil qilish va uni tekshirish kurs ishi

To'lqin optikasi. Elektromagnit to'lqinlar shkalasi

Elektromagnit tebranishlar va to‘lqinlar

Elektromagnit to’lqinlar

Elektromagnit tebranishlar