Электр юритма асослари - Физика - Рефераты

Электр юритма асослари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

72.630859375 KB

Электр юритма асослари Режа: 1. Электр юритманинг ҳаракат тенгламаси. 2. Электр юритманинг юкланма диаграммаси. 3. Электр двигателларнинг қувватини ҳисоби.

Умумий тушунчалар Иш механизми (машина), механик узатма, электр двигател p ҳамда унинг бошқариш аппаратлари биргаликда электр юритма деб аталади. Электр двигател p узатиш системаси орқали иш механизмининг ижрочи қисмини ҳаракатга келтиради. Бошқариш аппаратлари ёрдамида двигател p иш механизмининг баъзи элементлари ва ёрдамчи қурилмалари (агар машина ёки иш механизми мураккаб бўлса), бошқарилади. Замонавий электр юритмаларни якка ва кўп двигателли электр юритмага ажратиш мумкин. Битта электр двигател p ёрдамида ҳаркатга келувчи машина якка двигателли электр юритма деб аталади. Бунга бир шпинделли пармалаш дастгоҳи, металлга оддий ишлов берувчи дастгоҳлар, вентилятор ва бошқалар мисол бўла олади. Мураккаб ишлаб чиқариш агрегатининг айрим ишчи органларини ҳаракатга келтирувчи бир нечта якка электр юритмалар мажмуи кўп двигателли электр юритма деб аталади. Бунга мисол тариқасида металлга ишлов берувчи дастгоҳлар, шнеклар, тўқимачилик машиналари, прокат станлари ва бошқаларни кўрсатиш мумкин. Электр юритмаларни бошқаришдаги автоматлаштирилганлик ҳажмига қараб автоматлаштирилмаган, автоматлаштирилган ва автоматик хилларга ажратиш мумкин. Агар электр юритмани ишга тушириш, тўхтатиш ва у ёрдамида технологик жараённи бошқаришни одам бажарса, бундай юритма автомтлаштирилмаган электр юритма деб аталади. Агар одам фақат бошланғич бошқариш таҳсирини ҳосил қилишдагина иштирок этса, бундай юритма автоматлаштирилган электр юритма деб аталади. Бунда мураккаб ишлаб чиқариш жараёнлари автоматик бажарилади. Автоматлаштирилган электр юритмага турли прокат станлари, лифтлар, минорали кранлар киради. Автоматлаштирилган электр юритма асосан кўп двигателли бўлади. Агар одам фақат автоматик бошқариш ва электромеханик тизимларнинг ҳолатини кузатишдагина иштирок этса, бундай юритма автоматик электр юритма ёки машиналарнинг автомат линиялари деб аталади. Автоматик линиялар саноат

корхоналарини автоматлаштиришда янги босқич бўлиб, унда бир қанча машиналар гуруҳи ишлайди. Машиналар деталга ёки буюмга ишлов беришдаги бир қанча операцияларни бирин-кетин бажаради ҳамда мазкур детал p ёки буюмлар бир машинадан иккинчисига автоматик равишда узатилади. Электр юритманинг ҳаракат тенгламаси Электр двигатель ишлаганда ҳосил бўлувчи айлантириш моменти М электр юритманинг турли қисмларига таъсир этувчи қаршилик моменти билан мувозанатлашади. Қаршилик моментларини пайдо бўлиш сабабларига кўра қуйидаги уч гуруҳга бўлиш мумкин: 1 . Иш машинаси ижрочи қисмининг фойдали иш бажаришда (масалан, кесиш, юк кўтариш, қисиш, чўзиш, эзиш ва бошқалар) ҳосил бўлувчи моментлар. 2. Иш машинаси ва узатиш қурилмаси ҳаракатланувчи қисмларининг ишқаланишидан ҳосил бўлувчи моментлар. 3 . Иш машинаси ва узатиш қурилмаси ҳаракатланувчи қисмларнинг инерциясидан ҳосил бўлувчи моментлар. Биринчи ва иккинчи гуруҳ моментларини статик қаршилик моменти ( М қ ), учинчи гуруҳ моментини эса динамик қаршилик моменти ( М дин ) дейилади. Электр юритма системасидаги моментларнинг мувозанатлик тенгламаси қуйидагича ифодаланади: М=М қ  М дин . (17.1) Динамик (инерция) момент қуйидаги формула билан топилади.Mдин =Jdω dt , (17.2) бунда J – механик тизимдаги барча ҳаракатланувчи қисмларнинг двигатель ўқига келтирилган умумий инерция моменти, кг  М 2 ;  - двигатель ўқининг айланиш тезлиги, рад/с.

Ўқнинг айланиш тезлиги  ни айланишлар сони n [ айл/мин ] да ифодалаб: ω=2πn 60 , динамик моментнинг бошқа ифодасини келтириб чиқариш мумкин: Mдин=M−Mы= J 9,55 dn dt [Н.м] . (17.3) Кўп ишлаб чиқариш механизмларида инерция моменти ўзгармас бўлиб, қуйидаги ифода билан аниқланиши мумкин: J=mρ 2=CD 2 4g , (17.4) бунда  ва D - инерция радиуси ва диаметри, м; G – жисмнинг оғирлиги, кг; g = 9,81 м/с 2 эркин тушиш тезланиши. (17.4) ифодани (17.3) га қўйиб динамик момент учун қуйидаги ифодани ҳосил қилиш мумкин: Mдин=M−Mы=GD 2 375 dn dn . (17.5) (17.3) ёки (17.5) ифода электр юритманинг ҳаркат тенгламаси деб аталади. (17.5) дан кўринадики: 1. Агар М > М қ бўлса, dn dt >0 бўлиб, юритма мусбат тезланиш олади ва ўз тезлигини М=М қ бўлгунча оширади. 2. Агар М < М қ бўлса, dn dt<0 бўлиб, юритма манфий тезланиш олади ва ўз тезлигини М=М қ бўлгунча камайтиради. 3. Агар М=М қ бўлса, dn dt =0 бўлиб, юритма ўзгармас тезлик билан турғун режимда ишлайди. Демак, динамик момент фақат ўтиш режимида пайдо бўлади. Юритманинг тезланишида бу момент ҳаракатга тескари йўналган бўлиб, тезликнинг ошишига қаршилик қилади, тормозланишда эса ҳаракат бўйича йўналиб, ҳаракатнинг давом этишига ёрдам беради.

Қаршилик моментини ўз характерига қараб реактив ва актив моментларга ажратиш мумкин. Реактив момент қисиш, кесиш, ишқаланишлар таъсирида юзага келиб, юритманинг ҳаракатига қаршилик қилади ва ҳаракат йўналиши ўзгарса, ўз ишорасини ўзгартиради. Актив момент оғирлик кучи ҳамда қайишқоқ жисмни чўзиш, қисиш ва бурашда ҳосил бўлган қаршилик моментидан иборат бўлиб, юритма ҳаракатига қаршилик қилиши ва ҳаракат йўналиши ўзгаришига ёрдам бериши мумкин. У ҳаракатнинг ҳар икки йўналишида ҳам ўз ишорасини ўзгартирмайди. Демак, электр юритманинг ҳаракат тенгламасини умумий ҳолда қуйидагича ёзиш мумкин.±M±Mы=GD 2 375 dn dt . (17.6) (17.6) тенгламадаги моментлар ишорасини танлаш двигателнинг режимига ва қаршилик моментининг хусусиятига боғлиқ. (17.4) формуладаги GD 2=4gJ катталик маховик моменти деб аталади. Унинг қиймати ҳар бир двигателнинг қўзғалувчан қисми учун маълумотномаларда келтирилади. Электр юритманинг юкланма диаграммаси Электр двигателнинг айлантириш моменти, токи ва қувватининг вақтга қараб ўзгариши электр юритманинг юкланма диаграммаси деб аталади ва М ( t ), I ( t ) , Р ( t ) тарзда белгиланади. Юкланма диаграммасини қуриш электр двигател p билан ижрочи механизмнинг биргаликда ишлагандаги хусусиятларни ҳисобга олишга асосланган. Чунки двигателнинг М ( t ) ва Р ( t ) юкланма диаграммалари фақат барқарор режим вақтидагина ижрочи механизмнинг М қ ( t ) ва Р қ ( t ) юкланма диаграммалари билан бир хил бўлади. Бу вақтда М = М қ ва Р = Р қ бўлади. Электр юритманинг юкланма диаграммаси унинг ҳаракат тенгламаси асосида қурилади. Бунинг учун механизм қаршилик моментининг ўзгариш характери ва электр юритмадаги ўтиш жараёнининг қонунияти маълум бўлиши керак.

Юкланма диаграммасини ҳисоблаш ва қуриш кетма-кетлигини даврий равишда ишловчи кўприкли краннинг электр юритмаси мисолида кўриб чиқамиз. Бу кранда фаза роторли АД ишлатилган. Юкланма диаграммасини ҳисоблаш учун юритманинг механик тавсифи n =f ( M қ ) ва юритманинг бир давр мобайнидаги ишини таъминловчи айланиш тезлигини графиги n ( t ), шунингдек юритманинг инерция моменти J K маҳлум бўлиши керак (17.1- расм, а,б). Иш механизмининг бир даври двигателни валида юкланиш бўлган ҳолда тезлигини n =0 дан n = n max гача олиб чиқиш учун кетган вақт (ишга тушириш вақти t 1 ), юритманинг ўзгармас тезлик n Т билан ишлаш вақти ( t 2 ) тўхташ вақти ( t 3 ) ва икки давр фазасидаги тўхташ вақти ( t 0 ) дан иборат. n ( t ) боғланишдан dn dt ни график усулда топамиз (17.1-расм, в). n ( М қ ) ва n ( t ) боғланишлардан фойдаланиб, иш машинасининг юкланма диаграммаси М қ ( t ) ни қурамиз (17.1-расм, г). Бу моментнинг қиймати ёки ўртача қиймати (агар қаршилик моменти ўзгарувчан бўлса) бўйича каталогдан аввал фаза роторли асинхрон двигател p танланади. Двигатель танлангандан сўнг унинг ротор инерцияси J р топилади. Юритманинг умумий инерция моменти J = J к + J р аниқланади. Сўнгра динамик момент миқдори Mдин= J 9,55 dn dt ни топамиз. М дин ( t ) графиги dn dt боғланишга шаклан ўхшаш бўлади (17.1-расм, д). Двигателнинг айлантириш моменти қаршилик моменти билан динамик моментларнинг алгебраик йиғиндисидан иборат бўлганлиги учун, график М қ ( t ) ва М дин ( t ) лар ординатасининг ҳар бир вақтга тўғри келувчи қийматларини ўзаро қўшиб, иш механизмининг юкланма диаграммаси М ( t ) ни ҳосил қиламиз (17.1-расм, е). Двигатель ўқидаги қувват графиги Р ( t ) 17.1 – расм.

P=2π 60 M⋅n⋅10−3,кВ тформулага асосан айлантириш моменти билан тезлик графикларининг мос ординаталарини ўзаро кўпайтириб ҳосил қилинади (17.1- расм , ж ) тахминан танланган двигателнинг юкланма диаграммаси М ( t ) ёки Р ( t ) бўйича текширилиб , қатъий хулосага келинади . Электр двигателларнинг қувватини ҳисоби Двигателни ишлаш жараёнида қизиши уларнинг юкланма диаграммасига боғлиқ . Двигателни ишлатиш шароитида ҳосил бўладиган энг юқори температура ундан фойдаланиш кўрсаткичининг даражаси бўлиб ҳисобланади . Агар стандарт бўйича атроф - муҳит ҳарорати 40 0 С деб қабул қилинса , двигателнинг изоляцияси температурасининг муҳит температурасидан ошиши 105 0 С ( А синф - даги изоляция учун ), 130 0 С ( В учун ) ва 180 0 С ( Н учун ) чегарагача рухсат этилади . Чўлғам изоляцияси температурасининг стандарт белгилаган температурадан ошишига йўл қўйилмайди , чунки бу двигатель изоляциясининг бузилишига ва хизмат муддатининг қисқаришига олиб келади . Электр двигателларнинг қизиш жараёнини тушунишни осонлаштириш учун шартли равишда двигателнинг бутун ҳажми бир меъёрда исийди , иссиқлик эса унинг сиртидан бир текисда тарқалади ва иссиқлик сиғими ҳамда иссиқлик узатилиши двигатель ва ташқи муҳит температуралари фарқига пропорционал деб ҳисобланади . Ана шу шароит учун двигателнинг ўта қизиш температураси  нинг бошланғич температура  бош дан охирги турғун  тур температурагача t вақт ичида ўзгариши қуйидаги тенглик билан ифодаланади : τ=τтур (1−e −t T)+τбош e −t T , (17.7) бунда Т – қизиш доимийси бўлиб , иссиқлик атроф - муҳитга тарқалганда двигателнинг энг юқори барқарор температурагача қизиши учун сарфланган вақтни билдиради .

Бошланғич ишлаш даврида двигателнинг температураси , атроф - муҳитникидан деярли фарқ қилмайди . t =0 да  бош =0, шунинг учун (17.7) τ=τтур (1−e −t T) (17.8) кўринишга келади. (17.7) ва (17.8) тенгламалар асосида 17.2-расмда қизиш эгри чизиқлари (1) ва (2) келтирилган. Двигател электр тармоғида узилса у совий бошлайди. У ҳолатда: τ=τбош (1− e −t T)+τтур e −t T . (17.9) Агар  бош =0 бўлса, яъни двигатель муҳит температурасигача совиса (17.9) ифода қуйидаги кўринишни олади: τ= τтур e −t T . (17.10) (17.9) ва (17.10) тенгламалар асосида 17.2-расмда двигателнинг совиш эгри чизиқлари келтирилган. Агар двигателнинг қизиш температураси рухсат этилганга яқинлашсаю ортиб кетмаса, у ҳолда двигателдан тўлиқ фойдаланилган бўлади. Двигателнинг қизиш ва совиш хусусиятига қараб электр юритмаларнинг иш жараёни учта: узоқ муддатли, қисқа муддатли ва такрорланадиган қисқа муддатли, номинал иш режимига бўлинади. Узоқ муддатли иш режимида двигателнинг юкланиш билан ишлаш даври узоқ давом этади, шунинг учун унинг барча қисмлари температуранинг барқарор қийматигача қизийди. Қисқа муддатли иш режимида электр юритманинг номинал нагрузкада ишлаш даврлари двигателни вақтинчали электр тармоғидан ўзиб қўйиш вақти билан алмашиниб туради. Шу вақт давомида двигател p атроф-муҳит ҳароратигача совишга улгуради (тўғонларда, ажралувчи кўприкларда ва бошқ.қул.).

Такрорланадиган қисқа муддатли иш режимида юкланма уланганда двигател p қисмларининг қизиш температураси барқарор қийматгача кўтарила олмайди, пауза вақтида эса атроф-муҳит ҳароратигача совишга улгурмайди. Такрорланадиган қисқа муддатли иш режими улашнинг нисбий давомийлиги (УД) дейиладиган катталик билан тавсифланади ва фоизларда ифодаланади.УД = tИ tИ+t0 100 = t0 tЦ 100 , (17.11) бунда t и – электр юритманинг номинал юкланмада қисқа муддатли ишлаш даври; t 0 – двигателни тармоқдан узиб қўйиши (пауза) даври; t ц – бутун цикл вақти. Саноат корхоналарида УД 15, 25, 40 ва 60% бўлган турли қувватдаги двигателлар ишлаб чиқарилади. Буларда цикл давомийлиги 10 минутдан ошмайди. Двигателларнинг қувватини тўғри танлаш катта аҳамиятга эга бўлиб, электр юритма қувватининг бошланғич минимал қийматини ва уларнинг эксплуатация қилишда юзага келувчи энергия исрофининг камроқ бўлишини таҳминлайди. Барча ҳолларда ҳам двигателнинг номинал иш режимларини иш механизмларининг режимларига мос ҳолда танлаш керак. Узоқ муддатли иш режими учун двигатель қувватини танлаш. Агар механизмлар истеъмол қиладиган ўзгармас қувват ( Р ) маҳлум бўлса, у ҳолда двигателнинг қуввати бевосита каталогдан танланади. Бунда двигатель қуввати ( Р ном ) юкланма қуввати ( Р ) га тенг деб олинади. Агар каталогда бундайи бўлмаса, у ҳолда навбатдаги энг яқин каттароқ қувватли двигатель танланади, яъни Р ном  Р бўлиши керак. Узоқ муддати ўзгармас нагрузкада ишлайдиган механизмлар (насослар, вентиляторлар, компрессорлар) учун мўлжалланган двигателларнинг қуввати назарий ҳисоблар ёки эмпирик формулалар ёрдамида ҳисоблаб ёки юкланма диаграммасини қуриш йўли билан аниқланади. Масалан насослар учун PН=QH γK Э 102 ηнηу , (17.12)

бунда Р н – двигател p қуввати, кВт; Q – насоснинг иш унуми, м 3 /с; Н – тўла босим, м;  - ҳайдаладиган суюқликнинг солиштирма оғирлиги, кг/м 3 ; К Э – эътиётлик коэффициенти;  H ,  y - насос билан двигател p орасидаги узатманинг фойдали иш коэффициентлари. Кўпгина механизмлар узоқ муддат ўзгарувчан юкланмада ишлайдилар. Бундай қурилмалардаги электр двигателларнинг қуввати юкланма диаграммаси ёки ўртача исрофлар усули асосида аниқланади. Бу усул двигателнинг ишлаш давридаги ўртача қувват исроф Р ўр ни номинал юкланмадаги исрофлар Р ном билан солиштиришга асосланган. ΔP щр=ΔP 1t1+ΔP 2t2+...+ΔP iti tц , бу ерда  Р 1 ,  Р 2 ,…,  Р i – t i вақтдаги қуват исрофи; t ц – циклнинг давомийлиги. Агар иш цикли вақтида ўртача қувват исрофи номинал юкланма билан ишлагандаги қувват исрофидан ошмаса, у ҳолда двигателнинг ўртача температураси жоиз қийматдан ойшмади. Демак, двигатель тўғри танланган бўлади. Шундай қилиб двигателни танлаш шарти сифатида қуйидаги ифода хизмат қилади: Р ўр  Р . Аммо каталогларда двигатель тўғрисидаги керакли маълумотларнинг етарли бўлмаслиги кўп ҳолларда ўртача қувват исрофидан фойдаланишни қийинлаштиради. Шунинг учун амалда анчагина содда усул: эквивалент миқдорлар (ток, момент ва қувват) усули кенг қўлланилади. Эквивалент ток деб, шундай ўзгармас токка айтиладики, бу ток электр двигатели чўлғамларидан бутун ишлаш даври давомида ўтиб чўлғамларни ҳақиқий ток ўткандагидай бир хилда қиздиради. Эквивалент ток қуйидаги формула бўйича аниқланади: IЭ=√ I12t1+I22t2+...+In2tn t1+t2+...+tn . (17.13)

Двигателнинг каталогдан танланадиган номинал токи I ном ҳисобланган эквивалент ток I Э га тенг ёки ундан катта қилиб олиниши керак, яъни I ном ¿ I Э . Агар электр двигателнинг магнит оқими ўзгармас бўлса (параллел уйғотишли ўзгармас ток ва сихрон электр двигателлар), у ҳолда электр двигателини эквивалент айлантириш моментига кўра танлаш мумкин. MЭ=√ M12t1+M22t2+...+Mn2tn t1+t2+...+tn . (17.14) Агар берилган юкланма графиги қувватнинг вақтга боғланишидан иборат ва юкланманинг тезликка таъсири жуда кичик бўлса, у ҳолда двигателни эквивалент қувват бўйича танлаш мумкин. PЭ=√ P12t1+P22t2+...+Pn2tn t1+t2+...+tn , (17.15) Агар М ном  М Э ёки Р ном  Р Э бўлса (17.14) ёки (17.15) формула бўйича ҳисоблаб танланган двигатель қизиш шартини бажаради.

Фойдаланилган адабиётлар: 1. Каримов А.С. ва бошқ. Электротехника ва электроника асослари: Олий ўқув юрти талабалари учун дарслик. – Т.: Ўқитувчи, 1995. 2. Касаткин А.С., Немцов М.В. Электротехника: Учебник для вузов. – М.: Вусш. шк., 2000. 3. Электротехника: Учебник для неэлектротех. спец. вузов / Под ред. В.Г.Герасимова. – М.: Вусш.шк. 1985. 4. Иванов И.Н., Равдоник В.С. Электротехника. Учеб. пособие для неэлектротех. спец. вузов. – М.: Вусш. шк., 1984.

Похожие

Металлар электр ўтказувчанлигининг классик электрон назарияси асослари

Электр майдони. Электр майдон кучланганлиги, Суперпозиция принципи, Электр диполи

Электр майдони

Электр таъминоти

Электр ўлчашлар