Электр таъминоти - Физика - Рефераты

Электр таъминоти

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

89.7587890625 KB

Электр таъминоти Режа: 1. Электр таъминоти манбалари. 2.Электр таъминотининг баъзи схемалари ва уларнинг элементлари ҳақида. 3. Электр таъминоти тизими ҳисобий қуввати. 4. Ўтказгичнинг кўндаланг кесимини танлаш.

Электр таъминоти манбалари Электр энергиясини узатиш, ўзгартиш ва тақсимлаш учун хизмат қилувчи қурилмалар мажмуига электр таъминоти тизими дейилади. Электр таъминотида электр тармоқлари катта аҳамиятга эга. Электр тармоғининг асосий вазифаси истеъмолчиларни электр билан таъминлаш, яна электр энергиясини ишлаб чиқарилган жойидан уни қабул қилувчи жойга узатишдан иборат. Электр узатиш линиялари (ЭУЛ) билан боғланган электр станциялар ва электр энергия қабул қилувчи истеъмолчиларнинг йиғиндиси электр энергетика тизимини ташкил этади. Электр энергия электр станцияларида бошқа турдаги энергияни электр энергиясига айлантириш орқали ишлаб чиқарилади. Бу станцияларда уч фазали синхрон генераторлар кучланиши 6-24 кВ ли частотаси 50 Гц бўлган синусоидал ток электр энергиясини ишлаб чиқаради. Электр станциялари ўзгартириладиган энергия турига қараб: иссиқлик, гидравлик, атом, шамол ва қуёш электр станцияларига бўлинади. Иссиқлик электр станцияси (ИЭС) органик ёнилғининг ёнишида ажралиб чиқадиган иссиқлик энергиясини электр энергиясига айлантириб беради. ИЭС ларида генераторлар буғ ва газ турбиналар, ички ёнув двигателлари ёрдамида айлантирилади. Буғ турбинали иссиқлик электр станциялари конденсацион ва иссиқлик таъминотли турларда бўлади. Конденсацион электр станцияларида электр энергия ишлаб чиқариш уч босқичдан, яъни ёқилғининг иссиқлик энергиясини қозондаги буғ энергиясига айлантириш, буғ энергиясини турбинада механик энергияга айлантириш ва механик энергияни генераторда электр энергияга айлантиришдан иборат. Буғнинг энергияси қанча юқори бўлса, қурилманинг фойдали иш коэффициенти шунча юқори бўлади. Йирик конденсацион станциялар ёқилғи (кўмир, торф) конлари яқинига қурилади. Чунки ёқилғини узоқ масофаларга транспортда ташишга қараганда электр энергиясини узоқ масофага узатиш анча арзон тушади.

Иссиқлик таъминотли электр марказлари (ИЭМ) бир вақтда ҳам иссиқлик, ҳам электр энергиясини ишлаб чиқаришга имкон беради. Шунинг учун иссиқлик таъминотли электр марказлари мамлакатимиз энергетикасидан асосий ўринни эгаллайди. Бундай электр марказлари катта шаҳарлар атрофида қурилади. Улар шаҳардаги саноат корхоналари ва коммунал хўжаликларни электр энергиясидан ташқари иссиқ сув ва буғ билан ҳам таъминлаш имконини беради. Турбинада ишлатилган буғ иссиқлигидан иккинчи марта фойдаланиш туфайли конденсацион станцияларга қараганда иссиқлик таъминотли электр марказлари тежамлироқ бўлиб, уларнинг фойдали иш коэффициенти 50-65% етади. Гидравлик электр станциялар (ГЭС) сув оқими энергиясини электр энергиясига айлантиради. Бу станцияларда гидротурбиналар ишлатилиб, улар сув оқими энергиясини гидрогенератор ўқини ҳаракатга келтирувчи механик энергияга айлантиради. ГЭС нинг асосий элементларидан бири сув оқимининг керакли босимини ҳосил қилувчи тўғон ҳисобланади. Тўғондаги олдинги ва кейинги сув сатҳларининг фарқи қанча катта бўлса, электр станциянинг қуввати шунча катта бўлади ва ГЭС шунчалик бир маромда ва самарали ишлайди. ГЭС нинг фойдали иш коэффициенти 85-92% ни ташкил этади. Ундаги битта агрегатнинг қуввати 600 МВт га етади. Йирик ГЭС ларнинг қуввати эса бир неча млн КВт га етади. Атом электр станцияси (АЭС) атом энергиясини электр энергиясига айлантириб, ўз моҳияти билан иссиқлик станцияси ҳисобланади. Ядро реакторидан ажралиб чиқадиган иссиқлик энергияси АЭС да буғ олиш учун фойдаланилади, буғ эса турбогенераторларни айлантиради. Бундай электростанцияларни қуввати бир неча минг МВт ларга етади. АЭС ларни энергия манбаларидан узоқдаги йирик саноат марказлари атрофига қуриш мақсадга мувофиқ бўлади. Шамол электр станциялари ва қуёш энергиясини ўзгартирувчи қурилмалар мамлакат энергобалансида кичик улушни ташкил этади.

Электр таъминотининг баъзи схемалари ва уларнинг элементлари ҳақида Электр таъминотида электр тармоқлари турли номинал кучланишли ўзгарувчан ва ўзгармас ток таъсирида бўлади, одатда, уч фазали ўзгарувчан ток тармоқларидан фойдаланилади. Ўзгарувчан ток тармоқларида 127, 220, 380 ва 660 В ли кучланишлар паст ва 3, 6, 10, 20, 35, 110, 150, 220, 330, 500, 750 кВ ли кучланишлар юқори ҳисобланади. Электр тармоқлари ҳаво ва кабель линиялари, шина ўтказгич ва бошқа электр ўтказгичлардан иборат бўлиши мумкин. Саноат корхоналари электр энергиясини электр энергетика тизимидан ёки ўзидаги электр станциялардан олади. Йирик саноат корхонасининг электр энергетика тизимидан электр энергияси билан таъминланиши схемасидан бири 19.1-расмда келтирилган. Юқори кучланишли (220 кВ) ли энергия электр энергетика тизимидан ҳаво линияси ёки кабел p орқали юқори кучланиш (220 кВ) ли тақсимлаш қурилмаси (ТҚ) га келади. Электр энергия тақсимлаш қурилмасидан ажратгич А ва узгич У лар орқали трансформатор Т 1 ва Т 2 ҳамда ажратгич ва узгичлар орқали юқори кучланиш (6-10 кВ) ли тақсимлаш қурилмаси ТҚ2 га келади. Трансформаторлар Т 1 ва Т 2 220 кВ ни 6-10 кВ гача пасайтиради. ТҚ2 дан 6-10 кВ ли юқори кучланишли энергия пасайтирувчи подстанциялар ТП1, ТП4 ва ТҚ3 орқали ТП2, ТП3 ларга ҳамда юқори кучланишли двигатель Д ва электр печлари ЭП га келади. Уларга таъминловчи линиялар ажратгичлар ва узгичлар орқали уланади. Пасайтирувчи трансформаторли подстанциялар (ТП1-ТП4) 6-10 кВ ли кучланишни 0,4 кВ кучланишга айлантиради ва тақсимловчи қурилмалар (ТҚ4-ТҚ7) га автоматлар (АВ) орқали уланади. Сақлагичлар (С1 ва С2) ТП1 ва ТП3 ларни қисқа туташув токидан ҳимоя қилади. Трансформаторли подстанцияларда қуйидаги коммутацияловчи аппаратлар ишлатилади:

Юқори кучланишли узгич занжирни иш токига улаш ва узиш учун ҳамда уни қисқа туташув токида ва ўта юкланишда узиш учун хизмат қилади. Ёй сўндирувчи қурилма, контакт системаси, ток ўтказувчи қисмлар, корпус, изоляцияловчи конструкция ва ҳаракатга келтирувчи механизм узгичнинг асосий элементлари ҳисобланади. Конструкцияси ва ёй сўндириш усулига кўра узгичлар катта хажмдаги мойли, кичик хажмдаги мойли, ҳаволи, электромагнитли, элегазли, автогазли, вакуумли хилларга бўлинади. Ажраткич токсиз занжирларни кучланиш остида улаш ва узиш учун ҳамда юқори кучланишли занжирларда яққол кўринадиган узилиш ҳосил қилиш учун хизмат қилади. Ажраткичлар ёй сўндириш қурилмаларига эга эмас. Шунинг учун ажраткич ёрдамида токли зан-жирни узиш ва юкланмали занжирни улаш мумкин эмас. Ажраткични узишдан олдин занжир узгич ёрдамида узилган бўлиши шарт. 19.1 – расм .

Сақлагич электр занжирида қисқа туташув ёки ўта юкланиш бўлганида уни автоматик равишда бир марта узиш учун хизмат қилувчи аппаратдир . Занжирни сақлагич орқали узилиши эрувчан қўйма ( сим ) нинг эриши туфайли амалга оширилади . Занжир узилгандан сўнг сақлагичдаги эрувчан қўйма алмаштирилади . Автомат нормал иш режимида занжирни манбага улаш ва узиш ҳамда нормал бўлмаган режимда ишлаётган электр занжирни автоматик узувчи паст кучланишли электромагнит аппаратдир . Автоматлар 1, 2, 3 қутбли бўлади . Автоматларнинг турли хиллари бўлиб , улар 160-5000 А токларга ва кучланиши ўзгарувчан токда 660 В гача , ўзгармас токда 440 В гача мўлжаллаб ишлаб чиқарилади . Бош пасайтирувчи подстанция (БПП) саноат корхоналарининг яқинига қурилади. Унинг Т 1 ва Т 2 трансформаторлари 3200, 5600, 7500, 10000 кВ  А қувватга эга бўлиши мумкин. Улар 220 кВ кучланишни 6-10 кВ ли кучланишга тушириб беради. Пасайтирувчи трансформаторлар подстанция (ТП1 – ТП4) лар цехларнинг юкланма энг кўп бўлган жойларига жойлаштирилади. Уларнинг қуввати 180, 320, 560, 750 ва 1000 кВ  А бўлиши мумкин. Бу қийматлар цехнинг қабул қилувчи қувватига қараб танланади. Катта қувватли ТП ларда, одатда иккита трансформатор бўлади. Худди шундай биринчи тоифадаги истеъмолчиларга ҳам иккита трансформатор ўрнатилади ва бошқа таъминловчи (масалан, ТП2) билан резервланади. 0,4 кВ кучланишли тақсимловчи қурилмалар (ТҚ4-ТҚ7) га цехларнинг электр энергия истеъмолчилари уланади. 19.2–расмда цех ТП ларнинг радиал таъминлаш схемаси келтирилган. Бу схемада ҳар ТП ўзининг мустақил таъминлаш линиясига эга. Радиал схема ишлатиш учун қулай ва содда ҳамда электр таъминотининг юқори ишончлилигини 19.2 – расм.

таъминлайди. Унинг камчилиги нисбатан кўпроқ аппаратлар ва таъминлаш симларини талаб қилишидир. 19.3-расмда цех ТП ларнинг магистрал таъминлаш схемаси кўрсатилган. Бунда битта таъминлаш линиясига бир нечта ТП лар уланади. Магистрал схема ишлатиш учун мураккаб ва ноқулай ҳамда ишончлилиги пастроқ, лекин нисбатан камроқ аппаратлар ва таъминлаш симларини талаб қилади. Кўпинча ҳар иккала схеманинг комбинацияларидан фойдаланилади. Аҳолиси зич жойлашган ерларда асосан магистрал схема қўлланилиб, битта линия 15 тагача ТП лар уланади ва улар ёритиш юкланмаларини энергия билан таъминлайди. 19.3-расм

Электр таъминоти тизимининг ҳисобий қуввати Электр истеъмолчиларининг, тақсимлаш қурилмаларининг ТП ва бошқаларнинг ҳисобий қуввати уларнинг юкланма графиги ёки номинал қуввати асосида аниқланади. Ҳар бир истеъмолчининг электр юкланмаси, бинобарин, улар ҳосил қилган энергия тизимидаги жами юкланма ҳам узлуксиз ўзгариб туради. Бу юкланма графигида, яҳни электр қурилмалар қуввати (токи) нинг вақт бўйича ўзгариш диаграммаси акс эттирилади. Қайд қилинадиган параметрларнинг турига қараб графиклар электр қурилмаларининг актив, реактив ва тўла қуввати ҳамда токнинг графикларига бўлинади. Графиклар юкланманинг маълум вақт оралиғидаги ўзгаришини кўрсатади. Улар шу жиҳатдан суткали, ойли, йилли ва ҳ.к. графикларга бўлинади. Ҳар бир истеъмолчининг ҳисобий қуввати Р ном бўйича аниқланади. Двигателнинг номинал қуввати унинг ўқида ҳосил қилинадиган механик қувват эканлигини ҳисобга олсак, у ҳолда двигателнинг тармоқдан қабул қиладиган электр қуввати, яъни ҳисобий қуввати қуйидагича аниқланади:PЪ=Pном ηдв , бу ерда  дв - двигателнинг фойдали иш коэффициенти. Ўзгарувчан ток двигателининг ҳисобий реактив ва тўла қувватлари қуйидагича аниқланади: QЪ=PЪtgϕ ; SЪ=√PЪ2+QЪ2=PЪ/cos ϕ , бу ерда c о s  - двигателнинг номинал қувват коэффициенти. Агар электр тармоғига бир неча истеъмолчилар уланган бўлса, электр тармоғининг ҳисобий (максимал) қуввати шу истеъмолчилар ҳисобий қувватларининг йиғиндисига тенг бўлади. Ҳисобий қувватни аниқлаш учун, авваламбор, электр истеъмолчиларнинг белгиланган қуввати, яъни уларнинг номинал қувватлари йиғиндиси тўғрисидаги маълумотга эга бўлиш керак.

Актив юкланма учун белгиланган қувват: Р бел =Σ Р ном . Электр тармоғининг уланган қуввати: Pулан =ΣP ном /ηщр.ист , бунда  ўр.ист – номинал юкланмада истеъмолчилар (электр двигатели ва бошқа қурилмалар) нинг ўртача ФИК. Истеъмолчиларнинг подстанция шиналарига уланган қуввати Pулан = ΣP ном ηщр.ист⋅ηщр.тар , бунда  ўр.тар – паст кучланишли тармоқнинг номинал юкланмадаги ўртача ФИК. Одатда, эксплуатация вақтида истеъмолчиларнинг ҳақиқий юкланмаси белгиланган қувватлар йиғиндисидан кичик бўлади. Бу фарқ бир вақтлилик К б ва юкланиш К ю (бирдан кичик) коэффициентлари орқали ҳисобга олинади. Бу вақтда истеъмолчилар юкланма ҳисобий қувватининг ифодаси қуйидагича бўлади: PХ= KбKю ηщр.ист⋅ηщр.тар ΣP ном =Kэът ΣP , (19.1) бунда К эҳт – кўрилаётган истеъмолчилар тури учун эхтиёж коэффициенти. Ўтказгичнинг кўндаланг кесимини танлаш Симлар, кабеллар ва шиналарнинг кесимлари қуйидагича танланади: 1. Қизиш шароитлари асосида узоқ муддатли энг катта жоиз юкланма токи бўйича; 2. Кучланиш исрофи бўйича; 3. Тежамли ток зичлиги бўйича. Узоқ муддатли энг катта жоиз юкланма токи бўйича симлар кўндаланг кесимини танлаш. Электр токи симдан оқиб ўтганда уни маълум даражада қиздиради. Симнинг қизиш температураси ундан ажралиб чиққан электр энергияси ( J 2 rt ) миқдори ҳамда иссиқликнинг сим сиртидан атроф-муҳитга узатилиш шароитларига боғлиқ. Агар симдан ажралиб чиққан иссиқлик

миқдори атроф-муҳитга тарқалаётган иссиқлик миқдорига тенг бўлса, сим ҳарорати ўзгармас бўлади. Изоляцияли симлар учун жоиз теипература чегараси изоляция хусусиятлари билан, изоляциясиз очиқ симларда эса асосан контактли туташмаларнинг ишончли ишлаши билан аниқланади. Симларнинг қизишидаги узоқ муддатли жоиз температура қиймати чегаравий қийматлар (изоляцияли симлар ва кабеллар учун 80-85 0 С, очиқ симлар ва шиналар учун 70 0 С) дан ошиши мумкин эмас. Симнинг кўндаланг кесими шундай танланиши керакки, бунда симнинг температураси жоиз температурадан юқори бўлмасин. Симнинг жоиз токи ( I ж ) истеъмолчиларнинг ҳисобий токи ( I қ ) дан катта ёки унга тенг бўлсин:IЖ≥IЪ . (19.2) Агар истеъмолчи бир фазали икки симли тармоқнинг охирига уланган бўлса, ҳисобий ток қуйидагича топилади IЪ= Pном Uном cos ϕηном , (19.3) бу ерда Р ном ; U ном ; со s ϕ ;  ном – мос ҳолда истеъмолчининг номинал қуввати, кучланиши қувват коэффициенти ва ФИК. Агар истеъмолчи уч фазали уч симли тармоқнинг охирига уланган бўлса: I Ъ = P ном √ 3 U ном cos ϕ η ном . (19.4) Агар тақсимловчи шчитдан бир нечта истеъмолчилар таъминланса, у ҳолда таъминловчи линиянинг ҳисобий токи: IЪ= KЭЪТ ΣP ном √3Uном cos ϕ , (19.5) бу ерда К эҳт – кўрилаётган истеъмолчилар тури учун эътиёж коэффициенти. Ҳисобий ток истеъмолчиларнинг бир вақтлилик, юкланиш ва эхтиёж коэффициентларини ҳисобга олган ҳолда аниқланади. Симларни кўндаланг кесимини кучланиш исрофи бўйича танлаш. Турли электр энергия истеъмолчилари кучланишининг жоиз ўзгариш чегараси қийматлари ГОСТ 13109-67 га мувофиқ белгиланади. Улар ёритиш асбоблари учун номинал кучланишнинг-2,5% идан +5% гача, двигателларда

ва аппаратларда -5% дан +10% гача ва бошқа истеъмолчиларда ± 5% гача оралиқда бўлади. Δu =IЪRcos ϕ . (19.6) Икки симли тармоқ учун актив қаршилик: R=2L/(γq) , (19.7) бу ерда L – линиянинг узанлиги, м; q - симнинг кўндаланг кесими, мм 2 ;  - симнинг солиштирма ўтказувчанлиги, м/(Ом  мм 2 ) (19.6) га (19.3) ва (19.7) формулаларни қўйсак, қуйидагига эга бўламиз: Δu =2Pном L/(γqU ном ηном ) . (19.8) Агар жоиз кучланиш исрофини К билан белгиласак, кучланиш исрофи қуйидагига тенг бўлади: Δu =KU ном /100 % . (19.9) Бунда кўрилаётган икки симли электр тармоғидаги кучланиш исрофи К % дан ортиқ бўлмаслигини таъминлаш учун симларнинг кўндаланг кесими қуйидагига тенг бўлиши керак: qΔu=200 Pном L KγU ном2 ηном . (19.10) Симнинг шундай стандарт кесими q танланадики, у топилган иккита кесим q 1 ва q 1  u нинг ҳар биридан катта ёки уларга тенг бўлсин. Танланган симнинг кўндаланг кесими алюминий симлар учун 2,5 мм 2 дан, мис симлар учун 0,5  1 мм 2 дан катта бўлиши керак. Шундагина симларнинг механик мустаҳкамлиги таъминланади. Уч фазали тармоқдаги кучланиш исрофи Δu =√3IъRcos ϕ , (19.11) бу ерда R – линиянинг актив қаршилиги, Ом; со s  - истеъмолчининг номинал қувват коэффициенти. Уч фазали истеъмолчи уч симли электр тармоғининг охирига уланган бўлса, ҳар бир симнинг кўндаланг кесими қуйидагича бўлиши керак: qΔu=100 Pном L KγU П2ηном . (19.12)

(19.10) даги 200 рақами ўрнига (19.12) да 100 қўйилганлигига сабаб уч фазали тармоқда токнинг қайтиши учун бошқа фазаларнинг сими хизмат қилишидадир.

Фойдаланилган адабиётлар: 1. Каримов А.С. ва бошқ. Электротехника ва электроника асослари: Олий ўқув юрти талабалари учун дарслик. – Т.: Ўқитувчи, 1995. 2. Касаткин А.С., Немцов М.В. Электротехника: Учебник для вузов. – М.: Вусш. шк., 2000. 3. Электротехника: Учебник для неэлектротех. спец. вузов / Под ред. В.Г.Герасимова. – М.: Вусш.шк. 1985. 4. Иванов И.Н., Равдоник В.С. Электротехника. Учеб. пособие для неэлектротех. спец. вузов. – М.: Вусш. шк., 1984.

Похожие

Электр майдони. Электр майдон кучланганлиги, Суперпозиция принципи, Электр диполи

Электр майдони

Электр ўлчашлар

Электр бўлмаган қийматларни электр қийматга айлантириб берувчилар

Электр ва магнетизм фани. Электр ва магнетизмга оид умумий маьлумотлар. Электр заряди