Де Бройл тўлқинлари - Физика - Рефераты

Де Бройл тўлқинлари

Загружено в:

14.03.2020

Скачано:

0

Размер:

194 KB

Де Бройл тўлқинлари Режа: 1. Микрозарралар дифракцияси. 2. Де-Бройл тўлқинларининг статистик талқини

Де-Бройл тўлқинлари Планк ғоясига асосан ёруғлик тўлқини ω частотага ва тўлқин векторига эга бўлса, унда уни ташкил қилган фотонларнинг ҳар бири ушбу ε э нергияга ва импульсга эга бўлиши керак: (3.1.1) ва (3.1.2.) формулалардан кўриниб турибдики, фотон икки хил характеристикага эга, бу ерда, - тўлқинни ифодаловчи катталиклар ва корпускула (заррачани) ни характерловчи катталиклар. Фотоннинг тўлқин характеристикалари унинг интерференцияланиш ва дифракцияланиш қобилиятига эга бўлишини кўрсатади. Фотоннинг корпускуляр характеристикалари эса уни заррача сифатида қараш мумкинлигини билдиради. Планк доимийси бу икки хил характеристикаларни ўзаро боғлайди. Луи де-Бройл 1923-йилда квант назариясини янада ривожлантириб ёруғликнинг квант назариясининг асосий қонунларини заррачаларнинг ҳаракатига тадбиқ этади. У табиатдаги симметрияга асосланиб, агар ёруғлик, жумладан фотонлар тўлқин хусусиятдан ташқари корпускуляр хусусиятларни ҳам намоён қилар экан, заррачалар ҳам корпускуляр хусусиятлар билан бир қаторда тўлқин хусусиятларига ҳам эга бўлиши керак деган ғояни илгари сурди. Аввалги параграфда водород атоми нурланиши спектрини тушунтириш учун Н. Бор томонидан киритилган постулатлар ҳақида фикр юритган эдик. Орадан ўн йил ўтгач де-Бройл ғоялари ушбу назарияни асослаб берди. Унинг фикрича атомдаги ҳар бир электронга турғун тўлқин мос келади. Бор назариясига кўра электронлар доиравий орбиталар бўйлаб ҳаракатлангани учун, де-Бройлнинг фикрича, атомдаги электронларга ўзўзига туташувчи доиравий турғун тўлқинлар мос келади.

Мана шу тасдиққа асосланган ҳолда Борнинг квантланиш шартлари ва улардан келиб чиқадиган натижалар (аввалги параграфларга қаранг) тўлиқ асосланади. Шундай қилиб, де-Бройл импульсга эга бўлган электронни тўлқин узунлиги λ e билан боғлаш кераклигини таъкидлади: Демак, энергияси Е ва импульси га тенг бўлган эркин ҳаракатланувчи электрон де-Бройл ясси тўлқини билан қуйидагича боғланган, бу ерда, фазодаги ихтиёрий нуқтага мос радиус- вектор, t − вақт: Заррачаларнинг тўлқин ҳамда корпускуляр характеристикалари орасидаги боғланиш фотон учун ўринли бўлган тенгламалар орқали ифодаланади, яъни бўлади. Ушбу тенгламалар де-Бройлнинг асосий тенгламалари деб  юритилади. (3.1.5.) тенгламадан ларни аниқлаб, (3.1.4) тенгламага қўйилса, де-Бройл тўлқинининг ифодасини ҳосил қиламиз. Биринчи қарашда (3.1.6) тўлқиннинг ҳаракати билан заррачаларнинг механик ҳаракати орасида ҳеч қандай боғланиш йўқга ўхшайди. Энди (3.1.6) тўлқин ва заррача ҳаракатининг механик қонунлар билан боғланишини кўрсатамиз. Ушбу боғланиш яққол намоён бўлиши учун, битта, масалан ОХ йўналишини танлаб оламиз ва бу йўналиш тўлқиннинг ҳаракат йўналиши билан мос тушади.

У ҳолда (3.1.6) ўрнига қуйидаги ифода ҳосил бўлади: (3.1.7.) да ( ω t − kx ) катталик тўлқин фазасини ифодалайди. Ихтиёрий х нуқтада тўлқин фазаси аниқ қийматга эга бўлсин ва унинг координатаси қуйидаги тенгламадан, аниқлансин α=ω t − kx , Фазанинг қиймати вақт ўтиши билан фазода u тезлик билан силжиб боради, u тезликни ҳосил қилиш мақсадида, аввалги тенглик вақт бўйича дифференциалланади ва тенглик ҳосил бўлади ва (3.1.8) тезлик фазавий тезлик дейилади. Агарда u тезликни к га боғлиқ десак, демак тўлқин узунлиги га ҳам боғлиқ бўлади, бу ҳолда тўлқин дисперцияси ўринлидир. Электромагнит тўлқинлардан фарқли ўлароқ, де-Бройл тўлқинлари учун бўш фазода (вакуумда) ҳам дисперсия мавжуддир. Нисбийлик назариясига асосан, Ньютон механикаси ўринли бўлган соҳаларда, яъни шарт бажарилганда, эркин ҳаракатланувчи заррача энергияси қуйидага тенг бўлади, бу ерда, m 0 - заррачанинг тинч ҳолатдаги массаси. Тегишли формулалардан фойдаланиб, ифодани ҳосил қиламиз ва эканини ҳисобга олсак, натижага келамиз.

демак κ нинг функцияси бўлиб, дисперция мавжудлигини исботлайди. Энди тўлқин ҳаракати билан микрозаррача ҳаракати орасидаги боғланишни келтириб чиқарайлик. Бунинг учун маълум частота ва тўлқин узунлигига эга бўлган қаттий монохроматик бўлмаган тўлқинни қараймиз ва буни тўлқин пакети ёки тўлқинлар группаси деб атаймиз. Тўлқин группаси деб бир-бирида тарқалиш йўналиши ва тўлқин узунлиги бўйича жуда кам фарқ қилувчи тўлқинлар суперпозициясига айтамиз. OX - ўқи йўналишида тарқалаётган, энг содда, бир ўлчовли тўлқин пакетининг ифодаси қуйидаги кўринишга эга: Бу ифодада тўлқин пакети марказига мос тўлқин сони, λ 0 пакетдаги тўлқинларнинг импульслари ўзаро жуда кам фарқланади. (3.1.11.) формуладан маълумки, ω аслида к нинг функцияси: Модомики, Δ k << 1 деб фараз қилинар экан, унда бу тахминдан фойдаланиб интегрални соддалаштиришга ўтилади. Ушбу мақсадда ω ни k атрофида Тейлор қаторига ёямиз ва тегишли алмаштиришларни ўтказиб қуйидаги ифодани оламиз. Бу ерда κ=κ 0 +(κ−κ 0 ) , агар ( k − k 0 )=ξ кўринишида янги ўзгарувчи киритсак, унда Ψ( x , t ) қуйидаги кўринишда бўлади, бу ерда c ( κ ) катталик κ нинг жуда секин ўзгарувчи функцияси:

Алмаштиришлар ўтказиш ва интеграллаш натижасида қуйидаги ифодани оламиз. Синус функция аргументидаги Δ k << 1 кичик бўлганлиги сабабли, с ( x, t ) функцияни экспоненциаль функцияга нисбатан секин ўзгарувчи функция деб ω ( x, t ) функцияни монохроматик тўлқин деб қараш мумкин. Бунда тўлқин амплитудасини қуйидагича ёзамиз. Бу ерда (3.1.14.) ифодада “биринчи ажойиб лимит” га келадиган ҳад бор ва α= 0 нуқтада максимум қийматга эришади, нуқтада нолгача тушади, сўнгра эса тез сўнувчи функцияга айланади. Амплитуда максимумга эришган нуқтада координатани аниқлаймиз. Бу нуқтани тўлқин пакетнинг маркази деб оламиз. Тўлқин пакетнинг маркази юқорида айтилганларга биноан қуйидаги шартдан топилиши керак: Демак, t ⎥ келиб чиқади. Бундан кўриниб турибдики, пакетнинг маркази х ўқи бўйлаб доимий тезлик билан ҳаракатланади. Тўлқин пакети марказининг тезлиги группавий тезлик деб аталади ва формула орқали аниқланади.

Агар эканлигини эсласак деган ажойиб хулосага келинади, яъни де-Бройл тўлқинининг группавий тезлиги заррачанинг механик тезлиги υ− га тенг бўлади. Шундай қилиб, тўлқин пакети ажойиб хусусиятларга эга экан: тўлқин пакети классик заррача каби фазовий чекланишга эга бўлган тузилма бўлиб, группавий тезликга тенг тезлик билан ҳаракатланар экан ва шу вақтнинг ўзида тўлқин характеристикаларига ҳам эга бўлар экан. Иккита ҳол учун де-Бройл тўлқин узунликларини ҳисоблаймиз. 1. Кичик тезликларда, яъни υ << c шарт ўринли бўлган ҳол учун Де Бройл тўлқини узунлигини заррачанинг кинетик энергияси билан боғловчи қуйидаги формулани оламиз 2. Релятивистик тезликларда, υ ≈ c шарт ўринли бўлган ҳол учун Де Бройл тўлқини узунлиги заррачанинг кинетик энергияси билан қуйидагича боғланади. 3. υ>> c шарт бажарилганда, яъни ультрарелятивистик тезликларда Де Бройл тўлқини узунлиги заррачанинг кинетик энергияси билан қуйидагича боғланади. Демак, заррачанинг массаси ва энергияси маълум бўлган ҳолда заррачанинг тўлқин узунлигини (3.1.18.) билан ҳисоблаш мумкин. Олинган (3.1.18.) формулани кучланиши V - га тенг тезлатувчи потенциал майдонда ҳаракатланувчи электрон учун қўллашда Ε κ = eV га тенг деб ҳисоблаймиз, ҳамда электрон учун масса ва заряднинг, Планк доимийси

қийматларини маълум деб ҳисобласак Де-Бройл тўлқин узунлиги учун (ангестрм ўлчовида) қуйидаги формула оламиз. (3.1.21.) формула асосида электрон учун Де-Бройл тўлқин узунлигини ҳар ҳил энергияларда фақат норелятивистик тезликларда ҳисоблаш мумкин. Де-Бройл ғояси жуда тез вақт ичида тажриба орқали тасдиқланди. Заррачалар учун ёруғлик ёки рентген нурлари каби интерференция ва дифракция ҳодисалари кузатилди. 1927-йилда Девиссон ва Джермер томонидан биринчи бўлиб кристалларда электронларнинг дифракциясини кузатиш тажрибаси таклиф этилди. Микрозарралар дифракцияси. Де-Бройл ғоясининг тўғрилигини исботловчи тажрибалар баёнини 1927 йилда Девиссон-Джермер томонидан ўтказилган классик тажрибадан бошлаймиз, бу тажрибада кристалл сиртидан электронлар оқимининг сочилиши ўрганилган. Девиссон-Джермер тажрибасида электрон замбарак (пушка) электронлар оқимини ҳосил қилувчи манба сифатида ишлатилган. Фарадей цилиндри гальванометр билан уланган, гальванометрдаги ток кучи қийматлари асосида монокристалл сиртига нормал (перпендикуляр) тушувчи дастлабки электронлар оқимига нисбатан монокристалл сиртидан θ - бурчак остида сочилган электронларнинг миқдори (сони) тўғрисида фикр айтиш мумкин. Унчалик катта бўлмаган энергияли электронлар монокристалл ичига чуқур кириб бораолмайди, шу сабабли электронларнинг кўпроқ қисми кристаллнинг сирт қатламида сочилади. Демак дифракция кристалл сиртида жойлашган атомлардан ҳосил бўлган ясси дифракцион панжарада ҳосил бўлади. Дифракциянинг элементар назариясига асосан дифракцион максимумлар ҳолати қуйидаги формуладан топилади.

Бу ерда n − дифракцион максимум тартиби, λ− дифракцияланувчи нурларнинг тўлқин узунлиги, d − кристалл панжаранинг ясси сирт доимийси, θ − сочилган оқим йўналиши билан панжарага ўтказилган нормал орасидаги бурчак. Натижада қуйидаги тенглик олинади: Девиссон ва Джермерлар ўтказилган тажрибаларнинг натижалари асосида электронларнинг импульси ва тўлқин узунлигини боғловчи ДеБройл формуласининг тўғрилиги тўғрисида хулоса олдилар. 3-расм. Франк-Герц тажрибаси. Вольт-ампер характеристика. Рентген нурлари дифракциясини фақат монокристалларда эмас балки поликристалларда ҳам кузатиш мумкинлиги тўғрисидаги хулоса Томсон Тартаковский тажрибаларида олинди. Кейинчалик Штерн ва Эстерман томонидан He атомлари ва H 2 молекулаларининг LiF кристаллидан сочилиши ўрганилда ва бу тажрибалар ҳам Де-Бройл формуласининг мураккаб зарралар учун ҳам тўғрилигини тасдиқлади. Дифракцион ҳодисаларнинг нейтронлар оқими учун ҳам ўринли эканлиги тасдиқланиб, нейтронлар учун Де-Бройл тўлқин узунлигининг потенциаллар фарқига боғланиши формуласи олинди.

Агар нейтронлар энергияси электронвольтнинг юздан бир қисмига тенг бўлган ҳолда (“иссиқлик нейтрон”лари) учун λ нинг миқдори криссталлар панжарасининг доимийси тартибида бўлади. Хулоса сифатида айтиш мумкинки, ҳамма заррачалар ҳам тўлқин ҳоссаларига эга ва Де-Бройл формуласи умумий аҳамиятга эга. Де-Бройл тўлқинларининг статистик талқини Энди де-Бройл тўлқинининг физик маъносини аниқлашга ўтамиз. Аввало тўлқин ва микрозаррача ўртасидаги асосий фарқни эслатиб ўтайлик. Маълумки, тўлқин қандайдир давомийликка эга ва у ўзини бир вақтда фазонинг турли ерларида намоён қила олади. Заррачанинг эса аниқ бир вақт моментида фақатгина фазонинг бир нуқтасида мавжудлигини аниқлаш мумкин. Айнан шунинг учун Планк, Эйнштейн ва де-Бройл ғоялари тажриба натижаларини тушунтирган бўлса ҳам, аввалига бу ғояларда қандайдир ички қарама-қаршилик мавжуддек туюлади. Ёруғликнинг икки тирқишдан ўтишдаги дифракциясини батафсил таҳлил қилайлик. Маълумки, икки тирқишли экрандан ўтган ёруғлик экран ортига қўйилган фотопластинкада интерференцион манзарани ҳосил қилади, фотонпластинкада максимум ва минимумларнинг алмашинуви кузатилади. Бу тажриба н a тижалари асосида ёруғликнинг тўлқин табиати ҳақида икки далилга эга бўлишимиз мумкин: 1. Фотопластинканинг турли ерларининг бир вақтда узлуксиз равишда қорайиши. 2. Ёруғликнинг тўлқин сифатида қарайдиган назариялар асосида олинган формулаларнинг интерференцион манзарани тўла тушунтириши. Ёруғлик интенсивлиги жуда кичик миқдоргача камайтирилган ҳолда фотопластинканинг қорайиши тартибсиз жойлашган нуқталар кўринишида бўлади ва фотопластинкадаги тасвир эса моҳир бўлмаган мерган томонидан отилган нишондаги манзарани эслатади.

Бу тажрибавий мисол ёруғликнинг фотонлардан ташкил топганлиги ва фотонлар фотопластинка таркибидаги зарралар билан тўқнашганда ўзларини заррача каби тутишини исботлаш мақсадида келтирилган. Ёруғликнинг тўлқин табиатини исботлаш мақсадида келтирилган биринчи далил, яъни фотопластинканинг узлуксиз характерга эга бўлган ҳолдаги қорайишини фақатгина одатдаги ёруғликда фотонлар сонининг нисбатан кўплиги билан осон тушунтириш мумкин. Ҳаёлий тажриба ўтказамиз, тирқишлардан фотонлар нисбатан катта вақт оралиқларида кетма-кет ўтказилади деб фараз қиламиз, яъни интенсивликни худди аввалгидай кичик деб ҳисоблаб, экспозиция вақтини оширамиз. Фотопластинкадаги қора нуқталар сони кўпайгани сари, улар ўзаро туташиб, аниқ интерферецион манзарани ҳосил қилар экан. Демак, фотонлар фотопластинка билан ўзаро таъсир қилганда ўзини заррача каби намоён этишига қарамай, уларнинг табиатини барибир қандайдир “сирли” тўлқин бошқариб туришини тан олмай иложимиз йўқ. Модомики, юборилаётган фотонлар оралиғидаги вақт жуда катта экан, демак, улар мустақил фотонлардир ва шунинг учун олдинроқ таъкидлаганимиздек, бу тўлқин айрим фотонниг хусусиятидир деб ҳам тан олиш лозим. Лекин ғалати бир ҳол бор: бу тўлқин айрим фотон характеристикаси бўлишига қарамай, у ўзини фақат кўп миқдордаги мустақил фотонлар мавжуд шароитдагина аниқ намоён қилади (Биз биламизки, битта фотон фотопластинкада фақат битта доғ қолдиради ва шундай экан унинг бир ўзи интерференцион манзарани ҳосил қила олмайди). Де-Бройл тўлқини деб аталган тўлқин мана шундай зид характерга эгадир. Бу муаммони Макс Борн ҳал қилиб берди. Унинг фикрларини тўла тасаввур этиш учун яна бир бошқа ҳаёлий тажрибани кўз олдимизга келтирайлик. Фараз қилайлик, бутун дунё бўйлаб жуда кўп лабораторияларда бир вақтнинг ўзида юқорида айтилган тажриба ўтказилсин. Лекин, тушаётган ёруғлик интенсивлиги ва экспозиция вақти шундай танлансинки, натижада фотопластинкада фақатгина битта қорайган нуқта ҳосил бўлсин.

Бизга равшанки, турли лабораторияларда бу қорайган нуқталар фотопластинканинг ҳар хил жойида бўлади. Келинг энди олинган натижаларни (бу нуқталарнинг координатларини) йиғайлик ва уларни фотопластинка катталигидаги қоғоз юзасига туширайлик. Макс Борн бу саволга қуйидагича жавоб берган: қоғоздаги ҳосил бўладиган кўриниш одатдаги оптик тажрибалардан олинадиган икки тирқишдаги интерференцион манзарага айнан мос келади. Макс Борннинг юқоридаги каби фикр юритишлари уни де-Бройл тўлқинларига статистик изоҳ беришга ундади. Унинг тахминига кўра деБройл тўлқинларининг интенсивлиги фотоннинг берилган вақт моментида берилган ҳажм элементида топилиш эҳтимоллигига пропорционалдир: Демак, битта фотонга хос бўлган де-Бройл тўлқини, ёруғлик тўлқинидаги электр ҳамда магнит майдонларнинг кучланишлари билан тўғридан-тўғри алоқадор бўлмаган, эҳтимолий характерга эга бўлган тўлқиндир. Де- Бройл тўлқини информацион характерга эга ва шунинг учун ҳам у физикавий тўлқин бўла олмайди. Айрим фотонга мос келувчи де-Бройл тўлқини, фотопластинкага физикавий тўлқинлар каби фазовий давомийликда таъсир эта олмайди, яъни Де-Бройл тўлқини ўзида эҳтимоллик информациясини ташир экан. Де-Бройл тўлқини ўзини аниқ намоён қилиши учун, экспериментда жуда кўп мустақил фотонларни талаб қилишининг сабаби ҳам шунга узвий боғлиқ. Эҳтимоллик қонунларининг ўзларини аниқ намоён қилиши учун тажрибаларнинг бир неча бор мустақил ҳолда такрорланишини тақозо қилиши маълум, шу сабабли тажрибалар қанча кўп такрорланса эҳтимоллик қонунларининг бажарилиши шунча аниқ намоён бўлади. Юқоридаги кўрган тажрибаларимизда эса тирқишлардан ўтган фотонни фотопластинканинг бирон нуқтасига тушиш эҳтимоли шу нуқтадаги де- Бройл тўлқини интенсивлиги билан аниқланади ва шунинг учун унинг

фотопластинкадаги тақсимланиши интерференция қонунига бўйсунади. Физикавий тўлқинларнинг интенсивлиги уларнинг физикавий ҳолатини аниқлайди, чунки интенсивлик тебраниш энергияси билан боғлиқдир. Де- Бройл тўлқинлари интенсивлиги эса заррачаларнинг жойлашиш эҳтимоллигини ифодалаганлиги учун, интенсивлик катталигининг ўзи эмас, балки фазонинг турли қисмларидаги интенсивлик нисбатлари муҳимдир ва нисбатлар заррачани фазонинг маълум бир ҳажм элементида бошқа ҳажм элементидагига нисбатан неча маротаба кўп намоён бўла олиш эҳтимоллигини кўрсатади.

Фойдаланилган адабиётлар: 1. М.М.Мусаханов, А.С.Рахматов, Квант механикаси – Т.,2011 й. 2. Д.И.Блохинце, Основне квантовой механики – М.1983. 3. Г.Х. Хошимов, Р.Я.Расулов, Н.Х.Хошимов, Квант механика асослари – Т., 1995 й. 4. В.М.Шехтер, А.А.Ансельм, Атом и квантовая механика –М., 1984 г.

Похожие

Зарраларнинг тўлқин хоссалари. де-бройль тўлқинлари

Координата ва импульсларни аниқлаш эҳтимоллиги

Тўлқин пакет. де-бройль тўлқинининг хоссалари.фазавий ва группавий тезликлари

Квант статистика aсослари

Ядровий реакциялар