Бир ўлчамли масалалар учун Шредингер тенгламаси ечими - Физика - Рефераты

Бир ўлчамли масалалар учун Шредингер тенгламаси ечими

Загружено в:

14.03.2020

Скачано:

0

Размер:

159.5 KB

Бир ўлчамли масалалар учун Шредингер тенгламаси ечими Режа: 1. Заррачанинг бир ўлчамли, чексиз чуқур потенциал чуқурликдаги ҳаракати. 2. Потенциал тўсиқдан ўтиш ва қайтиш

Заррачанинг бир ўлчамли, чексиз чуқур потенциал чуқурликдаги ҳаракати. Шредингер тенгламасини иккита содда масалаларни ечишга қўллаймиз, чунки Шредингер тенгламаси фақат содда потенциал майдонлар учун аниқ ечимларга эга эканлигини эътиборга олиб Шредингер тенгламасининг математик аппаратини талабаларга мукаммалроқ ўргатамиз. Дастлаб, заррачанинг бир ўлчовли оддий ҳаракатини кўриб чиқамиз. Потенциал энергияси қуйидагича ифодаланган потенциал майдонда заррачанинг бир ўлчамли ҳаракатини текширамиз. Бундай потенциал майдонни чексиз потенциал ўра дейилади ва равшанки бундай ўрада заррача фақат 0 < x < l оралиқда ҳаракатланиши мумкин. Бу масалани ечишда қуйидагиларга эътибор қаратилади: 1) Чекли оралиқда жойлашган заррачанинг ҳаракатини ифодаловчи Шредингер тенгламасини ечишни ўрганиш; 2) Тенглама ечимининг характерли хоссаларини аниқлаш ва ўрганиш; 3) Квант механика ҳамда классик механика методлари ёрдамида олинган ечимларни ўзаро таққослаш ва таҳлил қилиш. Классик заррачанинг потенциал ўрадаги ҳаракати текширилади, бу ҳолда заррача энергияси ихтиёрий қийматларни қабул қилаолади. Агар заррачанинг тўла энергияси 0 < Ε < U ( x) оралиқда жойлашган бўлса, заррача потенциал ўрадан чиқиб кета олмайди. Чунки заррача потенциал ўрадан чиқиб кета олиши учун у тўла энергиядан катта потенциал тўсиқни енгиб ўтиб, шу қийматли потенциал энергияга тенг бўлган тўла энергияга эга бўлиб қолиши керак. Лекин бу ҳолда заррачанинг кинетик энергияси манфий қийматга эга бўлиб қолади ва табиийки бу мумкин эмас.

Классик заррачанинг қаралаётган ҳаракати мумкин бўлмаган ҳол ҳисобланади, чунки ҳеч қандай заррача манфий кинетик энергия билан ҳаракат қила олмайди. Классик заррача потенциал ўра чеккасига етиб келиб унинг деворидан орқага қайтади, яъни тескари йўналишда ҳаракатланади ва ўранинг қарама- қарши деворига етиб бориб яна орқага қайтади ва ҳоказо. Классик физика қонунларига асосан заррача потенциал ўра ташқарисида чиқа олмайди ва ўра ичида ҳар қандай нуқтада бир хил эҳтимол билан аниқланиши мумкин. Квант механика қонунларига бўйсунадиган заррачанинг потенциал ўрадаги ҳаракатининг ҳарактери бошқача бўлади. Тўлқин функция фақат координатага боғлиқ бўлганлигидан стационар Шредингер тенгламаси қуйидагича ёзилади. Квантланишнинг асосий шартига кўра, заррача ҳаракатининг тўлқин функцияси узлуксиз ва бир қийматли бўлиши керак. Демак, заррачанинг тўлқин функцияси х - ўқининг мусбат йўналиши бўйлаб координата ўқининг нолдан катта бўлган соҳасида текис ўзгариши учун потенциал ўранинг ўнг деворидан ташқарида ҳам давом эттирилиши керак. Потенциал энергия чексиз катта бўлган ҳолда, яъни потенциал ўранинг чап деворидан ташқи қисмида заррачанинг ҳаракатини ўрганамиз. Заррачанинг чап девордан ташқи соҳадаги ҳаракатига Шредингер тенгламасини ечмасдан туриб қуйидагича изоҳ берилади, яъни заррача мутлақо ўтиб бўлмайдиган х < 0 соҳага кириш эҳтимоли заррача қанча катта бўлса, шунчалик кичик бўлади. Потенциал ўрадаги заррачанинг ҳаракати учун Шредингер тенгламасини ечишдан аввал, қаралаётган ҳол учун чегаравий шартларни аниқлаштирамиз.

Заррача потенциал ўра ташқарисида жойлаша олмаслигини эътиборга олиб, унинг потенциал ўрадан ташқаридаги тўлқин функцияси нолга тенг бўлишини аниқлаймиз. Узлуксизлик шартига асосан x = 0 ва x = l нуқталарда тўлқин функциянинг қиймати нолга тенг бўлиши керак, яъни ψ( 0 ) =ψ( l ) = 0 (12.1.2) Олинган шарт потенциал ўранинг ичида заррачанинг ҳаракатини ифодаловчи Шредингер тенгламасининг ечими учун чегаравий шарт ҳисобланади. Бир ўлчамли стационар Шредингер тенгламаси чегараланган соҳа 0 ≤ x ≤ l да қуйидаги кўринишда ёзилади: Тенгламани бўлиб, қуйидаги белгилашни киритиб тенгламани қуйидагича (4.2) тенглама тўлқин тенглама кўринишига эга бўлганидан унинг умумий ечими ҳам турғун тўлқин характерига эга бўлади. (4.3) тенгламадаги номаълум бўлган α ва А катталиклар аниқланади. Бошланғич шартларга асосан, x = 0 нуқтада ψ = 0 лигидан α = 0 эканлиги келиб чиқади. Юқоридаги шартларнинг иккинчисига асосан яъни, ψ ( l ) = 0 га тенглигидан kl = n π (12.1.6.) шарт келиб чиқади, бу ерда n нолдан катта бўлган бутун сон. n квант сони дcб аталади ва юқоридагидан n = 0 бўлганида ψ тўлқин функциясининг нолга тенглиги келиб чиқади, бу эса бутун соҳада заррачанинг йўқлигини билдиради.

к - нинг ифодасини билган ҳолда ва (4.4) муносабатдан фойдаланиб, заррачанинг энергиясининг қийматларини аниқлаймиз, яъни: (12.1.7.) формуладан кўриниб турибдики, заррачанинг энергияси n - нинг дискрет қийматларига мос қийматлар қабул қила олар экан, бошқача айтганда, Шредингер тенгламаси фақат шундай ечимларга эга бўладики, бу ечимлар маълум дискрет қийматларни қабул қила олгандагина (12.1.4.) тенглама чегаравий шартларини қаноатлантиради. Шундай қилиб, чексиз чуқур потенциал ўрадаги заррачанинг энергияси дискрет қийматларни қабул қилади, яъни энергия квантланган бўлади. Энергиянинг дискретлиги ўз - ўзидан табиий равишда келиб чиқади. Заррача энергиясининг дискрет қийматларига мос сатҳлар э нергетик сатҳлар деб аталади. Энг кичик энергияли ҳолат асосий ҳолат дейилади, юқорироқ энергияли ҳолатлар эса уйғонган ҳолатлар дейилади. –расмда тасвирланган ҳолат функцияси графигидан холатлар номери n нинг физик маъноси аниқланади, n − 1 сон ψ n ( x ) функциянинг тугунлар (ноллар) сонини ифодалайди. Расмдаги графикларнинг таҳлили классик ва квант зарраларнинг табиатидаги принципал фарқларни ифодалайди. Потенциал ўра ичида жойлашган классик заррача ихтиёрий энергияга эга бўлиши мумкин ва унинг минимал энергияси E = 0 тенг бўлади. Квант заррачанинг спектри дискрет унинг минимал энергияси га тенг. Чексиз чуқур потенциал ўра ичида заррачанинг тўлқин функцияси ифодасининг кўринишини аниқлаймиз. (4.3) формулага ва бошланғич шартларга асосан n - энергетик сатҳга тегишли бўлган тўлқин функциясининг кўриниши бўлади . Α n доимийни қуйидаги нормаллаштириш шартидан аниқлаймиз .

аниқланади. У ҳолда бу формулага (4.7) ни қўйиш натижасида бўламиз. Бундан келиб чиқади. Шундай қилиб, Е э нергиянинг фақат (4.5) ифода билан аниқланувчи қийматларидагина Шредингер тенгламаси ечимга эга бўлар экан. Энергиянинг бу қийматларини Е нинг хусусий қийматлари, тcнгламанинг уларга мос келган (12.1.8.) ечимлари эса масаланинг ҳусусий функциялари деб аталади. Турли энергетик ҳолатлар учун потенциал ўрадаги ҳар ҳил нуқталарда заррачанинг топилиш эҳтимоллик зичлиги расмда тасвирланади. Классик механика нуқтаи назаридан потенциал ўрада ҳаракатланувчи заррача тенг эҳтимоллик билан ўранинг ихтиёрий нуқтасида жойлашиши мумкин. Квант сонларининг катта қийматларида квант эҳтимоллик зичлиги тақсимоти классик ҳолдаги қийматига ўтади. Квант механика нуқтайи назаридан эса қуйидаги умумий характерга эга бўлган натижаларга келинади: 1) Потенциал ўрада ҳаракатланувчи заррачанинг энергияси дискрет қийматларни қабул қилади; 2) Асосий ҳолатда ҳам заррача тўлиқ тинч ҳолатда бўлмайди; 3) Ҳаракат содир бўлаётган кичик соҳаларда ва заррачаларнинг массаси кичик бўлганида энергетик сатҳларнинг дискретлик ҳарактери намоён бўлади; 4) Квант сонларининг катта қийматларида квант механика муносабатлари классик физика формулаларига ўтади.

Потенциал тўсиқдан ўтиш ва қайтиш Заррачанинг бир ўлчовли ҳаракатининг муҳим кўринишларидан бири унинг потенциал тўсиқ орқали ҳаракати ҳисобланади. Заррачага фазонинг бирор бир чекланган соҳасидагина кучлар таъсир қилади, бу соҳадан ташқарида эса заррача эркин ҳаракатланади деб ҳисобланади. Тўғри бурчакли чексиз узунликдаги бир ўлчамли потенциал тўсиқдан заррачанинг ўтиши масаласини ўрганамиз. Заррачанинг U ( x ) потенциал энергияси х ўқининг x > 0 соҳасида маълум ўзгармас U 0 мусбат катталикка ва х<0 соҳада у нолга тенг бўлсин. U ( x ) потенциал энергия x координатанинг функцияси бўлгани учун x нинг мусбат йўналишдаги битта ўзгариш соҳаси, манфий йўналишда эса битта ўзгариш соҳаси бўлади. Бу масалада Шредингер тенгламасини осон ечилади, чунки ўзгарувчи х нинг бу иккита соҳадаги қийматларига U ( x ) нинг мос ўзгармас қийматлари тўғри тўғри келади, яъни: x нинг x < 0 соҳаси 1-соҳа деб аталади ва бу соҳада Шредингер тенгламасининг ечимини мос ҳолда 1 индекс билан белгиланади, х нинг x > 0 соҳасини эса 2-соҳа деб белгиланади ва шу соҳага тегишли ечимни мос ҳолда 2 индекс билан белгиланади. Ҳар бир соҳада Шредингер тенгламасининг ечимлари, яъни ψ 1 , ва ψ 2 лар аниқланади. x - нинг бутун ўзгариш соҳасида тўлқин функция узлуксиз ва бир қийматли бўлиши учун, x = 0 нуқтада иккала ечимлар ва ечимларнинг биринчи тартибли хосилалари қуйидаги чегаравий шартларга бўйсинади, яъни:

Иккита соҳа учун стационар ҳолатдаги Шредингер тенгламаси қуйидаги кўринишларга эга бўлади. (12.2.3.) Бу тенгламаларда каби белгилашлар киритилган. (4.11) тенгламаларнинг ечимлари қуйидагича ёзилади. (12.2.5.) даги формулаларда exp (± ikx ) , кўринишдаги ҳадлар х ўқининг мусбат йўналишида тарқалувчи ясси тўлқинларни, exp (± ikx ) тескари йўналишда тарқалувчи ясси тўлқинларни тавсифлайди. Α 1 , Β 1 , Α 2 , Β 2 доимийлар (12.2.2.) шартларни қаноатлантириши ва қўйилган масала учун олинган ечимларга мос келиши керак. 1-соҳада ҳам тушаётган тўлқин, ҳам қайтаётган тўлқин тарқалаётганини эътиборга олинса, (12.2.5.) формулада Α 1 коэффициент тушаётган тўлқиннинг интенсивлигини, Β 1 қайтаётган тўлқиннинг интенсивлигини ифодалайди. Потенциал тўсиқга тушаётган заррачаларнинг оқимини ифодаловчи катталик киритайлик ва J 0 орқали тушаётган заррачалар оқимининг зичлиги белгиланади. У холда: Масалани соддалаштириш мақсадида, заррачаларнинг оқими шундай танлаб олинганки, Α 1 = 1 бўлсин. х=0 нуқтада 1-, 2-соҳаларнинг чегарасида тўлқин функциясининг ҳолатини кўриб чиқайлик. Юқоридаги шартлардан B 1 , Α 2 лар аниқланади.

Биз кўраётган ҳолда 2-соҳада фақат ўтаётган тўлқин тарқалишини ҳисобга олсак тўлқин чексизликдан қайтмайди, шунинг учун (12.2.5.) формулада В 2 =0 деб олиш лозим. Заррачанинг 1-соҳадан 2-соҳага ўтиш шартларини кўриб чиқайлик. Дастлаб заррачанинг Е тўла энергияси унинг 2-соҳадаги потенциал энергиясидан катта бўлган ҳолни қараймиз. Бу ҳолда q ҳақиқий катталик, тўлқин функциясидаги ҳад тескари йўналишда тарқалувчи ясси тўлқинни ифодалайди. 1-соҳада х ў қининг манфий йўналишида қайтган тўлқин тарқалади. 2-соҳада эса қайтувчи тўлқиннинг ўзи йўқ, демак ўнгдан чапга тарқалувчи тўлқин ҳам бўлмайди. Агарда Ε < U 0 бўлса, (12.2.4.) формулага асосан q мавҳум катталик бўлади, у ҳолда exp (− iqx ) функция x →−∞ да эхспоненсиал равишда ўсувчи функция бўлади, бу еса ўз навбатида тўлқин функцияни чекли бўлишига йўл қўймайди. Шу туфайли В 2 коэффициент q мавҳум бўлганда ҳам нолга тенг бўлиши керак. Агар Ε > U 0 бўлса, (12.2.2.) даги муносабатлардан (12.2.5.) ни ҳисобга олиб, B 1 , Α 2 ларга нисбатан қуйидаги тенгламалар системаси ҳосил қилинади: 1 + B 1 = Α 2 k ( 1 −Β 1 )= q Α 2 Бу тенгламалардан B 1 , Α 2 , амплитудалар аниқлаб олинади: (12.5.6.) дан кўриниб турибдики, қайтган тўлқиннинг B 1 амплитудаси, Ε> U 0 бўлганига қарамасдан нолдан фарқлидир. Шундай ҳусусият заррачанинг тўлқин хусусиятлари билан чамбарчас боғлиқ. Тўлқин қисман 2- соҳага ўтганига қарамай, қисман қайтади. Қайтган заррачалар оқимининг зичлигини тушаётган заррачалар оқимининг зичлигига нисбати қайтариш коэффициенти дейилади ва R орқали белгиланади.

Агар қайтган заррачалар оқимининг зичлиги Эканлигини ва (12.5.6.) ҳисобга олинса қидирилаётган қайтариш (акслантириш) коэффициенти ифодага келинади. Бошқача айтганда, қайтариш (акслантириш) коэффициенти қайтаётган ва тушаётган тўлқинлар амплитудалари квадратининг нисбатига тенг бўлади, ёки тушаётган тўлқин амплитудасининг бирга тенглиги эътиборга олинса, (4.16) формула олинади. Шунга ўхшаш, 2- соҳага ўтаётган заррачалар дастасининг зичлиги эканлиги ҳисобга оламиз. Ўтаётган заррачалар оқимининг зичлигини тушаётган заррачалар оқимининг зичлигига нисбати ўтиш (тўсиқнинг шаффофлик) коэффициенти дейилади D - орқали белгиланади, яъни: натижага келинади. (4.16) ва (4.17) формулалардан кўриниб турибдики: D + R = 1 ва бу заррачалар сонини сақланиш қонунини ифодалайди. Бошқача айтганда, D + R = 1 э канлиги эҳтимолларни қўшиш теоремаси асосида кcлиб чиқадиган ифоданинг айнан ўзи, чунки заррача соҳалар чегарасидан ёки қайтади, ёки ўтиб кетади, деб ишончли равишда тасдиқлаш мумкин. Ε < U 0 бўлганида классик механика бўйича 1-соҳадан 2-соҳага ўтиш мумкин эмас. Квант механика қонунларидан фойдаланиб, R ҳисобланилади. q катталик мавҳум ва уни q = i χ орқали ёзамиз.

Қайтган тўлқиннинг B 1 амплитудаси комплекс катталик бўлади ва қайтиш коэффициенти эса қуйидагича ифодаланади: Демак, Ε < U 0 бўлганида қайтиш коэффициенти бирга тенг, яъни тўла қайтиш бўлади. Бу кутилган натижага тамомила мос келади. Шредингер тенгламасининг 1-соҳа учун йечимини қайтган тўлқин кўринишида ёзиш мумкин, яъни у қайтиш тўлқин фазасининг силжишига олиб келади. (12.5.11.) дан шу силжишни топиш мумкин: Қайтиш мавжуд бўлишига қарамай, 2-соҳадаги тўлқин функцияси нолдан фарқли бўлади ва у: кўринишга эга бўлади. Қайтиш тўла бўлса ҳам, заррачани иккинчи соҳада топишнинг маълум эҳтимолга эга бўлиши кутилмаган ҳолдир. Шундай қилиб, х>0 соҳада х нуқтадаги заррачанинг эҳтимоллик зичлиги га тенг бўлади. Ҳосил бўлган (4.23) формуладан кўриниб турибдики, квант зарраларнинг хусусиятлари классик зарралардан кескин ажралиб туради. Классик механиканинг қонунларига бўйсинувчи ҳаракатланаётган заррача учун Ε < U 0 бўлганда х>0 соҳага ўтиш мумкин эмас эди. Квант қонуниятларига бўйсинувчи, ҳаракатланаётган заррача эса х>0 соҳага маълум эҳтимоллик билан ўтиши мумкин. Ёпиқ энергетик соҳаларга зарраларни ўтиши квант механикада специфик ҳодиса бўлиб, туннел эффекти деган ном олган.

Фойдаланилган адабиётлар: 1. М.М.Мусаханов, А.С.Рахматов, Квант механикаси – Т.,2011 й. 2. Д.И.Блохинце, Основне квантовой механики – М.1983. 3. Г.Х. Хошимов, Р.Я.Расулов, Н.Х.Хошимов, Квант механика асослари – Т., 1995 й. 4. В.М.Шехтер, А.А.Ансельм, Атом и квантовая механика –М., 1984 г.

Похожие

Шредингер тенгламаси ва унинг содда масалалар учун ечими

Чизиқли гармоник осциллятор

Квант физикаси тарихи

Квант статистика

Туйинган бир атомли спиртлар