Avtomatikaning texnik vositalari va funksional elementlari xaqida umumiy tushunchalar - Физика - Рефераты

Avtomatikaning texnik vositalari va funksional elementlari xaqida umumiy tushunchalar

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

287.443359375 KB

Avtomatikaning texnik vositalari va funksional elementlari xaqida umumiy tushunchalar Reja: 1. Avtomatik nazorat qilinadigan kattaliklar xaqida tushuncha 2. Avtomatika elementlari va ularning asosiy ko’rsatkichlari 3. Avtomatikaning boshqarish sxemalari

Н ozirgi davrda xalq xo ’ jaligi sohalarini avtomatlashtirish jarayonlarida 3000 dan ortiq fizik kattaliklar va texnologik ko ’ rsatkichlarni nazorat qilish kerak bo ’ ladi . Qishloq xo’jaligini avtomatlashtirishda barcha nazorat qilinadigan kattaliklar va ko’rsatkichlar asosan besh guruxga bo’linadi: teploenergetik ko’rsatkichlar; elektroenergetik ko’rsatkichlar; mexanik ko’rsatkichlar; kimyoviy tarkibi va fizikaviy tuzilishi. Т eploenergetik ko’rsatkichlarga: xarorat, bosim, satx va sarf kabi kattaliklar, e lektroenergetik ko’rsatkichlarga : o’zgarmas va o’zgaruvchan tok va kuchlanish, aktiv reaktiv va to’la quvvat, quvvat koeffitsiyenti, chastota, izolatsiya qarshilig, m exanik ko’rsatkichlar : burchak tezlanish, deformatsiya, kuch, aylanish momentlari, detallar soni, materiallar qattiqligi, tebranish, massa, k imyoviy ko’rsatkichlar: konsentratsiya, kimyoviy tuzilishi va tarkibi va f izikaviy kattaliklar: namlik, elektr o’tkazuvchanlik, zichlik, yumshoqlik, yoritilganlik va kabilar kiradi. Nazorat qilinadigan kattaliklar bilan o’zgartirgichlar va signallarning strukturaviy bog’lanish sxemasi 1.1- rasmda keltirilgan. Bajariladigan vazifalariga qarab avtomatlashtirishni quyidagilarga ajratish mumkin: avtomatik nazorat, avtomatik ximoya, avtomatik boshqarish, avtomatik rostlash. Avtomatik nazorat o’z navbatida avtomatik signalizatsiya, avtomatik o’lchash, avtomatik saralash va avtomatik axborotni yig’ishga ajratiladi. Avtomatik signalizatsiya xizmatchilarni, texnologik jarayon ko’rsatkichlari chegaraviy ko’rsatkichlarga yaqinlashganlik haqida axborot beradi. Avtomatik o’lchash texnologik jarayonni asosiy ko’rsatkichlarini maxsus asboblarga uzatib berishga xizmat qiladi. Avtomatik saralash maxsulotni og’irlik o’lchamlari, rangi va boshqa fiziko-mexanikaviy xususiyatlariga qarab ajratishga xizmat qiladi. Avtomatik axborotni yig’ish texnologik jarayon o’tishi, maxsulotni sifati, soni va boshqa ko’rsatkichlari xaqida ma’lumot yig’ishda xizmat qiladi.

Avtomatik ximoya normal va xalokat xolatlarida qo’llaniladi. Bu holda himoya vositalari jarayonni to’xtatib yoki avtomatik ravishda ushbu xolatlarni chetlashtirishga xizmat qiladi. Т eploenergetik ko’rsatkichlar Т abiiy chi q ish signali O’lchash o’zgartirkichlar 1.1- rasm. O’lchash o’zgartirgichlarining strukturaviy bog’lanish sxemasi. Avtomatika elementlari va ularning asosiy ko’rsatkichlari Avtomatika elementi deb o’lchanayotgan fizik kattalikni birlamchi o’zgartiruvchi moslamaga aytiladi. Avtomatika elementlari to’rt xil strukturaviy belgilanish sxemalaridan iborat bo’ladi (1.1- jadval): a) oddiy bir martali (birlamchi) to’g’ridan-to’g’ri o’zgartirish; b) ketma-ketli to’g’ridan-to’g’ri o’zgartirish; v) differensial sxemali; g) kompensatsion sxemali.Те ploenergetik ko’rsatkichlar Elektronika ko’rsatkichlar Takomillashgan chiqish signaliB irlam chi o’zgartgichlar Оraliq o’zgartgichlarMexanik ko’rsatkichlar Pnevmatik elektrik К imyoviy ko’rsatkichlar Fizik ko’rsatkichlar Diskretli chiqish signali

Oddiy o’lchash o’zgartirgichlari (a) bir dona elementdan tashkil topgan bo’ladi. Ketma-ketli o’zgartgichlarda esa (b) oldindagi o’zgartirgichning kirish ko’rsatgichi keyindagi o’zgartgichning chiqishi hisoblanadi. Odatda birlamchi o’zgartirgich sezgirlik elementi (SE), ohirgi (keyingi) o’zgartirgich esa chiqish elementi deb yuritiladi. O’zgartirgichlarning ketma-ketligi ulanish usuli bir martali o’zgartirishda chiqish signalidan foydalanish qulay bo’lgan sharoitda qo’llaniladi. Differensial sxemali o’lchash o’zgartirgichlari nazorat qilinayotgan kattalikni uning etalon qiymatlari bilan solishtirish zarurati bo’lganda qo’llaniladi. Kompensatsion sxemali o’zgartirgichlar usuli esa yuqori aniqlik bilan ishlashi, universalligi hamda o’zgartirish koeffitsiyentining tashqi ta’sirlarga deyarli bog’lik emasligi bilan ajralib turadi. Avtomatika elementlari tizimning eng asosiy qismi bo’lib, quyidagi funksiyalardan birini bajaradi: - nazorat qilinayotgan yoki rostlanayotgan kattalikni qulay ko’rinishdagi signalga o’zgartirish ( birlamchi o’zgartgich - datchiklar ); - bir energiya ko’rinishidagi signalni boshqa energiya ko’rinishdagi signalga o’zgartirish ( elektromexanik, termoelektrik, pnevmoelektrik, fotoelektrik va xakozo o’zgartgichlari); - signal tabiatini o’zgartirmasdan uning kattaliklarini o’zgartirish ( kuchaytirgichlar); - signalning ko’rinishini o’zgartirish ( analog-raqam, raqam analog o’zgartkichlari). - signalning formasini o’zgartirish ( taqqoslash vositalari ), - mantiqiy operatsiyalarni bajarish ( mantiqiy elementlar ), - signallarni taqsimlash ( taqsimlagich va kommutatorlar ), - signallarni saqlash (xotira va saqlash elementlari), - programmali signallarni hosil qilish ( programmali elementlar ), - bevosita jarayonga ta’sir qiluvchi vositalar (ijrochi elementlar ). Avtomatika elementlarining funksiyalari xar hil bo’lganiga qaramay, ularning parametrlari umumiy hisoblanadi va ularga quyidagilar kiradi:

- statik va dinamik rejimlardagi tavsifnomalari; - uzatish koeffitsiyenti (sezgirlik, kuchaytirish va stabilizatsiya koeffitsiyentlari); - xatolik (nostabillik); - sezgirlik chegarasi. Х ar bir avtomatika elementi uchun turg’unlashgan rejimda kirish Х va chiqish signallari U orasida u=f(x) bog’liqlik mavjud. Ushbu bog’liqlik elementning statik tavsifnomasi deyiladi. Ko’rinish bo’yicha (1.2.-rasm) avtomatika elementlarining statik tavsifnomalari uch guruxga ajratiladi: a) chiziqli, b) uzluksiz nochiziqli, v) nochiziq uzlukli. Avtomatika elementining ishlash sharoitlari turg’unlashmagan, ya’ni Х va U qiymatlari vaqt davomida o’zgarilayotgan payti dinamik rejim deyiladi. Chiqish qiymatining vaqt davomida o’zgarishi esa dinamik tavsifnomasi deyiladi. 1.1-jadval Avtomatika elementlarining strukturaviy belgilanish sxemalari № Strukturaviy belgilanish sxemalari O’zgartirish koeffitsiyenti Chetga chiqish 1. Х У Х Z У К = К1 δ=δ і 2. Х У Yn-1 У n N К=П K i i=1 n δ=∑δ 1 i=1 3. То δ 1 Y δ 2 K=K 1 +K 2 δ=δ 1 k 1 / (k 1 +k 2 )+δ 2 / (k 1 +k 2 )К 1 К 1 К iК 1 К 2К 1

4. То х Y пр Y δ 1 δ 2 К=К 1 /(1+К 1 *К 2 ) δ=δ 1 / (1+К 1 +К1К2)- δ 2 / [1+1(К 1 +К 1 )] Izox: x - o’lchanayotgan (kirish) ko’rsatkichi; u - o’lchash o’zgartirgichining chiqish signali. z- qo’shimcha energiya manbaisi. Avtomatika elementlari ma’lum inersionlikka ega, ya’ni chiqish signali kirish signaliga nisbatan kechikishi bilan o’zgariladi. Elementlarning bu xususiyatlari avtomatik tizimining dinamik rejimidagi ishini aniqlaydi. Х ar bir elementning umumiy va asosiy xarakteristikasi uning o’zgartirish koeffitsiyenti, ya’ni element chiqish kattaligining kirish kattaligiga bo’lgan nisbatiga teng. Avtomatik tizimlarning elementlari miqdor va sifat o’zgartirishlarni bajaradi. Miqdor o’zgartirishlar kuchaytirish, stabillash va boshqa koeffitsiyentlarni nazarda tutadi. Sifat o’zgartirishda bir fizikaviy kattalik ikkinchisiga o’tadi. Bu holda o’zgartirish koeffitsiyenti element sezgirligi deyiladi. К 2К 1

U U U Х Х 1 Х Х a) b) v) 1.2.- rasm. Avtomatika elementlarining statik tavsifnomalari. a) - chiziqli Ks= Kg= const; b) - uzluksiz nochiziqli; Ks  Kg  const. v)- nochiziq uzlukli Ks  Kq  const F Avtomatika elementining yana bir muhim tavsifnomasi – element (kirish kattaligi o’zgarishiga bog’lik bo’lmagan) chiqish kattaligining o’zgarishidan hosil bo’lgan o’zgartirish xatosidir. Bu xatoga sabab atrof-muhit xaroratining, ta’minlash kuchlanishining o’zgarishi va kabilar bo’lishi mumkin. Element xarakteristikalarining o’zgarishi natijasida paydo bo’ladigan hato nostabillik deb ataladi. Ba’zi elementlarning chiqish va kirish kattaliklari o’rtasida ko’p qiymatli bog’lanish mavjud. Bunga quruq ishqalanish, gisterezis va boshqalar sabab bo’lishi mumkin. Bunda kattalikning xar bir kirish qiymatiga uning bir necha chiqish qiymatlari mos keladi. Sezgirlik chegarasining mavjudligi shu hodisa bilan bog’liq. Kirish kattaligining element chiqishidagi signalini sezilarli darajada o’zgartirish qobiliyatiga ega bo’lgan qiymati sezgirlik chegarasi deyiladi. Avtomatika elementlari mustahkamlik bilan xam xarakterlanadi. Elementlarning sanoat ekspluatatsiyasida o’z parametrlarini yo’l qo’yiladigan chegarada saqlash qobiliyatiga mustahkamlik deb ataladi. Mustahkamlik elementni loyihalash

vaqtida hisoblanadi va uni ishlab chiqarilgandan so’ng ekspluatatsiya jarayonida sinaladi. Avtomatikaning boshqarish sxemalari Avtomatik tizimlar, elementlar va moslamalarning montaj, sozlash, rostlash, ekspluatatsiya qilish kabi ish jarayonlarni bajarish maqsadida avtomatik sxemalardan foydalinadi. Avtomatika sxemalari asosiy hujjat hisoblanadi va ular funksional, strukturaviy, prinsipial va montaj sxemalariga bo’linadi. Funksional sxemalar moslamalarni, elementlarni, vositalarni o’zaro bog’lanishlarini va xarakatlanishlarini ifodalaydi. Elementlar sxemada to’rtburchak shaklida belgilinadi, ularning orasidagi aloqalar esa strelkali chiziqlar bilan belgilanadi. Strelkaning yo’nalishi signalning o’tishini ko’rsatadi (1.3 - rasm). Т E 1.3.- rasm. Avtomatikaning funksional sxemasi. Т E - topshirish elementi; BK-boshqarish va qabul qilish elementi; IM - ijro mexanizmi; BE-boshqarish elementi; BU - birlamchi o’zgartirgich. Strukturaviy sxema avtomatik tizimni tashkiliy qismlarining o’zaro bog’lanishlarini ko’rsatib, ularning dinamik xususiyatlarini tavsiflaydi. Strukturaviy sxemalar funksional va prinsipial sxemalar asosida ishlanadi. Strukturaviy sxemada aniq vosita, rostlagich, element ko’rsatilmasdan, balki o’tayotgan fizikaviy jarayonning matematik modeli ko’rsatiladi. Strukturaviy БК БОИМ БУ

sxemada elementlar to’rtburchak shaklida ifodalanadi va ularning ichida elementning matematik modeli yoziladi (1.4- rasm). 1.4. - rasm. Avtomatikaning strukturaviy sxemasi. Avtomatik rostlash tizimining keyingi tahlili elementlarning dinamik xarakteristikalarini aniqlash va tizimning strukturaviy sxemasini yaratishdan iborat bo’ladi. Bu tizimning strukturaviy sxemasi 1.5 - rasmda keltirilgan. F H Т OP . H u q H 1.5 - rasm. Х aydov chuqurligini avtomatik rostlashning strukturaviy sxemasi. Prinsipial sxemalar elementlarning o’zaro elektrik ulanishlarni ifodalaydi. Ushbu sxemada avtomatika elementlari davlat standartlariga binoan belgilanadi. Prinsipial sxemadagi shartli belgilar butun mosmlamani, tizimning ish prinsipini tushunishga yordam beradi (1.6.- rasm). W 3W 1 W 2 W 4 W бо ( S)= К о / T о S +1W им ( S)= К б /SW бэ ( S)= Кб W КЭ ( S) = К К

1.6.- rasm . Avtomatikaning prinsipial sxemasi . Montaj sxemalar moslamalar orasidagi tashqi ulanishlarni yoki moslama ichidagi elementlarni o ’ zaro ulanishlarni ifodalaydi . Ushbu sxemalar montaj ishlarini bajarayotganda ishchi chizmalar sifatida qo’llanadi (1.7.- rasm

Kirish A 24 V V yuklamaga S O’zgartgich signali chiqish 0…12 V 3, 50 Gs 380 V Rk . 1.7.- rasm. Avtomatikaning montaj sxemasi. 20 19 18 17 16 15 14 13 1210 9 8 7 6 5 4 3 2

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati : 1. I . Karimov . Jaxon moliyaviy - iqtisodiy inqirozi , O ’ zbekiston sharoitida uni betaraf etishning yo ’ llari – Toshken , " O ’ qituvchi ", 2009. 2. Miraxmedov D.A. Avtomatik boshqarish nazariyasi. Oliy texnika o’quv yurti talabalari uchun darslik. - Т oshkent, " O’qituvchi", 1993. - 285 b. 3. Borodin I.F. Osnovi avtomatiki. – M.: Kolos, 1987, 320 s. 1. Borodin I.F., Nedilko N.M. Avtomatizatsiya texnologicheskix protsessov. - M.;, Agropromizdat, 1986. -386 s. 2. Martinenko I.I. i dr. Avtomatika i avtomatizatsiya proizvodstvennix protsessov. - M; Agropromizdat, 1985 - 335 s. 3. Borodin I.F., Andrev S.A. Avtomatizatsiya texnologicheskix protsessov i sistemi avtomaticheskogo upravleniya. – Moskva, Kolos, 2006 g., 352 s.

Похожие

Avtomatikaning funksional elementlari

Puxtalik xaqida tushunchalar va unga ta’sir qiladigan kattaliklar

Avtomatlashtirish to’g’risida umumiy tushunchalar

Avtomatikaning ijro mexanizmlari

Bug‘ turbinasi haqida umumiy tushunchalar