Asosiy fotometrik kattaliklar - Физика - Рефераты

Asosiy fotometrik kattaliklar

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

171 KB

A sosiy fotometrik kattaliklar Reja: 1. Asosiy tushunchalar 2. Nur energiyasining oqimi 3. Yorug‘lik kuchi 4. Yoritilganlik Е , manba ravshanligi В , yorituvchanlik S, Yorug‘lik oqimining intensivligi R 5. Yorug‘lik o‘lchashlarida ishlatiladigan birliklar 6. Xulosa

Asosiy tushunchalar Yorug‘likning ko‘zga yoki qabul qiluvchi boshqa bir qurilmaga ko‘rsatadigan ta’siri, dastavval, yorug‘lik to‘lqini eltadigan energiyaning bu qurilmaga berilishidan iborat. Shuning uchun biz optik hodisalar qonunlarini qarab chiqishdan avval yorug‘likni o‘lchash - fotometriya to‘g‘risida tasavvur hosil qilishimiz kerak. Fotometriya yorug‘lik to‘lqini keltirayotgan energiyani o‘lchashdan yoki shu energetik xarakteristika bilan biror tarzda bog‘langan kattaliklarni o‘lchashdan iborat. Yorug‘likni qabul qiluvchi qurilmalar. Bunday qurilmalarning xossalari u yoki bu spektral oblastdagi nurlanishni sezish xarakteristikasi bilan xarakterlanadi. 3.1- rasmda germaniy (e G ) va kremniy ( iS ) asosida tayyorlangan fotodiodlarning spektral xarakteristikalari keltirilgan. Rasmdan ko‘rinib turibdiki, fototokning I qiymati to‘lqin uzunligiga kuchli bog‘liq. Boshqa tipdagi yorug‘likni qabul qiluvchi qurilmalarning masalan balometrni spektral xarakteristikalari qariyb to‘lqin uzunligiga bog‘liq emas. Shuning uchun ham birinchi tipdagi qabul qiluvchi qurilmalar selektiv, ikkinchi tipdagi qurilmalar esa noselektiv qurilmalar deb yuritiladi. Inson ko‘zi selektiv yorug‘likni qabul qiluvchi qurilmalar tipiga kiradi. Uning ko‘rish funksiyasi kunduz kuni va oqshom uchun quyidagi rasmda keltirilgan (3.2- rasm). 3.1- rasm

3.2- rasm. Ko‘rish funksiyasi: 1-kunduz ko‘rish, 2-oqshom ko‘rish. Har qanday yorug‘likni qabul qiluvchi optik qurilmalarning muhim harakteristikasi kuchsiz yorug‘lik oqimini sezish qobiliyatidir. Inson ko‘zi xuddi shunday kuchsiz yorug‘lik oqimini sezishdek g‘aroyib xususiyatga egadir. Ko‘z sezgirligi turli kishilarda turlicha bo‘ladi, shuning uchun o‘rtacha sezgirlikni tekshirishga to‘g‘ri keladi. «O‘rtacha» sezgirlik ko‘zida nuqsoni bo‘lmagan ko‘p kishilarni tekshirish natijasida topiladi. Turli uzunlikdagi yorug‘lik to‘lqinlariga nisbatan o‘rtacha sezgirlikni xarakterlovchi bunday kattalik ko‘rish funksiyasi deb ataladi. Ko‘rish funksiyasini grafik ravishda tasvirlash qiyin, chunki subektiv nuqtai nazardan turli tusdagi nurlarning, masalan, qizil va yashil tusdagi nurlarning xuddi bir xil ravshanligini (yorqinligini) aniqlash mushkul. Agar  1 va  2 uzunlikdagi ikkala to‘lqin oqimlariga nisbatan ko‘z sezgirligi bir xil bo‘lsa edi, 2 1   dE dE  bo‘lganda, ya’ni quvvatlar teng bo‘lganlarida har ikki maydoncha yorqinligi bir xil bo‘lib ko‘rinar edi. Haqiqatda esa subektiv yorqinlikning teng bo‘lishi uchun ikkala oqimning 1 dE va 2 dE quvvatlarini turlicha qilib olishga to‘g‘ri keladi: ko‘z qaysi uzunlikdagi to‘lqinni kuchliroq sezadigan bo‘lsa, o‘sha to‘lqin oqimini kamroq quvvatli qilib olish kifoY.

Shuning uchun ko‘zni Ф (  ) ko‘rish funksiyasi vositasida xarakterlab,  1 va  2 bir-biriga yaqin ikki to‘lqin uzunliklariga oid Ф (  ) ko‘rish funksiyasining son qiymatlari bir xil yorqinlik hissini o‘yg‘otuvchi 1 dE va 2 dE quvvatlarga teskari proporsional, ya’ni     2 2 2 1     dE dE Ф Ф  (3.1) deb faraz etamiz. Spektr sohaning bir bo‘lagidan ikkinchi (qo‘shni) bo‘lagiga ketma-ket muntazam o‘tish yo‘li bilan ko‘rinuvchi butun spektr sohasi miqyosidagi Ф (  ) ko‘rish funksiyasining qiymatlarini aniqlab olish mumkin. Inson ko‘zi to‘lqin uzunligi 0,555 mk bo‘lgan yashil nurlarni eng yaxshi sezadi. Ko‘rish funksiyasining bu to‘lqin uzunligiga mos qiymati 1 ga teng deb qabul qilingan. Bu holda, boshqa hamma to‘lqin uzunliklari uchun   ;1  Ф ko‘rinuvchi spektr sohasidan tashqarida   .0  Ф   Ф ning to‘lqin uzunliklariga bog‘liqligi grafigi 3.2- rasmda (1 tutash egri chiziq) keltirilgan. Ko‘rish funksiyasi bilan tanishgach, biz endi yorug‘likni ko‘rish sezgisi uyg‘otish darajasini hisobga olgan holda xarakterlovchi yangi fizik kattalikni kirita olamiz. Bunday kattalik yorug‘lik oqimi deyiladi. Nur energiyasining Ф oqimi. Nuqtaviy L manbadan kelayotgan nur energiyasi yo‘liga kichik  yuza joylashtirib shu yuza orqali  vaqt ichida o‘tgan Q energiya miqdorini o‘lchaylik (3.3- rasm). Bu maqsadda yuzani unga to‘shayotgan butun energiyani yutadigan modda (qora kuya) bilan qoplash va temperatura o‘zgarishiga qarab, yutilgan energiyani o‘lchash mumkin.  yuza orqali birlik vaqtda oqib o‘tuvchi nur energiyasi quvvatini ko‘rsatuvchi  Q dФ  nisbat  sirt orqali o‘tuvchi nur energiyasi oqimi deyiladi.

3.3- rasm. Nur energiyasi bir jinsli muhitda to‘g‘ri chiziq bo‘ylab tarqalgani uchun L nuqtadan  yuza konturiga tiraladigan nurlar to‘plami o‘tkazib, oqimning  orqali o‘tayotgan qismini chegaralovchi konus hosil qilamiz. Agar muhit ichida energiya yutilmasa u holda bu konusning har qanday kesimidan bir xil oqim o‘tadi. Markazi L da radiusi 1 ga teng bo‘lgan sferik sirt bilan bu konusning kesishishidan hosil bo‘lgan kesim konusning d  fazoviy burchagining o‘lchovi bo‘ladi. Agar  sirtga o‘tkazilgan n normal konus o‘qi bilan i burchak tashkil qilsa, va L dan  gacha bo‘lgan masofa R bo‘lsa, u holda2 cos R i d   (3.2) bo‘ladi. Unda fikran shunday shar sektori (uchi shar markazida bo‘lgan konus) qirqib olaylik, uning asosi shar sirtida  yuzni hosil qilsin. Bu konus sirti bilan chegaralangan fazo fazoviy burchak  deb ataladi va bu burchak kattaligi 2R   (3.3) formula bilan aniqlanadi. Fazoviy burchak tayanib turgan shar sirtiining yuzi kattalik jihatdan shar radiusining kvadiratiga teng bo‘lsa, ya’ni 2 R  bo‘lsa, fazoviy burchak birga teng bo‘ladi va bu burchak стерадиан ( ср ) deb ataladi. Sharning to‘liq sirti 2 4 R    bo‘lgani uchun nuqta atrofidagi butun fazoni qamrab oluvchi  to‘liq fazoviy burchak quyidagicha ifodalanadi: . 4 4 2 2 2 pc R R R S       (3.4) Demak, nuqta atrofidagi to‘la fazoviy burchak 4 steradianga teng bo‘lar ekan.

Shunday qilib oqimning biz ajratib olgan bir qismi d  fazoviy burchakka to‘g‘ri keladi. d  ni kichik miqdor deb R ga nisbatan: d  ichida oqimni tekis taqsimlangan deb hisoblash mumkin. L dan barcha yo‘nalishlar bo‘yicha ketayotgan to‘la oqim  dФ Ф bo‘ladi. Yorug‘lik kuchi I. Fazoviy burchak birligiga to‘g‘ri kelgan oqim kattaligiga yorug‘lik kuchi deyiladi. Agar oqim Ф , manbadan barcha yo‘nalishlar bo‘yicha bir tekis yuborilayotgan bo‘lsa,  4 Ф I  bo‘ladi. Bu har qanday yo‘nalish uchun bir xil bo‘ladi. Oqim notekis bo‘lgan holda Ф /4  kattalik faqat yorug‘likning o‘rtacha kuchi bo‘ladi va yorug‘likni o‘rtacha sferik kuchi deyiladi. Tayinli bir yo‘nalish bo‘yicha yorug‘lik kuchini o‘lchash uchun d  elementar fazoviy burchak olinib va bu fazoviy burchakka to‘g‘ri kelgan d yorug‘lik oqimi o‘lchanishi kerak: .   d dФ I (3.5) Yoritilganlik Е . Yoritilganlik deb, sirt birligiga to‘g‘ri kelgan oqim kattaligiga aytiladi.  yuzning yoritilganligi  dФ E  bo‘ladi. (3.2) va (3.3) larni hisobga olsak, 2 cos R i I Id dФ E       (3.6) bo‘ladi. (3.5) dan ko‘rinadiki nuqtaviy manba hosil qilgan yoritilganlik manbadan sirtgacha bo‘lgan masofaning kvadratiga teskari proporsional va yorug‘lik oqimi yo‘nalishi bilan yoritilgan sirtga o‘tkazilgan normal orasidagi burchak kosinusiga to‘g‘ri proporsional bo‘ladi. Manbaning B ravshanligi. Ba’zi bir manbalarni nuqtaviy manbalar deb bo‘lmaydi. Bu manbalarning ko‘pi shuncha kattaki, kuzatish olib borganda oddiy masofalarda ko‘z bilan ularning shaklini payqash mumkin. Juda ko‘pchilikni tashkil qilgan bunday manbalarga nisbatan ravshanlik tushunchasi tarixiy ma’noga

ega. Bu tushuncha ajrata olish qobiliyati chegarasidan tashqarida yotuvchi manbalarga masalan: yulduzlarga nisbatan qo‘llanila olmaydi. Sirtning В ravshanligi yorug‘lik chiqaruvchi sirtning berilgan sohasidan chiqqan va berilgan yo‘nalish bo‘yicha nurlanishni xarakterlovchi kattalikdir. Yo‘nalishni esa uning yorug‘lik chiqaruvchi sirtga o‘tkazilgan normal bilan tashkil qilgan i burchagi aniqlaydi. Sirtning  elementiga tayanuvchi va d  fazoviy burchak hosil qilgan dastani ajratib olib ravshanlikni quyidagicha yozishimiz mumkin:соsid dФ Вi   . (3.7) Bu i burchak bilan aniqlanuvchi yo‘nalish bo‘yicha ravshanlanishi deyiladi. Demak ma’lum bir yo‘nalishdagi ravshanlik deb, ko‘rinmas sirt birligining o‘sha yo‘nalishda birlik fazoviy burchak ichiga yuborilayotgan oqimiga aytiladi. В i ravshanlik yo‘nalishga bog‘lik kattalik. Ba’zan bu kattalik yo‘nalishga bog‘lik bo‘lmasligi mumkin. Bunday manbalar Lambert qonuniga bo‘ysunuvchi manbalar deyiladi. (faqat absolyut qora jism ana shunday manba bo‘ladi). Har bir qismi yorug‘likning barcha tomonga tekis sochadigan xira sirt yoki muhitlar Lambert manbalariga birmuncha o‘xshaydi. Quyoshning ravshanligi markazidan chetiga tomon birmuncha pasayib radiusining 3/4 qismicha masofada ravshanlik disk markazidagi ravshanlikning taqriban 80% ni tashkil qilgani tajribada aniqlangan bo‘lsa-da, Quyosh sirti Lambert qonuniga ancha yaqin qonun bo‘yicha nurlanadi. Yorituvchanlik S. Ravshanlik tushunchasi bilan S yorituvchanlik tushunchasi uzviy bog‘langan bo‘lib, u integral kattalik, ya’ni birlik sirtdan barcha yo‘nalishlar bo‘yicha 2 р fazoviy burchak ichiga yuborilayotgan to‘la oqimdir. Shunday qilib, yorug‘lik chiqaruvchi  yuzadan barcha yo‘nalishlar bo‘yicha tashqariga yuborilayotgan to‘la oqim Ф bo‘lsa, u holda yorituvchanlik  Ф S (3.8)

bo‘ladi. Bu yerda  - manbaning yorug‘lik sochayotgan yuzi. Yorituvchanlik bilan ravshanlik orasidaB S   (3.9) bog‘liqlik bor. Ф =  S munosabatning ko‘rsatishicha S yorituvchanlik, E yoritilganlikdek o‘lchamlikka ega va sirt birligiga to‘g‘ri kelgan oqimdan iborat. Yorituvchanlik sirtning yorug‘lanishini, ya’ni sirt birligidan ketayotgan yorug‘lik oqimini harakterlaydi. Yoritilganlik sirt birligiga kelayotgan yorug‘lik oqimini xarakterlaydi. Yorug‘lik oqimining R intensivligi. Yorug‘lik maydonini xarakterlash uchun yorug‘lik oqimining intensivligi tushunchasini kiritish mumkin. Birlik fazoviy burchak ichiga oqayotgan yorug‘lik oqimi kattaligi tushuniladi va uni quyidagicha yozish mumkin:   соsid dФ R  (3.10) Yorug‘lik chiqarayotgan sirtni xarakterlashda ravshanlik qanday rol o‘ynasa, yorug‘lik oqimining intensivligi yorug‘lik maydonini xarakterlashda shunday rol o‘ynaydi. Shuning uchun ko‘pincha yorug‘lik oqimining ravshanligi deb ham ataladi. Yorug‘lik o‘lchashlarida ishlatiladigan birliklar Xalqaro yoritish komissiyasi odam ko‘zini yorug‘lik energiyasini qabul qiluvchi sifatida olib, yorug‘lik oqimini ko‘rish sezgisi bo‘yicha baholanadigan nur energiyasi oqimi deb ta’rifladi. Yorug‘lik oqimi va boshqa yorug‘lik texnikasi kattaliklarini amalga oshirish uchun shartli yorug‘lik etaloni ishlatiladi. Xalqaro kelishuv bo‘yicha 1948 yil 1 yanvarda yorug‘likning qayta tiklanuvchi yangi etaloni kiritilgan bo‘lib, u toza platinaning qotish temperaturasida (2046,6 K) qo‘llaniladigan absolyut qora jism ko‘rinishida

yasalgan. Rossiyada bunday etalon metallurgiya ilmiy tekshirish instituti fotometriya laboratoriyasida yasalgan. Yorug‘lik kuchi birligi kandela ( kd ). Hozir tilga olingan yorug‘lik etalonining2 60 1 см yuzidan normal yo‘nalishda chiqayotgan yorug‘lik kuchining 60 1 qismiga teng. Oldin yorug‘lik kuchining birligi sham bulib, u 1,005 kd ga teng edi. Yorug‘lik oqimi birligi lyumen ( лм ) u 1 kd li yorug‘lik manbaining 1 steradian fazoviy burchak ichiga yuboradigan oqimidir. Agar manbaning har qanday yo‘nalishi bo‘yicha yorug‘lik kuchi 1 kd ga teng bo‘lsa, u holda manba 4  лм =12,5 лм ga teng to‘la yorug‘lik oqimi beradi. Yangi yorug‘lik etaloni normal yo‘nalish bo‘yicha 1 sm 2 dan 60 лм / ср ga teng oqim beradi. Yoritilganlik birligi lyuks ( лк ) bo‘lib, u 1 m 2 yuzaga tekis taqsimlangan 1 лм oqimga mos keladigan yoritilganlikdir: 1 лк =1 лм /1 м 2 . Shunday qilib 1 лк - markazida barcha tomonga tekis nurlanadigan 1 kd li manba joylashgan va radiusi 1 m bo‘lgan shar sirtida hosil qilinadigan yoritilganlikdir. Yorituvchanlik xuddi yoritilganlik kabi лм / м 2 hisobida ifodalanadi. Biroq bu yerda bu kattalik olinayotgan oqimga emas, balki chiqayotgan oqimga tegishli. Ravshanlik В birligi sifatida o‘ziga perpendikulyar yo‘nalishda har bir kvadrat metrdan 1 kd yorug‘lik kuchi beradigan yuzaning ravshanligi olinadi. Shunday qilib, ravshanlik birligi kvadrat metrga kandela bo‘ladi kd/ м 2 . Ilmiy adabiyotlarda quyida sanab o‘tilgan boshqa birliklar ham ishlatiladi: Nomi Bel gisi kd/м 2 hisobidagi qiymati Нit Nt 1 Stиlб Sб 10 4 Аpos tиlб Аsб 1/  Lаmб Lб 10 4 / 

еrt Nit, ravshanki, kd/m 2 ning boshqacha nomi. Stilben har bir kvadrat santimetridan 1 kd yorug‘lik kuchi beradigan yuzaning ravshanligiga mos keladi. Apostilb va lambert kattaliklar fizik jihatdan sirtida ma’lum yoritilganlik hosil qilingan ideal sochgichning ravshanligini bildiradi. Yorug‘lik va energetik birliklar Kattaliklar Belgi si Birligi S im- V oli Energetik Birligi Yorug‘lik oqimi F Lyumen L m Vatt Yorug‘lik kuchi J Kandela K d vatt/ste radian Ravshanlik В Kandela /m 2 K d /m 2 vatt/ (steradian(m 2 ) Intensivlik R Kandela /m 2 K d /m 2 vatt/ (steradian(m 2 ) Yorituvchanl ik S lyumen/ m 2 l m/m 2 vatt/m 2 Yoritilganlik E Lyuks L k vatt/m 2 Fotometrlar. Sirtlarning yoritilganligini tenglashtirish yo‘li bilan ikki manbaning yorug‘lik kuchi taqqoslanadi. Shu maqsadda ishlatiladigan asboblar fotometrlar deb ataladi. Eng sodda fotometrlardan birining chizmasi 3.4–rasmda ko‘rsatilgan. Uchburchakli АВ S prizmaning oq rangga bo‘yalgan А S va В S yoqlariga manbalardan yorug‘lik tushadi. Prizmaning har bir yog‘ini faqat bir manba yoritadi.

3.4-rasm Yoritilganlik S tomondan ko‘z bilan kuzatiladi. Fotometrni manbalar orasida u yoki bu tomonga siljitib, prizmaning В S va А S yoqlari bir xil yoritilishiga erishiladi va shundan so‘ng quyidagi mulohazalarga muvofiq manbaning yorug‘lik kuchi hisoblanadi: yorug‘lik kuchi I 1 bo‘lgan S 1 manba prizmadan r 1 masofada turib cos 2 1 1 1 r I E  yoritilganlik hosil qiladi, yorug‘lik kuchi I 2 bo‘lgan S 2 manba prizmadan r 2 masofada turib  cos22 1 2 r I E  yoritilganlik hosil qiladi. Fotometrni Е 1 =Е 2 bo‘ladigan qilib joylashtirganimiz uchun quyidagini yoza olamiz: 22 21 2 1 r r I I  (3.10) Ikki manbaning yorug‘lik kuchlari nisbati yorug‘lik manbalaridan birday yoritilgan sirtgacha bo‘lgan masofalar kvadratlarining nisbati kabidir. Yuqoridagi (3.10) ifoda bir manbaning yorug‘lik kuchi ma’lum bo‘lganda ikinchi manbaning yorug‘lik kuchini topishga imkon beradi. Faqat ikkala taqqoslanuvchi sirtlarning rangi bir xil bo‘lgandagina ravshanliklarning tengligini ko‘z bilan yetarli darajada aniq belgilash mumkin. Sirtlarning rangi bir-biridan ozgina farq qilganda hamma ravshanliklarni

taqqoslash juda qiyinlashadi, faqat farq katta bo‘lganda esa ravshanliklarni taqqoslash mumkin bo‘lmay qoladi.

Похожие

Fotometrik analiz usuli

Asosiy astrofizik tushunchalar

Yorug’lik oqimi. Yoritilganlik

Puxtalik xaqida tushunchalar va unga ta’sir qiladigan kattaliklar

Yorug’likning to'lqin tabiati