Analitik reaktsiyalar kationlarning analitik gruppalarga bo’linish printsiplari - Физика - Рефераты

Analitik reaktsiyalar kationlarning analitik gruppalarga bo’linish printsiplari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

128.5 KB

Analitik reaktsiyalar kationlarning analitik gruppalarga bo’linish printsiplari Reja: 1. Analitik reaktsiyalarning sezgirligi o’ziga hosligi va reaktsiya olib boriladigan muhitning roli. 2. Analitik reaktsiyalar – ionli reaktsiyalardir. 3. Analitik reaktsiyalarning yo’nalganligi. 4. Eritmalarni bo’lib-bo’lib yoki sistemali analiz qilish. 5. Sifat analizida qo’llaniladigan reaktivlar. 6. Kationlarning analitik gruppalarga bo’linish printsiplari.

Analitik reaktsiyalarning sezgirligi o’ziga hosligi va reaktsiya olib boriladigpn muhitning roli. Barcha kimyoviy reaktsiyalar muayyan sharoitlarda o’tkazilishi kerak. Undan chetga chiqish noto’g’ri natijalarga olib keladi. Reaktsiya amalga oshadigan muhit reaktsiyaning natijasiga ta‘sir etadigan muhim omillardan biridir. Masalan: NH 4 li muhitda Ag + ni AgCI holida cho’kmaga tushirib bo’lmaydi. Shuning uchun analitik reaktsiyalarni o’tkazishdan avval muhitning rN ni aniqlash kerak. Ma‘lum rN qiymatiga ega bo’lgan muhit yaratish maqsadida ishqor yoki qislotalardan foydalanish mumkin. Analitik reaktsiyalarni amalga oshirishda temperatura ham sezilarli ta‘sir ko’rsatadi. Ba‘zi bir reaktsiyalarni sovuqda ayrimlarini xona temperaturasida, yana boshqalarini yuqori temperatura sharoitda o’tkazishga to’g’ri keladi. Masalan , Na + va K + ionlarini cho’ktirish reaktsiyasi sovuqda olib boriladi. Kontsentratsiya ham reaktsiya tezligiga ta‘sir qiluvchi muhim omillardan biridir. Agar aniqlanayotgan ionning kontsentratsiyasi ushbu reaktiv ta‘sirida topilishi mumkin bo’lgan minimal kontsentratsiyadan kam bo’lsa, u holda reaktsiya ijobiy natija bermaydi. Qo’shilayotgan reaktiv ta‘sirida hosil bo’ladigan birikma o’ta toyingan birikma hosil qiladigan miqdorda bo’lishi kerak, ana shundagina cho’kma hosil bo’ladi. Analitik reaktsiyalar sezgir bo’lishi kerak. Reaktsiyaning sezgirligi qancha yuqori bo’lsa, u shuncha kam miqdordagi moddani aniqlashga imkon beradi. Reaktsiyaning sezgirligi topilish minimumi va minimal (yoki chegara) kontsentratsiya (va chegara suyultirish) bilan harakterlanadi. Topilish minimumi. Modda yoki ionning ayni reaktsiya yordamida ma‘lum sharoitda topilishi mumkin bo’lgan eng kichik miqdori uning topilish minimumi deb ataladi. Topilish minimumi grammning milliondan bir o’lushlari, ya‘ni mikrogrammlar (mgr) bilan ifodalanadi. U grekcha  (gamma) xarfi bilan

belgilanadi. 1 = 10 -3 mg= 0,000001 g = 1  10 -6 . Masalan, K + ionini K 2 [PtCI 6 ] kompleks tuzi ko’rinishida aniqlash reaktsiyasining topilish minimumi 0,1  . Chegara suyultirish. V eritma necha marta suyultirilganda analitik reaktsiyaning ijobiy natija berishi saqlanib qolinishini ko’rsatadi. S=1/ V –moddanig minimal kontsentratsiyasi deb ataladi. K + ionini K 2 [PtCI 6 ] holida aniqlashda minimal kontsentratsiya 1:100000 nisbat bilan ifodalanadi. Demak ushbu reaktsiya yordamida kaliy kationini 100000 ml suvda 1 grammdan ko’p miqdorlarda kaliy ioni bo’lgan eritmalarda aniqlash mumkin. Eritmaning ayni modda borligini ochish mumkin bo’lgan minimal hajmi  = g  v/10 6 Minimal kontsentratsiya eritmaning minimal hajmi va topilish minimumi orasida quyidagi bog’lanish mavjud. q =c    10 6 yoki s=q/   10 6 Bu yerda c- minimal kontsentratsiya q –topilish minimumi  -analiz uchun olingan minimal kontsentratsiyali eritma hajmi, ml hisobida 1 Misol, Si 2+ ionlarining minimal kontsentratsiyasi 1: 250000 g/ml ga teng. Ammoniy gidroksid ta‘sir ettirib, Si 2+ ionining bor-yo’qligini aniqlash uchun minimal kontsentratsiyali eritmadan eng kamida 0, 05 ml ishlatiladi. Bu reaktsiya yordami bilan mis ionining topilish minimumi hisoblab chiqarilsin. 1 Yechish: q = c   10 6 dan foydalanamiz: 1 S=1: 250000 g/ml;  = 0,05 ml q =? 1 q = 1  0,05  10 6 / 250000 = 0,2 m kg Eritmalarning tarkibini sifat jihatdan aniqlashda analitik reaktsiyalarning topilish minimumi 50  dan yuqori, minimal kontsentratsiyasi 1/5  10 7 g/ml dan kam bo’lmasligi kerak. Tekshirilayotgan eritma tarkibidagi modda miqdori kam bo’lsa, eritmani bug’latish bilan kontsentratsiyasi oshiriladi. So ’ ngra reaktiv ta ‘ sir ettiriladi .

Kimyoviy toza reaktivlarni qo ’ llash , ayni reaktsiyaga halal beradigan moddalarni ajratish yoki halal bermaydigan birikmalar holida o ’ tkazish ( maskirovka qilish ) ekstraktsiyalash , kationit va anionitlar yordamida eritmani kontsentrlash kabi tadbirlar bilan analitik reaktsiyalarni sezgirligini oshirish mumkin . Analitik kimyoda u yoki bu elementga xos (xususiy) reaktsiyalar alohida ahamiyatga ega. Xususiy reaktsiya ushbu ionni boshqa ionlar ishtirokida ham aniqlash imkonini beradi Masalan: kraxmalning yod ta‘sirida ko’qarishi, ammoniy tuzlariga ishqorlar ta‘sir ettirilganda ammiak gazining ajralib chiqishi reaktsiyalar bunga misol bo’ladi. Agar ionlar aralashmasiga qo’shilgan reaktiv faqat ba‘zi ionlar bilan reaktsiyaga kirishsa bunday reaktsiyalar selektiv reaktsiyalar deb ataladi. Masalan: (NH 4 ) 2 C 2 O 4 tuzi kationlar aralashmasiga qo’shilganida faqat Sa 2+ , Ba 2+ ,Sr 2+ , n 2+ kationlar bilan reaktsiyaga kirishadi. Analitik reaktsiyalar –ionli reaktsiyalardir. Moddalarni analiz qilish protsessi ko’pincha eritma muhitida o’tkaziladi. Tuzlar, asoslar va qislotalar eritmada ionlarga dissotsilangan bo’ladi. Har bir ion xususiy hossalar i bilan boshqa ionlardan farqlanadi. Masalan, gidroksid ionlari ishqorlar eritmalaridan qaysi kation bilan bog’langanligidan kat‘iy nazar fenolftalein rangini qizil tusga kiritadi. Kimyoviy analiz uchun qo’llaniladigan birikmalar erituvchilarda (xususan suvda) yaxshi eriydi, ularning aksariyati kuchli elektrolitlardir. Demak birikmalar suvdagi eritmada ionlarga, to’liq dissotsilangan bo’ladi. Shunday qilib, analiz qilinayotgan eritmaga reagent eritmasidan tomizilganda kimyoviy reaktsiya ionlarga to’liq dissotsilangan bo’ladi. Shunday qilib, analiz qilinayotgan eritmaga reagent eritmasidan tomizilganda kimyoviy reaktsiya ionlar orasida sodir bo’ladi. Reaktsiyani amalga oshirishda ayrim ionlar asosiy rol oynaydi, qolgan ionlar esa reaktsiyaga kirishmaydi.

Bunga quyidagi reaktsiyalarni ko’rib chiqish bilan to’liq ishonch hosil qilish mumkin: Sr(CH 3 COO) 2 + ZnSO 4 = ↓SrSO 4 + Zn(CH 3 COO) 2 Sr(NO 3 ) 2 + (NH 4 ) 2 SO 4 =↓SrSO 4 + 2NH 4 NO 3 SrCI 2 + H 2 SO 4 = ↓ SrSO 4 + 2HCI Barcha reaktsiyalarda oq rangli cho’kma – SrSO 4 tuzi hosil bo’ladi. Shunga ko’ra eritmada Sr 2+ kationlari bor yo’qligi aniqlanadi. Yuqorida keltirilgan uchala reaktsiya tenglamalarini umumlashtirib, quyidagi ionli tenglama bilan ifodalash ham mumkin: Sr 2+ + SO 2- 4 = SrSO 4 Demak Sr 2+ kationi yordmida SO 2- 4 anionini va aksincha SO 2- 4 anioni bilan Sr 2+ kationini aniqlash mumkin. Analitik reaktsiyalar ionlar orasida sodir bo’luvchi reaktsiyalar bo’lib, analiz natijasida biz kimyoviy modda erituvchida erishidan hosil bo’lgan kation va anionlarning eritmada mavjudligini aniqlaymiz. Agar eritmada Ag + kationi hamda NO - 2 anioni borligi bilib olinsa, eritilgan modda AgNO 3 formulaga to’g’ri keladi deb hulosa chiqarish mumkin. Analitik reaktsiyalarni yunalganligi. Sifat analizida asosan almashinish reaktsiyasiga duch kelinadi. Ularning amalga oshishi bir qancha omillarga bog’liq. Reaktsiyani amalga oshiruvchi omillardan biri reaktsiya natijasida hosil bo’layotgan mahsulotlardan birining kam eruvchan bo’lishidir, masalan: AgNO 3 + NaCI = AgCI + NaNO 3 Yoki Ag + + CI - = ↓ AgCI Hosil bo’lgan AgCI tuzi juda kam eruvchan bo’lganligi uchun cho’kmaga tushadi. Agar eritmada kontsentratsiyasi hamda valentliklari bir xil bo’lgan bir qancha ionlar bo’lsa, ular bir reaktiv bilan chuqtirilganda dastlab eruvchanligi kam birikma cho’kmaga tushadi. Masalan bir xil kontsentratsiyali  - va CI - ionlari aralashmasidan iborat eritmaga AgNO 3 tuzi eritmasidan asta sekin qo’shilganida

birinchi bo’lib, Ag tuzining eruvchanligi AgCI ning eruvchanlikdan kam. Shuning uchun eritmadan ionlari batamom cho’kib bo’lganidan so’ng eritmadan ortiqcha Ag + ionlari mavjud bo’lsa, CI - ionlari AgCI holida cho’kmaga tusha boshlaydi. Reaktsiyani vujudga keltiruvchi omillardan yana biri reaktsiya maxsulotlaridan birining gazsimon bo’lishidir. Masalan, CO 2- 3 anionining bor- yo’qligini aniqlash uchun o’tkaziladigan sifat reaktsiyalaridan biri qarbonat qislota tuzlarining kuchli qislota N CI bilan reaktsiyaga kirishidir: K 2 CO 3 + 2HCI = 2KCI + H 2 O + CO 2 yoki CO 2- 3 + 2H + = H 2 O + CO 2 Almashinish reaktsiyasi maxsulotlaridan birining kam dissotsialanuvchan bo’lishini ayni reaktsiyani amalga oshiruvchi omillardan uchinchisi deb qarash mumkin. Bunga misol qilib neytrallanish reaktsiyani ko’rsatish mumkin: 2NaOH+H 2 SO 4 =Na 2 SO 4 +2H 2 O yoki OH - +H + =H 2 O Demak, ON - va N + ionlarining o’zaro birikishi tufayli kam dissotsilanadigan H 2 O molekulasi hosil bo’ladi. Reaktsiya maxsulotlarida birining o’ziga hos rangga ega bo’lishi ham analitik ahamiyatga, masalan Fe 3+ kationini kaliy rodanid KCNS bilan aniqlashda qo’llaniladigan reaktsiya qizil-qo’ng’ir tusli temir rodanid hosil bo’lishi bilan amalga oshadi. Eritmalarni bo’lib-bo’lib yoki sistemali analiz qilish. Xususiy reaktsiyalar yordamida ionlarini topishda ularni gruppalarga ajratib o’tirmay, tekshirilaetgan eritmalarning bir qismida topish (eki bo’lib-bo’lib analiz qilish) usuli qo’llaniladi. Bo’lib-bo’lib analiz qilish usuli istalgan ketma-ketlik bilan o’tkazilishi mumkin. N.A.Tananaev taklif etgan bu usul eritmani analiz qilishda bir qadar qulayliklar yaratdi. Undan zavodlarda agrokimeviy laboratoriyalarda keng foydalaniladi.

Analiz davomida ishlatiladigan analitik reaktsiyalar xususiy bo’lmasa, chet ionlarning halal beradigan ta‘sirini yo’qotish mumkin bo’lmasa, ionlar aralashmasa sistemali usulda analiz qilinadi. Analiz qat‘iy ketma-ketlikka muvofiq amalga oshiriladi. Ionlar aralashmasi alohida gruppalarga bo’linadi, reagentlar qo’llab ayrim chet ionlar eritmadan ajratiladi. So’ngra ayni ion halal beruvchi omillar bo’lmagan sharoitlarda sifat reaktsiyasi yordamida aniqlanadi. Masalan: Sa 2+ kationi uchun qo’llaniladigan xususiy reagent mavjud emas. Sa 2+ kationini aniqlashda (NH 4 )C 2 O 4 tuzidan foydalaniladi. Ammo u Va 2+ kationi bilan ham oq rangli cho’kma hosil qiladi. Shuning uchun Sa 2+ kationi Sa 2+ + S 2 O 2- 4 =↓ SaS 2 O 4 Reaktsiyasi yordamida cho’ktirilishi uchun eritmada Va 2+ kationi bor yo’qligini tekshirib ko’rish kerak. Buning uchun eritmaning bir qismidan foydalanib, Va 2+ kationiga xos sifat reaktsiya o’tkaziladi. Bu maqsadda K 2 SrO 4 reagentidan foydalanish mumkin. Va 2+ + SrO 2- 4 =↓Va SrO 4 Reaktsiya natijasida sariq tusli cho’kma hosil bo’ladi Sa SrO 4 tuzi esa suvda yaxshi eriydi. Cho’kma ajratilib, eritmadan (NH 4 ) 2 C 2 O 4 yordamida Sa 2+ kationini aniqlash mumkin. Agar Va 2+ kationi eritmada yo’q bo’lsa, to’g’ridan-to’g’ri Sa 2+ kationi yuqorida aytilgan reaktsiya yordamida topilishi kerak. Sistemali va bo’lib-bo’lib analiz qilish usullarini bir-biriga qarama-qarshi qoyish mumkin emas. Ko’pgina analizlarda har ikkalasidan ham birgalikda foydalaniladi. Murakkab tarkibli aralashmalar sistemali usul bilan analiz qilinayotgan ionlar gruppasini ajratishga yordam beruvchi gruppaviy reaktsiyalardan foydalaniladi. Bunday reaktsiyalarni yuzaga keltiradigan moddalar esa gruppaviy reaktivlar deb ataladi. Masalan Ag + ,Hg 2+ ,Pb 2+ , Ci 2+ , va Vr 3+ suyultirilgan miniral qislotali muhitda N 2 S ta‘sirida sulfidlar ko’rinishida cho’ktiriladi. Demak H 2 S kationlarining mazko’r gruppasi uchun umumiy reaktivdir. Organik birikmalarning analitik kimyoda

reaktiv sifatida qo’llanilishi olimlardan M.A.Ilinskiy, L.A.Chugaev, I.I.Chernyaev, A.K.Babqolar nomi bilan bog’liq. FeCI 3 + 3KCNS = Fe(CNS) 3 + 3KCI Sariq qizil qo’ng’ir yoki Fe 3+ + 3CNS - = Fe(CNS) 3 Hosil bo’lgan Fe(CNS) 3 tuzi suvda yaxshi eriydi. Kam eriydigan gaz holida ajralib chiqadigan kam dissotsilanuvchan moddalar hosil qilish yo’li bilan ayrim ionlar eritma muhitidan chetlantirilsa, almashinish reaktsiyalari ko’tmagan natija beradi. Reaktsiya natijasida yuqorida eslatilgan harakterdagi moddalardan birortasi hosil bo’lmasa, reaktiv va analiz qilinayotgan eritma tarkibidagi ionlar orasidagi kimyoviy reaktsiya amalga oshmaydi, Masalan, Va(NO 3 ) 2 +2NaCI = BaCI 2 + 2NaNO 3 Yoki Va 2+ + 2NO - 3 + 2Na + + 2CI - =Ba 2+ + 2CI - +2Na + + 2NO - 3 Ionli tenglamasining chap va o’ng tomonida barcha ionlar eritmada o’zgarmay qolaveradi. Almashinish reaktsiyalarining yo’nalishini o’rganishdan kelib chiqadigan qonuniyatlar analiz o’tkazish protsesslarida muhim ahamiyatga ega. Ba‘zan analiz qilinayotgan eritmaga kuchli qislotaning ta‘sirini yo’qotish maqsadida eritmaga kuchsiz qislotaning tuzi qushiladi. Bu tadbirni amalga oshirish quyidagi almashinish reaktsiyasiga asoslangan, masalanSulfat qislota o’rniga kuchsiz sirka qislota hosil bo’ladi. Kuchli ishqorni kuchsiz asos bilan almashtirish ham almashinish reaktsiyasiga asoslangan , masalan NaOH + NH 4 NO 3 +NH 4 OH Yoki OH - + NH 4 + =NH 4 OH Reaktsiya maxsulotlaridan biri NH 4 OH kuchsiz asosdir.

Ko’pgina analitik reaktsiyalarni o’tkazishda eritmada NO - 3 anionining mavjudligi analiz natijasiga salbiy ta‘sir ko’rsatadi. Chunki nitrat ioni oksidlovchi xossasini nomoyon qiladi. Nitrat ionlarini yo’qotish uchun eritmaga sulfat qislota ko’shib, eritma quruq qoldiq hosil bo’lguncha bug’latiladi: Sa(NO 3 ) 2 + H 2 SO 4 = CaSO 4 + 2HNO Reaktsiya natijasida hosil bo’lgan nitrat qislota bug’lari uchib ketadi. Sifat analizida qo’llaniladigan reaktivlar. Analitik kimyoda reaktiv sifatida ko’p ishlatiladigan ba‘zi bir organik reaktivlar ustida to’xtalib o’tamiz.  -nitroza  -naftol S 10 N 6 (NO)(OH) –Ilinskiy reaktivi deb ham ataladi. Undan kobalt ionini aniqlashda foydalaniladi. Bu reaktivning sirka qislotali eritmasi neytral kobalt tuzi eritmasidan SO 3+ kationi bilan SO[S 10 N 6 (NO)O] 3 tarkibli qizil –kungir rang kompleks birikma hosil qiladi va bu birikma cho’kmaga tushadi.  - Dimetilglioksim S 4 N 8 N 2 O 2 yoki Chugaev reaktivi Ni 2+ kationi bilan ammiakli muhitda lola rang qizil cho’kma [(CH 3 ) 2 C 2 NOHNO] 2 Ni hosil qiladi. Dimetilglioksimning struktura formulasi: N 3 S –S –S –SN 3 ″ ″ NO- N N - OH Difeniltioqarbazon (ditizon) S 6 N 5 N = N-CS-NHNHC 6 H 5 ko’kimtir-qora kristall modda , uchinchi analitik gruppa kationlari uchun juda sezgir reaktivlardan biri hisoblanadi. Dipikrilamin C 6 H 2 (NO 2 ) 3 ] 2 NH sariq rang kristall modda, portlovchi, zaharli, kaliy kationi bilan qizg’ish-to’q sariq rangli mayda kristallardan iborat cho’kma hosil qiladi. Oksixinolin S 9 N 6 NOH ammiakli muhitda Mg 2+ kationi bilan sarg’ish yashil rangli cho’kma (S 9 N 6 NO) 2 Mg hosil qiladi. Alizarin S 14 N 6 O 2 (ON) 2 alyuminiy gidroksid bilan kam eruvchan och qizil rangli birikma hosil qiladi.

Difenilamin (S 6 N 5 ) 2 NH ok kristall, havoda qorayadi, sulfat qislotali muhitda NO 2 - anionlari bilan zangori tusli birikmalar hosil qiladi. Oksidlovchilar (K 2 Sr 2 O 7 KmnO 4 va xokazo) ishtirokida ham oksidlanib, zangori tusli birikmalar hosil qiladi. Reaktiv sifatida organik modda ishlatiladigan analitik reaktsiya o’zining o’ta sezgirligi bilan ajralib turadi, ular yordamida juda oz miqdordagi moddalarni ham aniqlash mumkin. Kupgina organik reaktivlvr ayrim ionlar uchun xususiy reaktivlar yordamida analiz uchun berilgan eritmaning bir qismi bilan to’g’ridan to’g’ri analitik reaktsiya o’tkazish mumkin. Shuning uchun ham kishlok xujaligi praktikasida tuprok usimlik va hayvon organizmidagi (mis, rux, kobalt, marganets, nikel va boshka) mikroelementlar miqdorini aniqlashda organik reagentlardan foydalaniladi.

Foydalanilgan adabiyotlar: 1. X.Raxmatov, A.Gevorgyan, N.Boboqulov, Z.Qurbonova. 2. «Fizik kimyoviy analiz usullari». Qarshi «Nasaf» - 2003. 3. O.Fayzullaev. «Analitik kimyo». Toshkent – 2006. 4. M.Mirkomilova. «Analitik kimyo». T.: 2002. 5. A.Alakseev. «Miqdoriy analiz». T.: 1984.

Похожие

Sifat analizi. Analitik kimyo fanining vazifasi va mohiyati

Yadroning bo’linish rеaktsiyalari

Uch kuch muvozanati haqidagi teorema. Yassi va fazoviy uchrashuvchi kuchlar sistemasining geometrik va analitik muvozanat shartlari.

Atom emission alangali fotometriya usuli

Kompleks birikmalar hosil bo’lishiga va cho’ktirishga asoslangan usullar