Atom emission alangali fotometriya usuli - Физика - Рефераты

Atom emission alangali fotometriya usuli

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

144 KB

Atom emission alangali fotometriya usuli Reja : 1. Emission spektral analiz. 2. Molekulyar spektral analiz. 3. Fotometrik reaktsiyalar. 4. Kolorimetrlar. 5. Fotokolorimetriya haqida tushuncha.

Atom – emission alangali fotometriya usuli. Atom – emission alangali fotometriya metodi emission spektral analizning variantlaridan biri hisoblanadi va uning asosida analiz qilinadigan modda tarkibiga kiruvchi atomlarning nur chiqarish spektrlari yotadi. Analiz qilinadigan modda biror bir qulay erituvchi yordamida eritiladi, o’lchov kolbasiga solingan va toza erituvchi yordamida o’lchov kolbasining belgi chizig’igacha suyultiriladi. Hosil bo’lgan eritma purkagich (ijektor) yordamida doimiy ravishda ya‘ni uzluksiz va bir maromda gaz gorelkasi alangasiga purkaladi. Bunda gaz gorelkasining alangasi ham doimiy ravishda bir maromda yonib turishi shart. Alanganing yuqori temperaturasi ta‘sirida erituvchi bir pasda bug’lanib ketadi va tuzning mayda zarrachalari qoladi va bu zarrachalar atomlargacha parchalanadi. Bunda atomlarning bir qismi yuqori kvant energetik holatigacha qo’zg’aladi. Qo’zg’algan atomlar normal holatga o’tib har bir elementning o’zi uchun alohida xarakterli ma‘lum to’lqin uzunligiga ega bo’lgan nurni chiqaradi. Monoxromator yoki rug’lik filtri yordamida umumiy yorug’lik oqimidan aniqlanadigan element uchun xarakterli ma‘lum to’lqin uzunligiga ega bo’lgan nurlar ajraladi. Ajratilgan monoxromatik nurning intensivligi fotoelement yoki fotoko’paytirgich yordamida o’lchanadi. Alanganing yonish rejimi, eritmaning alangaga purkalish tezligi va uning disperstsilanish darajasi o’zgarmas bo’lganda bu monoxromatik nurning intensivligi va eritma tarkibidagi aniqlanadigan element kontsentratsiyasi orasida proportsionallikka yaqin bo’lgan, ayrim kontsentratsiyalar oralig’ida chiziqli funktsional bog’lanish mavjud. Bu bog’lanish tegishli elementni miqdoriy aniqlash uchun asos bo’ladi. Alanganing tashqi (harorati bir oz past bo’lgan) qatlamida nur chiqarish spektrining qisman yutilishi, aniqlanadigan element atomlari ayrim qismining ionlash yoki atomlanishiga berilmaydigan birikmaga bog’lanish tufayli nurlanish intensivligi va eritmadagi tegishli element kontsentratsiyasi orasidagi proportsional bog’lanish buzilishi mumkin. Bu hodisalarning topish aniqligiga halaqit beruvchi ta‘siri maxsus ishlab chiqilgan usullar yordamida minimumga yetkaziladi.

Alangali fotometriya metodi ekspress metodi bo’lib, bu metod bilan 50 ga yaqin elementni (hozirgi zamon alangali fotometrik asboblari yordamida 100 dan ortiq elementlarni juda tez aniqlash mumkin. Bunday asbob hozirgi kunda Shurtan gaz kimyo majmuasining markaziy laboratoriyasida mavjud) juda tez aniqlashga imkon beradi. Metodning sezgirligi katta bo’lib, u element tabiatiga hamda aralashma tarkibiga bog’liq. Agar yoqilg’i sifatida tabiiy gaz yoki propan va butan aralashmasi, oksidlovchi gaz sifatida siqilgan havo ishlatilsa alanganing harorati 1800 – 2000 0 S (gorelkaning yonish sharoitiga ko’ra) atrofida bo’ladi. Bunday haroratda faqat ishqoriy va ishqoriy yer metallari atomlari qo’zg’algan holatiga o’tadi. Qolgan elementlar esa o’zlaridan nur chiqarmaydi va shu bilan birga oson qo’zg’algan holatga o’tadigan elementlarga (ishqoriy va ishqoriy yer metallari) halaqit bermaydi. Shuning uchun alangali fotometriya ishqoriy va ishqoriy yer metallarni xilma – xil ob‘ektlarda aniqlashda alohida ahamiyat kasb etadi. U geologiyada, geoximiyada, biologiyada, meditsinada, metallurgiyada va kimyo sanoatida keng ko’lamda qo’llaniladi. Agar qiyinroq qo’zg’aluvchan elementlarni aniqlash talab qilinsa u holda yuqori haroratli alanga qo’llaniladi, buning uchun yoqilg’i sifatida atsetilen yoki vodorod gazlari, oksidlovchi gaz sifatida esa toza kislorod ishlatiladi. Bunda atomlari asosan, faqat normal holatga yaqin bo’lgan kvant sathi holatigacha qo’zg’algan holatga o’tadi va shuning uchun spektral chiziqlar soni elektr yoyi kondensatsiyalangan elektr uchquni yordamida qo’zg’algan holatiga o’tkazilgadagiga qaraganda juda ko’p marta kamdir. Demak alangali fotometrik analishzda begona elementlarning halaqit berish ehtimolligi klassik spektral analiz uslubi bilan xuddi shunday aniqlashlarga qaraganda juda kamdir. Bundan tashqari alangali qo’zg’alishda elektr yoyi yoki elektr uchquni yordamida qo’zg’alishga qaraganda hamma yig’indi nurlanishlardan kerakli spektral chiziqlarni ajratish imkoniyati ancha yuqori va o’ng’ayroq.

Aniqlanadigan modda tarkibiga kiruvchi qandaydir element kontsentratsiyasini aniqlash uchun fotoelementzanjiridagi o’lchangan tok kuchi qiymati boyicha uchta har xil usuldan foydalaniladi: 1) bir yoki bir necha standart bilan solishtirish; 1) darajalangan grafik usuli; 2) standart qo’shimcha qo’shish usuli. Birinchi, eng oddiy va shu bilan birga aniqligi kamroq usul boyicha, aniqlanadigan elementning bitta standart eritmasi tayyorlanadi. Bu standart eritmada mumkin qadar hamma begona elementlar tarkibi va miqdori taxminan analiz qilinadigan eritma tarkibi bilan bir xil qilib olinadi. Dastlab standart eritma V st alangaga purkalib fototok kuchi o’lchanadi so’ngra esa xuddi shunday sharoitda analiz qilinadigan eritma fototok kuchi o’lchanadi. Aniqlanadigan element kontsentratsiyasi quyidagi formula orqali hisoblanadi: S x = S st I x /I st Bunda S st – aniqlanadigan elementning standart eritmadagi kontsentratsiyasi; S x – analiz qilinadigan elementni eritmadagi kontsentratsiyasi; I st – standart eritma fototok kuchi; I x – analiz qilinadigan eritma fototok kuchi; Agar I st – ning topilgan qiymati I x – ning qiymatidan katta farq qilsa, u holda topish aniqligini oshirish uchun kontsentratsiyasi S x – ga yaqin bo’lgan ikinchi standart eritma tayyorlanadi va hamma o’lchashlar takrorlanadi va yana qayta S x hisoblanadi va bunday standart eritmalar bir necha bor tayyorlanishi ham mumkin, bu bilan ushbu uslubning aniqlik darajasini oshirish mumkin. Bu usulni qo’llashning asosiy sharti shuki, bunda eritmadagi aniqlanadigan elementkontsentratsiyasi bilan fotometrlanadigan nurning intensivligi orasidagi proportsionallikka amal qilishdir. Kamdan – kam bunday holatlarda bunga erishish mumkin. Buning uchun hamma begona elementlarning kontsentratsiyalari juda kichik va yetarli darajada bo’lishi, hamda halaqit beruvchi hamma faktorlar to’la bartaraf qilingan bo’lishi kerak. Solishtirish usulining ikkinchi varianti nurning intensivligi va elementning

kontsenratsiyasi orasida proportsional bog’lanish bo’lmay, balki kontsentratsiyaning katta intervalidagi, kontrol eritmadagi aniqlanadigan element kontsentratsiyasini o’z ichiga oladigan faqat chiziqli bog’lanish bo’lgandagina qo’llaniladi. Bu variantda ikkita standart eritma tayyorlanadi. Bu standart eritmalardan birining kontsentratsiyasi aniqlanadigan elementning analiz qiladigan eritmadagi kontsentratsiyasidan katta, ikkinchi esa aksincha kichik bo’ladi va begona aralashmalar kontsentratsiyasi taxminan analiz qilinadigan eritmalarnikidek bo’lishi kerak. Bir xil sharoitda ikkala standart va aniqlanadigan eritma fotometrlanadi. Analiz qilinadigan eritmadagi aniqlanadigan element kontsentratsiyasi quyidagi formula orqali hisoblanadi: I x – I 1 S x = S 1 ------------- (S 2 – S 1 ) I 2 – I 1 Bunda: S 1 – aniqlanadigan elementning birinchi standart eritmadagi kontsentratsiyasi; S 2 – aniqlanadigan elementning ikkinchi standart eritmadagi kontsentratsiyasi. S x – aniqlanadigan elementning analiz qilinadigan eritmadagi kontsentratsiyasi. I 1 – aniqlanadigan elementning birinchi standart eritmasini fotometrlangandagi galvanometr ko’rsatkichi; I 2 – aniqlanadigan elementning ikkinchi standart eritmasini fotometrlangandagi galvanometr ko’rsatkichi; I x – aniqlanadigan elementning analiz qilinayotgan eritmasini fotometrlangandagi galvanometr ko’rsatkichi; Alangali fotometrik analiz metodi amaliyotida aniqlanadigan element kontsentratsiyasini aniqlashda ko’pincha darajalangan grafik usuli qo’llaniladi, chunki uni nurning intensivligi bilan kontsentratsiya orasidagi bog’lanishning hamma turiga qo’llash mumkin. Bu usulning mohiyati quyidagidan iborat: katta kontsentratsiyalar intervalini o’z ichiga oladigan va bir – biridan yetarlicha farq qiladigan aniqlanadigan elementning 5 – 10 ta standart eritmalarini tayyorlab

orlinadi va ketma – ket fotometrlanadi. Olingan natidalar (nurning intensivligi galvanometr ko’rsatkichi orqali olinadi) va standart elementning aniq kontsentratsiyalari asosida darajalangan grafik chiziladi. So’ngra xuddi shunday sharoitda analiz qilinadigan eritma fotometrlanadida olingan natijalarni to’g’ridan – to’g’ri grafikka qoyib aniqlanadigan element kontsentratsiyasi aniqlanadi. Standart qo’shimcha qo’shish usuli analiz qilinayotgan elementeritmasini, so’ngra esa aniqlanadigan elementning kontsentratsiyasini analiz qilinadigan eritmadagi kontsentratsiyasidan ma‘lum qiymatga katta bo’lgan eritmasini alangaga purkalganda chiqaradigan nurning intensivligini o’lchashga asoslangan. Bunda eritmadagi begona aralashmalar kontsentratsiyasi xuddi analiz qilinadigan eritmanikiga mumkin qadar yaqin bo’lishi kerak. Ayniqsa bu usulni analiz qilinadigan eritmada begona elektrolitlar kontsentratsiyasi yuqori bo’lganda va komponentlar tarkibi qilinadigan eritmanikiga yaqin bo’lgan standart eritmalar tayyorlash mumkin bo’lmagan hollarda tavsiya qilinadi. Ammo, shu bilan birga, qo’shimcha qo’shish usulini xuddi solishtirish usulidagi singari nurning intensivligi va eritmadagi aniqlanadigan element kontsentratsiyalar orasida proportsional bog’lanish bo’lgandagina qo’llash mumkin. Analiz qilinadigan elementni bu usul yordamida katta aniqlikda topish uchun analiz qilinadigan eritmani bir xil miqdorda qo’shimcha qo’shish bilan emas, balki bir necha xil miqdordagi qo’shimcha qo’shish bilan fotometrlash kerak. Bu usul bilan analizni quyidagicha bajarish metodikasi tavsiya qilinadi. Hajmi 100 ml – li uchta o’lchov kolbasiga pipetka yordamida analiz qilinadigan eritmadan bir xil alikvot qism olinadi. So’ngra ikkinchi va uchinchi kolbalarga ma‘lum hajmlardagi aniqlanadigan elementning standarti qo’shiladi, kolbalardagi eritmalar belgisigacha distillangan suv bilan suyultiriladi va aralashtiriladi. Ketma – ket har uch kolbalardagi eritmalarni navbatma – navbat alangaga purkab fotoelementdagi tokni o’lchash bilan fotometrlanadi. Agar purkaladigan eritmadagi aniqlanadigan element kontsentratsiyasi va fototok kuchi orasida proportsional bog’lanish bo’lsa, turli alikvot qism standart qo’shimchalar qo’shilgan analiz qilinadigan eritmalarni fotometrlash natijalari

asosida topilgan S x qiymatlari bir – biriga juda yaqin yoki nazariy jihatdan teng bo’ladi. Analiz natijalarini hisoblash quyidagi formula orqali amalga oshiriladi: V cm C cm S ch = ----------------------- ----- x ((I 2 1 x I 1 ) cm – 1 ) V x bunda: V x – analiz qilinadigan eritmaning har birp kolbaga olingan alikvot hajmi, ml; V st – analiz qilinadigan eritma alikvot qismiga qo’shilgan aniqlanadigan element standart eritmasining hajmi, ml; S st – aniqlanadigan elementning standart eritmadagi kontsentratsiyasi, mg/ml yoki mkg/ml; I 1 – standart qo’shimcha qo’shilmagan eritma alangaga purkalgandagi kalvanometr ko’rsatkichi; I 2 – standart qo’shimcha qo’shilgan eritmalar alangaga purkalgandagi galvanometr ko’rsatkichi. Alangali fotometriyada ishlatiladigan asboblar. Alangali fotometriyada ikki xil turdagi asboblar ishlatiladi: 1) Alangali fotometrlar; 1) Alangali spektrofotometrlar. Alangali fotometrlarda alanganing nur chiqarish spektrlaridagi kerakli spektr chiziqlar yoki polosalarni absorbtsion yoki interferentsion yorug’lik filtrlari, alangali spektrofotometrlarda esa difraktsion monoxromatorlar yordamida ajratiladi. Fotometrlar asosan oson qo’zg’aluvchan holatga o’tadigan ishqoriy – yer elementlarining atomlarini aniqlashda ishlatiladi. Alangali fotometrlarning aniqlash doirasi juda katta emas, ammo tuzilishi va ishlatilishi juda oddiy va oson, hamda narxi arzondir. Alangali spektrofotometrlarning esa aniqlash darajasi juda katta, D.I.Mendeleevning kimyoviy davriy sistemasidagi qariyb hamma elementlarni aniqlash mumkin.

Alangali fotometrlar tuzilishi jihatidan bir – biridan turlichaligi bilan farq qiladi. Biroq tuzilishi turlicha bo’lishidan qat‘iy nazar ular to’rtta asosiy quyidagi qismlardan iborat: 1) gorelka purkagichi; 1) alangadan chiqayotgan yo’naltirilgan nurlar dastasini hosil qilish imkonini beruvchi va undan kerakli to’lqin uzunlikdagi monoxromatik nurni ajratuvchi optik qism; 2) fotoelement ko’paytirgichi; 3) galvanometr. Emission spektral analiz. Emission spektral analiz usullari gazsimon holatdagi moddalarning atomlari yoki ionlari tarqatadigan nurning to’lqin uzunligi, intensivligi va boshqa xossalarini o’lchashga asoslangan. Modda nur tarqatishi uchun unga qo’shimcha energiya berish talab qilinadi. Bunda tekshiriluvchi moddaning atomlari va molekulalari qug’atilgan holatga o’tadi. Ular dastlabki holatiga o’tganda ortiqcha energiyani nur tarzida chiqaradi. Qattiq jismlar yoki suyuqliklar tomonidan tarqatiluvchi nurning xususiyati odatda moddalarning kimyoviy tarkibiga deyarli bog’liq bo’lmaydi va shuning uchun analizda unga asoslanib xulosa chiqarib bo’lmaydi. Gazlarning nur tarqatishi esa butunlay boshqacha yo’sinda va tekshiriluvchi namunaning tarkibiga bog’liq bo’ladi. Shu sababli emission analizda moddani qo’zg’atishdan oldin uni bug’ holatiga o’tkazish kerak. Namunani yorug’lik manbaiga kiritib bug’latiladi va qo’zg’atiladi. Yorug’lik manbalari sifatida yuqori temperaturali alanga yoki turlicha xil elektr zaryadlardan: elektr yoy, uchqun va b. foydalaniladi. Yorug’lik manbalaridagi yuqori temperatura (minglab va o’nminglab gradus) ta‘sirida ko’pchilik moddalarning molekulalari atomlarga parchalanadi. Shuning uchun emission usullar asosan atom analizi uchun va kamdan – kam hollarda molekula analizi uchun xizmat qiladi. Yorug’lik manbaining nurlanishi namunada ishtirok etuvchi barcha elementlar atomlarining nurlanishidan yig’iladi. Analiz

uchun har bir elementning nurlanishini alohida o’rganish kerak. Bunga optik spektral asboblar vositasida erishiladi. Ularda to’lqin uzunligi to’g’risidagi yorug’lik nurlari bir – biridan fazoda ajratiladi. Yorug’lik manbaining to’lqin uzunliklari boyicha ajratilgan nurlanishi spektr deb ataladi. Spektral apparatlarda asbobga tushuvchi yorug’likning bir to’lqin uzunlikdagi tebranishlari bitta chiziqni hosil qiladi. Yorug’lik manbaining nurlanishida turli uzunlikdagi nechta to’lqin ishtirok etgan bo’lsa, spektral asbobda shuncha chiziq hosil bo’ladi. Emission spektral analiz atom va molekulalarning nurlanish spektrlari boyicha moddaning kimyoviy tarkibini sifat va miqdoriy jihatdan aniqlash usulidir. Atomlarning nurlanish spektrlari maxsus optik asboblarda, tekshiriluvchi namunalarni gaz alangasi, elektr yoyi va yuqori voltli uchqunda yuqori temperaturalarda yondirib kuzatiladi. Namunalar yondirilganda tekshiriluvchi moddalar bug’lanadi va atom hamda ionlarga dissotsilanadi. Bunda ular qo’zg’atilgan holatda bo’lib, ma‘lum to’lqin uzunligidagi o’ziga xos chiziqlarga ega bo’lgan nurlanish spektrlarini hosil qiladi. Namunalar spektridagi bu chiziqlarni o’rganish ularning sifat tarkiblarini aniqlash imkonini beradi Emission spektral analizning turlari . Emission spektral analiz quyidagi turlarga bo’linadi: Vizual analiz . Namunadagi komponentlarning sifat va miqdoriy tarkibi ko’rinuvchi spektrni bevosita kuzatish yoki turli o’zgartkichlar yordamida ko’zga ko’rinmaydigan nurlanishni ko’rinuvchi holatga o’tkazib kuzatish orqali aniqlanadi. Fotografik atom – emission spektral analizda spektr fotoplastinka yoki plyonkaga tushiriladi va so’ngra sifat analizi qilinganda spetroproektorda ko’riladi. Miqdoriy analizlarda esa mikrofotometrlar vositasida aniqlanadi. Bunda chiziqlarning nisbiy intensivligi va namunadagi elementlarning kontsentratsiyalari orasidagi bog’lanish aniqlanadi. Fotoelektrik analizda modda miqdori alohida spektr iziqlari bilan nurlantiriluvchi ikkita priyomnikning (analitik juft) fototoklarini taqqoslash orqali

aniqlanadi. Bunda natija o’lchov asbobining shkalasida darhol ko’rinadi yoki o’zi yozar moslamaning lentasida yozuv tarzida olinadi. Molekulyar spektral analiz. Miqdoriy spektral analiz amalda XX asrning boshlaridan qo’llanila boshlandi, bunda analiz uchun spektral chiziklarning nisbiy intensivliklaridan foydalanish birinchi marta taklif etildi.boshka sharoitlar bir xil bulganida spektr chiziqlarning intensivligi qo’zg’otuvchi manbadagi qo’zg’olgan atomlar miqdori bilan aniqlanadi, bu miqdor faqatgina elementning namunadagi kontsentratsiyasiga emas, balki qo’zg’otish sharoitlariga ham bog’liqdir. Qattiq holdagi namuna komponentini plazmaga o’tkazish, suyuqlanish, bug’lanish va sublimatsiya jarayonlarining sodir bo’lishi Bilan bog’liq. Plazmaning tarkibiga temperatura va namunadagi komponentlarning suyuqlanish issiqliklari, ularning diffuziyalanish koeffitsentlari, bug’ bosimi, qo’zg’otish manbaining temperaturasi va boshqa omillar ta‘sir ko’rsatadi. Shu sababli plazmadagi moddaning tarkibi boshlang’ich zichlangan namunaning tarkibidan anchagina farq qiladi. Qo’zg’otish sharoitlarining yetarlicha barqaror emasligi plazmaning tarkibi va temperaturasining o’zgarishiga sabab bo’ladi va spektr chiziqlarining intensivligi o’zgarishiga, demak, analiz natijalarining turlicha chiqishiga olib keladi. Qo’zg’otish manbai barqaror ishlab turganida spektr chiziqlari intensivligining namunadagi elementning kontsentratsiyasiga bog’liqligi quyidagi tenglama orqali tarkibiy aniqlanadi: I = a ׳ ∙ a ″ ∙ C = a ∙ C Tajribada kuzatiluvchi bog’liqliklarni Lomakin tenglamasi yaxshi ifodalaydi: I = a ∙ C V Bunda nur yutish koeffitsenti – a kontsentratsiyaga bog’liq bo’ladi. Miqdoriy spektral analiz amaliyotida, odatda, alohida chiziqning intensivligidan emas, balki turli elementlarga mansub bo’lgan ikkita spektr chiziqlari intensivliklari nisbatidan foydalaniladi. Shunday qilib, elementning kontsentratsiyasi bilan bog’liq bo’lgan xossa tarzida aniqlanuvchi element chizig’i intensivligining ayni spektrdagi boshqa element chizig’ining intensivligiga

nisbatidan foydalaniladi. Aniqlanuvchi element chizig’i odatda analitik chiziq deb ataladi va uning intensivligi I a bilan belgilanadi, yoki uni aralashma chizig’i deyilib, intensivligi I ar bilan belgilanadi. Ikkinchi chiziq odatda taqqoslash chizig’i deyiladi va u intensivliklar nisbati faqat aniqlanuvchi moda kontsentratsiyasiga bog’liq, lekin qo’zg’atish sharoitiga va spektrni qayd qilishga bog’liq bo’lmaydigan qilib tanlanadi. Ba‘zan tekshiriluvchi namunaga ichki standart, ya‘ni chizig’idan taqqoslash chizig’i tarzida foydalaniladigan element kiritiladi. Tarkibida biror elementning miqdori ko’p bo’ladigan namunani analiz qilishda taqqoslash chizig’i sifatida odatda shu elementning chizig’i tanlanadi. Masalan, po’latlarni analiz qilishda taqqoslash chizig’i sifatida temir spektrining chizig’idan foydalaniladi. Taqkoslash chizig’ining intensivligi I t bilan, agar chiziq negizga mansub bo’lsa uni negiz chizig’i deb atab U neg bilan belgilanadi. Bu holda analitik chiziq va negiz chizig’i uchun Lomakin tenglamasi quyidagicha bo’ladi: I nam = a ׳ ∙ C β nam I neg = ∙ a ″ ∙ C V neg yoki uluarning nisbatlari: I nam a ׳ ∙ C β nam a ׳ ∙ C β nam ——— = ———— = ————— = ∙ C β nam = a ∙ C β I neg a ″ ∙ C V neg a ″ ∙ C V ׳ nam Bu tenglama intensivliklar nisbati ham elementning namunadagi kontsentratsiyasiga mutanosibligini ko’rsatadi. Bu miqdoriy spektral analiz usullarining asosiy tenglamasidir. Moddaning kontsentratsiyasi bilan spektr chiziqlarining intensivligi orasidagi bog’liqlik amalda etalonlar yordamida topiladi. Kimyoviy tarkiblari aniq ma‘lum bo’lgan moddalar va materiallarning namunalari etalon deyiladi. Etalonlarga quyidagi qat‘iy talablar qoyiladi: 1) tarkibi, tayyorlanishi, ishlanishi, shakli va boshqa ko’rsatkichlari boyicha etalonlar ayni xom ashyo yoki mahsulotlarning tekshirilayotgan namunalariga to’la mos kelishi kerak; 2) etalonlar o’zining kimyoviy tarkibi va tuzilishi boyicha mutlaqo bir jinsli bo’lishi lozim; 3)

etalonlarning kimyoviy tarkibi turli analitik usullarda va turlicha laboratoriyalarda bir – biriga daxlsiz ravishda tekshirilgan bo’lishi kerak. Tarkibidagi aniqlanuvchi elementning miqdori turlicha bo’lgan etalonlar to’plami bo’lishi zarur. Etalonlardagi elementlar kontsentratsiyalarining oralig’i analiz qilinayotgan namunalardagi kontsentratsiyalar oralig’iga teng yoki undan ozgina ortiqroq bo’lishi kerak. Fotografik usul. Hozirgi kunda qayd qilishning fotografik usuli eng ko’p qo’llanuvchi usullardandir. U emission miqdoriy analiz uchun zarur bo’lgan qator afzalliklarga ega: 1) ko’p sonli elementlarni bir vaqtning o’zida aniqlash mumkin; 2) butun ekspozitsiya davomida spektr chiziqlari intensivliklarini o’rtachalashtirish mumkin; 3) analizning juda sezgir bo’lishi ta‘minlanadi. Bulardan tashqari, fotografik qayd etishda bir tekshiriluvchi ob‘ektdan ikkinchisiga o’tishda asbobni qaytadan moslash mutlaqo talab etilmaydi. Darajalash grafiklari. Tekshiriluvchi elementning kontsentratsiyasi va spektr chiziqlarining intensivliklari yoki ularning qorayishi orasidagi tajriba yo’li bilan topilgan bog’liqlikni turli usullar bilan ifodalash mumkin. Ulardan eng qulayi grafik usuldir. Abstsissalar o’qiga kontsentratsiya logarifmini, ordinatalar o’qiga esa intensivlik logarifmini qoyib chiziqli grafik olinadi, uning tenglamasi quyidagicha: Lg I = lg a + b lg C Yutish spektrlari boyicha miqdoriy molekulyar analiz tekshirilayotgan namunaning optik zichligini tekshiriluvchi modda kontsentratsiyasi va yutuvchi qatlam qalinligi bilan bog’lovchi Buger – Lambert – Ber qonunidan foydalanishga asoslangan. Qonunning matematik ifodasiga molyar yutilish koeffitsenti kiradi, u mazkur to’lqin uzunligidagi nurning moddaga yutilish darajasini tavsiflaydi. Tekshiriluvchi moda har bir yutish polosasining maksimumida molyar yutish koeffitsenti muayyan qiymatga ega bo’ladi: A A λ S = -------- yoki S = ------ ε I ε λ ∙ ι

λ indeksi A va Ξ larning qiymati to’lqin uzunligi λ bo’lgan monoxromatik nurlanishga daxldorligini ko’rsatadi. Tenglamadan ko’rinib turibdiki, o’lchashga to’g’ri keladigan to’lqin uzunligi, optik zichlik, kyuvetaning qalinligi va rangli eritmaning kontsentratsiyasi fotometrik aniqlashning asosiy parametrlari hisoblanadi. Fotometrik reaktsiyaning borish sharoitlari, rangli eritmalarning kontsentratsiyasi va barqarorligi bilan bog’liq kimyoviy omillar ham analizga muhim ta‘sir ko’rsatadi. Analiz sharoiti tekshiriluvchi sistemaning xossalariga va ishlatiluvchi fotometrik xususiyatlariga qarab tanlanadi. Fotometrik aniqlashning optimal sharoiti . Fotometrik aniqlashlar eritmada analitik shakl to’la hosil bo’lishini va Buger – Lambert – Ber qonunidan cheklanmaslikni yoki minimal cheklanishni ta‘minlaydigan optimal sharoitlarda bajariladi. Ulardan eng muhimlari: eritma rN ining optimal qiymati, reagentning yetarli darajadagi mo’l bo’lishi, analitik (fotometrik) reaktsiyaning tanlovchanligi va yutilish uchun eng qulay sharoitlar tanlanganligidir. rN ning optimal qiymatini tanlash uchun tekshiriluvchi moda va reagent kontsentratsiyalari o’zgarmas bo’lganida muayyan to’lqin uzunligida rN ning eritma rangining intensivligiga ta‘siri o’rganib chiqiladi. Bunda reagent rangsiz bo’lganida yutilish eng katta bo’ladigan sohaga hisob qilinadi. Rangli eritmalarda optimum analitik shakl bilan boshlang’ich reagentlarga yutilishlar orasidagi tafovut eng kata bo’ladigan holga mos keladi. Eng qulay sharoitda yutish maksimal bo’lganida rN ning kichik o’zgarishlari eritmaning nur yutishiga amalda ta‘sir etmaydi. Fotometrlanuvchi eritmaning rN qiymati tegishli bufer eritmalardan yoki yetarli miqdordagi kislota yoki ishqorlardan foydalanib bir xilda saqlab turiladi. Qo’shiladigan analitik reagentning miqdori ma‘lum kontsentratsiya oralig’idagi aniqlanuvchi moddaning hammasini analitik shaklga o’tqazish uchun yetarli bo’lishi kerak. Reagentning optimal kontsentratsiyasi aniqlanuvchi moddaning analitik shaklga to’liq o’tkazilishiga mos keladi. Reagentni yana qo’shish reaktsiya mahsuloti unumini oshirmaydi va eritmaning yorug’lik yutishini ko’paytirmaydi.

Fotometrlanuvchi eritma tekshiriluvchi kontsentratsiyalarning barcha oralig’ida chin eritmaligicha qolishi kerak. Agar bu shartni bajarib bo’lmasa pastroq kontsentratsiyalar ishlatish yoki qattiq faza hosil bo’lishiga halaqit beruvchi himoyalovchi kolloidlardan foydalanish zarur. Ba‘zan butun fotometrik aniqlash sxemasini o’zgartirishga to’g’ri keladi. Fotometrik reaktsiyalar. Fotometriyada rangli birikmalar olish uchun qo’llaniladigan kimyoviy reaktsiyalar qator talablarga javob berishi kerak: Reaktsiya natijasida rangli mahsulot hosil bo’lishi kerak. Bunga kompleks hosil qilishdan foydalanish, xromofor gruppachalarni kiritish, oralab keluvchi π – bog’lari miqdorini oshirish va boshqa usullar Bilan erishiladi. Fotometrik reaktsiya mahsulotining tarkibi o’zgarmas bo’lishi kerak. Masalan, kompleks birikmalarning tarkibini barqaror etish uchun muhitning sharoiti, mo’l reagent, reaktsiyani o’tkazishning optimal vaqti tanlanadi. Fotometrik reaktsiya mahsulotining rangi juda intensiv bo’lishi kerak. Fotometrik reaktsiyalar uchun molyar yutish koeffitsentlari 5000 – 10000 dan kam bo’lmaganmahsulotlar hosil qiladigan reaktsiyalar yaroqlidir. Bu holda reaktsiya nihoyatda sezgir bo’ladi. Barcha fotometrik o’lchashlar mutlaqo bir xil sharoitlarda o’tkaziladi: zaruriy reagentlar tekshiriluvchi eritmaga ham, taqqoslash eritmasiga ham qo’shiladi va rN, temperatura hamda eritmalar hajmi tenglashtirib turiladi. Fotometrik reaktsiyalar kerakli yo’nalishda to’liq borishi kerak. Fotometrik reaktsiya tanlovchan bo’lishi va faqat muayyan komponent bilangina sodir bo’lishi kerak. Fotometrik reaktsiyalardan anorganik moddalar analizida ham, organik moddalarni tekshirishda ham keng ko’lamda foydalaniladi. To’lqin uzunligi . Fotometrik analizning har qanday turida ham analitik shaklga yutilish spektrofotometrda ishlanganda optimal to’lqin uzunligida va elektrokolorimetrda ishlanganda to’lqin uzunliklarning optimal oralig’ida aniqlanadi. Bunda analitik shaklning yutishi Bilan boshlangich reagentlarning

yutishi orasidagi eng katta farqqa qarab ish yuritiladi.ularning spektrlaridagi yutilish maksimumlarini, ularning balandligini, yutish chizig’i konturining shaklini, fotometrik asbobning ayni spektr sohasidagi sezgirligini e‘tiborga olish zarur. Analitik shakl eritmasining nur yutishi doimo taqqoslash eritmasining nur yutishiga nisbatan o’lchanadi, bu eritmaning nur yutishi optik nolga teng, deb qabul qilinadi. Taqqoslash eritmasi tarkibida aniqlanuvchi komponentdan boshqa barcha boshlang’ichmoddalar bo’ladi. Yorug’likni o’tkazish (optik zichlik). Fotometrik asbobning o’lchash moslamasi odatda yorug’lik o’tkazish koeffitsenti. T ning barcha qiymatlarida xatolik ΔΤ ga ega bo’ladi. Shunga bog’liq ravishda optik zichlik birliklaridagi xatolik ΔΑ barcha oraliqda bir xil bo’lmaydi. Shu sababli ba‘zi masalalarni yechishda optik zichlikdan ko’ra o’tkazish koeffitsentidan foydalanish qulayroq bo’ladi. Mutloq xatolik ΔΤ bir xil bo’lganida aniqlanuvchi kontsentratsiyaning mutloq xatoligi Δ C eritma kontsentratsiyasi ortishi Bilan ko’payib boradi; Δ C 2 > Δ C 1 bo’lsa ham Δ T 2 = Δ T 1 Nisbiy xatolik Δ C/S kontsentratsiya ortishi bilan kamayadi va mutloq xatolik Δ C ortishi bilan ko’payadi. T ning qanday qiymatlarida nisbiy xatolik Δ C/S minimal bo’lishini aniqlash uchun quyidagi tenglamani ko’rib chiqamiz: — lg T = A = ε ∙ C ∙ ι Ifodaga muvofiq lg T C = — ——— (1) ε ∙ ι ni olamiz va uni differentsiallab dT dc = — ———— (2) 2,3T ∙ ε ∙ ι

ni keltirib chiqaramiz. (1) va (2) tenglamalarni birlashtirilsa: dC dT∙ ε ∙ ι dT Δ C Δ T —— = ——————— = ——— yoki —— = ——— (3) C ε ∙ ι ∙ 2,3T lgT TlnT C TlnT ΔΤ ning ma‘lum qiymatida T ga turli son qiymatlarni berib tenglama (3) orqali nisbiy xatolik Δ S/S ni hisoblab chiqish mumkin. Bunday hisoblash natijalari grafik shaklda ifodalangan. Undan ko’rinadiki, T ning juda kichik va juda kata qiymatlarida nisbiy xatolik keskin ortar ekan. T ning o’rtacha qiymatlarida egri chiziq minimum orqali o’tadi. Yorug’lik yutuvchi qatlamning qalinligi . Buger – Lambert – Ber tenglamasiga ko’ra optik zichliqning qiymati qatlam qalinligiga to’g’ri mutanosib. A = Ξ ∙ C ∙ ι boshqa sharoitlar bir xil bo’lganida qatlam qalinligi ortishi bilan optik zichlik va demak, sezgirlik ham ortishi kerak. Ammo qatlam qalinligi (optik yo’l uzunligi) ortganida yorug’likning sochilishi Bilan bog’liq isroflar ayniqsa eritmalar bilan ishlanganda ko’payadi. Qatlam qalinligi 5 sm dan ortiq bo’lgan kyuvetalar, odatda, fotometrik aniqlashlar uchun ishlatilmaydi. KolorimetriY. Moddalarning turli materiallarida qo’shimcha tarzida bo’ladigan g’oyat oz miqdorlarini («asarini») aniqlash hollari anlitik praktikada tez – tez uchrab turadi. Masalan, texnik toza metallarda bo’ladigan qo’shimchalarning miqdori protsentning minglab bir ulushlari bilan o’lchanadi; reaktiv sulfat kislotada qo’shimcha tarzida bo’ladigan temir yoki xlorning miqdori protsentning o’n mingdan bir ulushlaridan ortiq bo’lmasligi kerak va hokazo. Elementlarning shu qadar oz miqdorlarini tortma va hajmiy analizning odatdagi metodlari bilan amalda aniqlash mumkin emas, chunki ularning eritmadagi kontsentratsiyalari yetarli darajada bo’lishi uchun tegishli moddalardan analizga juda ko’p miqdorda tortib olish kerak bo’ladi. Bunday hollarda analizning maxsus metodlaridan foydalaniladi; anna shu metodlardan biri kolorimetriya metodidir.

Kolorimetrik aniqlashlarda, aniqlanayotgan elementning (yoki ionning) eritmada qandaydir rangli birikmasi borligi tufayli paydo bo’lgan rangning intensivligiga (to’q – ochligiga) asoslanib o’sha element (yoki ion) ning miqdori haqida fikr yuritiladi . Eritma rangi qanchalik intensiv bo’lsa, elementning (yoki ionning) eritmadagi kontsentratsiyasi shunchalik yuqori bo’ladi va aksincha. Agar rangli biror birikmaning tamomila bir xil sharoitda turgan ikki eritmasining rangi bir xil bo’lsa, shu eritmalardagi elementning (yoki ionning) kontsentratsiyalari ham bir – biriga teng bo’ladi. Binobarin, agar tekshiriladigan («sinaladigan») eritmani suyultirish yo’li bilan uning rangini xuddi standart eritmaning , ya‘ni tarkibida aniqlanadigan elementdan ish uchun qulay va aniq ma‘lum kontsentratsiyada bo’lgan eritmaning rangi kabi qilinsa, bu bilan ikkala eritmaning kontsentratsiyalari ham tenglashtirilgan bo’ladi. Bu tajribada, eritmani necha marta suyultirilganligini bilsak, standart eritmaning ma‘lum kontsentratsiyasidan foydalanib, tekshirilayotgan eritmaning kontsentratsiyasini hisoblay olamiz. Sinaladigan va standart eritmalar rangini shu tariqa tenglashtirish (bu eritmalar rangini faqat eritmani suyultirish yo’li bilan emas, balki boshqa usullar bilan ham tenglashtirish mumkin) odatda kolorimetrik aniqlashning asosini tashkil etadi. Ba‘zan agar analiz qilinadigan moda eritilganda, ancha intensiv rangli ionlar (masalan, MnO 4 ¯ , CrO 4 ¯ ¯ va shu kabilar) yoki molekulalar hosil bo’lsa, bunday moda erituvchida eritilishi bilanoq rangli eritma paydo bo’ladi. Lekin, ko’pchilik hollarda eritmani biror ranga kiritish uchun unga analiz qilinadigan element (yoki ion) bilan ximiyaviy reaktsiyaga kirisha oladigan biror reaktiv qo’shishga to’g’ri keladi. Masalan, temirni kolorimetrik usulda aniqlashda eritmaga, Fe + + + ionlari bilan qizil – qon rangli birikma Fe (CNS) 3 hosil qiladigan modda – ammoniy rodanid NH 4 CNS qo’shiladi; titanni aniqlashda sinaladigan eritmaga vodorod piroksid H 2 O 2 ta‘sir ettiriladi, bunda pertitanat kislota H 2 [TiO 2 (SO 4 ) 2 ] hosil bo’lib, eritma to’q sariq ranga kiradi. Aniqlanadigan ionning o’zi rangli bo’lib, ammo yetarli darajada intensiv bo’lmagan hollarda ham eritmani biror rangga kiritadigan reaktivlardan

foydalanish zaruriyati tug’iladi. Masalan, ma‘lumki, miss tuzlarining eritmalari havo rang tusli bo’ladi. Ammo bu rang yetarli darajada intensiv emas. Shuning uchun misni kolorimetrik usulda aniqlashda eritmaga NH 4 OH ta‘sir ettirib, Cu + + ionini intensiv zangori – ko’k tusli kompleks ionga — [Cu (NH 3 ) 4 ] + + ga o’tkaziladi. Metall kationlarining ammiak, CNS ¯ ionlari, turli organik moddalar vash u kabilar bilan o’zaro ta‘sir etib, intensiv rangli kompleks ionlar hosil qilish reaktsiyalaridan boshqa kolorimetrik aniqlashlarda ham foydalaniladi. Ma‘lumki, kompleks ionlar o’z tarkibidagi oddiy ionlarga (yoki ionlarga va molekulalarga) ozmi – ko’pmi darajada parchalanish qobilyatiga ega. Masalan, [Cu (NH 3 ) 4 ] + + ionii eritmada quyidagi tenglamaga muvofiq qisman dissotsilanadi: [Cu (NH 3 ) 4 ] + + → Cu + + + 4 NH 3 Yana shu narsa ham ma‘lumki, komplekslarning dissotsilanishi kompleksning beqarorlik konstantasi bilan xarakterlanadi. Yuqorida aytilgan kompleks ionning beqarorlik konstantasi quyidagiga teng: [Cu + + ] ∙ [NH 3 ] 4 ———————— = K beqar. = 5 ∙ 10 – 14 [Cu (NH 3 ) 4 ] + + Kompleksning K beqar qiymati qanchalik kichik bo’lsa, kompleks shunchalik kam dissotsilanadi, u shunchalik mustahkam bo’ladi va aksincha. Qo’llaniladigan rangli komplekslarning K beqar qiymati kolorimetrik analiz uchun nihoyatda kata ahamiyatga ega. Haqiqatan ham, biror kompleksning kolorimetrik analiz uchun ozmi – ko’pmi darajada chroqli bo’lishi, uning rangining intensivligidan tashqari, uning K beqar qiymati Bilan xarakterlanadigan mustahkamligiga ham bog’liq bo’ladi. Kompleksning K beqar qiymati qanchalik kichik bo’lsa, bu kompleksning hosil bo’lish reaktsiyasi shunchalik to’la boradi va aksincha. Shuning uchun K beqar qiymati kichik bo’lgan komplekslar hosil bo’ladigan hollarda, reaktivdan ozgina ortiqcha qo’shish ham aniqlanayotgan ionni kompleks tarzida amaliy jihatdan to’la bog’lash uchun, ya‘ni reaktivdan yanada qo’shilganda ham o’zgarmaydigan rang paydo bo’lishi uchun yetarlidir. Aksincha,

hosil bo’ladigan kompleksning K beqar qiymati kata bo’lsa, eritmaning rangi reaktivdan qanchalik ortiqcha qo’shilganligiga bog’liq bo’ladi. Shunday qilib, eritmaga qo’shiladigan reaktivning miqdori hosil bo’ladigan kompleksning K beqar qiymatiga qarab aniqlanadi: agar K beqar qanchalik kata bo’lsa, reaktivni shunchalik aniq miqdorda qo’shish kerak va aksincha. Beqarorlik konstantasi kata bo’lgan komplekslar kolorimetrik analiz uchun Yana shu jihatdan noqulayki, ular qisman boshqa komplekslarga aylanishi, masalan, odatda analiz qilinadigan moddani eritish uchun ishlatiladigan HCl yoki H 2 SO 4 bilan xlorid va sulfat komplekslar hosil qilishi mumkin. Albatta, kompleksning bu tarzda o’zgarishi eritma rangiga ham ta‘sir etib, analizda noto’g’ri natijalarga olib kelishi mumkin. Lekin, ma‘lumki, agar hosil bo’ladigan kompleks dastlabki kompleksga qaraganda mustahkamroq, ya‘ni uning K beqar qiymati kichikroq bo’lsagina, dastlabki kompleks ion osonlik bilan ikkinchi kompleks ionga aylanadi. Demak, eritmada qandaydir begona ionlar (masalan, Cl - , SO 4 ¯ ¯ va hokazo) ishtirok etishi tufayli kelib chiqadigan bunday qiyinchiliklar ishlatiladigan rangdor kompleksning K beqar qiymati ortishi bilan ortadi. Kolorimetrik analizda kompleks hosil bo’ladigan reaktsiyalardan foydalanishda kompleksning K beqar qiymatiga ta‘sir etadigan mos erituvchi tanlash, shuningdek, reaktsiya olib boriladigan sharoitni (masalan, ishlatiladigan reaktivning kontsentratsiyasi, eritmaning rN qiymati va hokazolarni) aniqlash katta ahamiyatga ega. Kolorimetriyada kompleks hosil bo’lish reaktsiyalaridan tashqari, boshqa xil reaktsiyalardan, masalan, oksidlanish – qaytarilish, organik sintez va hokazo reaktsiyalardan ham foydalaniladi. Masalan, marganets va xromni kolorimetrik usulda aniqlashda odatda ularni oksidlab rangli anionlarga, ya‘ni MnO 4 ¯ va CrO 4 ¯ ¯ ionlariga o’tkaziladi; nitritlarni aniqlashda, NO 2 ¯ ionii bilan intensiv qizil tusli azoboyoq hosil qiluvchi α – naftilamin va sulfamin kislota deb ataladigan organik reaktivlar bilan bo’ladigan reaktsiyalardan foydalaniladi va hokazo. Ba‘zan, rangli peroksid birikmalar hosil bo’lish reaktsiyalaridan, masalan, titanni aniqlashda pertitanat kislota H 2 [TiO 2 (SO 4 ) 2 ] hosil bo’lish reaktsiyasidan foydalaniladi.

Kolorimetrik metodlar juda seziluvchandir, ya‘ni tegishli elementlar juda kichik kontsentratsiyalarda bo’lganda ham ularni aniqlash uchun yaroqlidir. Bundan tashqari, kolorimetrik aniqlashlar murakkab emas va ularni odatda, tortma hamda ba‘zi hajmiy analizlarga qaraganda ancha tez bajarish mumkin. Shu sabablarga ko’ra, kolorimetriya ishlab chiqarish va ilmiy tekshirish laboratoriyalari praktikasida tobora ko’proq qo’llanilmoqda. Miqdoriy analizning nefelometrik va turbidimetrik metodlari kolorimetrik metodga juda yaqin turadi. Bu metodlar kolorimetrik metoddan shu bilan farq qiladiki, ularda qiyin eriydigan birikmalar hosil bo’ladigan reaktsiyalardan foydalaniladi; bunda eritmaning loyqalanish intensivligini tegishli standart eritmaning loyqalanishi bilan taqqoslab ko’rib, aniqlanayotgan elementning miqdori haqida xulosa chiqariladi. Turbidimetrik aniqlashlarda eritmani o’tuvchi yorug’likda tekshiriladi, ya‘ni eritmadan o’tgan yorug’lik intensivligining eritmada qattiq fazaning muallaq zarrachalari borligi tufayli kamayishi kuzatiladi. Bu metoddan farqli ravishda,nefelometrik aniqlashlarda eritmani yorug’lik oqimiga perpendikulyar yo’nalishda qaraladi. Shunday qilib, bu holda qattiq faza zarrachalari ta‘sirida tarqalgan yorug’lik intensivligi kuzatiladi. Ko’rib o’tilgan bu uchala metodning fizik asosi, aftidan, suyuqlikda erigan yoki muallaq holda bo’lgan modda zarrachalari tomonidan yutilgan yoki tarqatilgan yorug’lik miqdorini o’lchashdan iborat. Bu metodlarni umumiy tarzda fotometrik analiz metodlari deb ataladi. Ushbu kitobda ulardan faqat kolorimetrik metodlarni qarab chiqamiz. Kolorimetriyada tekshirilayotgan va standart eritmalar rangini ko’z bilan («vizual metod») yoki fotoelementlardan foydalanib taqqoslab ko’riladi; fotoelementlar yorug’lik ta‘siridan elektr toki hosil qiladigan asbob hosil bo’lib, hosil qilingan tokning kuchi fotoelementga tushayotgan yorug’likning intensivligiga bog’liq bo’ladi. Fotoelementdan foydalanilganda eritma rangini kuzatish o’rniga, zanjirga ulangan galvanometr strelkasining qancha og’ishi o’lchanadi.

Kuzatish usuliga qarab, kolorimetriyani vizual kolorimetriya va fotokolorimetriya degan ikki qismga bo’linadi. Vizual kolorimetriyada olinadigan natijaning aniqligi, ma‘lum darajada analitikning shaxsiy fazilatlariga (uning eritma rangidagi ozgina farqni ham payqab olish qobilyatiga) bog’liq bo’ladi. Kuzning charchaganligi ham analiz natijasining aniqligiga kata ta‘sir ko’rsatadi va anchagina xatoga olib kelishi mumkin. Shu sababli vizual kolorimetrik aniqlashlarda nisbiy xato anchagina katta bo’ladi. Yaxshi bajarilgan aniqlashlarda nisbiy xato o’lchanayotgan miqdorning 2 – 3 protsentini tashkil etadi, ba‘zan esa 10 % va undan ortiq ham bo’ladi. Lekin shuni nazarda tutish kerakki, moddada juda kam miqdorda bo’ladigan elementlarni aniqlashda analiz aniqligiga, ko’p miqdorda bo’ladigan elementlarni aniqlashdagiga qaraganda boshqacha talablar qoyiladi. Masalan, tekshirilayotgan moddadagi biror elementning miqdori 0,0010 % yoki 0,0011 % ga teng bo’lishi (garchi ular orasidagi nisbiy farq 10 % ni tashkil etsada) ko’pchilik hollarda amaliy jihatdan hech qanday ahamiyatga ega bo’lmaydi. Ikkinchi tomondan yana shu holni nazarda tutish kerakki, tortma yoki hajmiy analiz metodlaridan foydalanilsa, bunday hollarda (agar bu metodlar bilan aniqlash umuman mumkin bo’lsa!) yanada kattaroq xatoga yo’l qoyilgan bo’lar edi. Bu aytilgan barcha fikrlar, oz miqdorda bo’ladigan qo’shimchalarni («asarini») aniqlashda nisbiy xatoning ahamiyatiga avvalgi metodlardagiga nisbatan boshqacharoq qarashga majbur qiladi. Fotokolorimetrik analiz metodi, vizual kolorimetriyaga qaraganda, shubhasiz, ob‘ektivroq metoddir; shuning bu metod ancha aniq natijalar Bera oladi. Biroq, fotokolorimetriyaning bu afzalligiga ortiqcha baho berish yaramaydi. Mukammal tekshirishlar, fotoelementlarning ham «sub‘ektiv» sifatlari borligini ko’rsatadi, masalan, fotoelement sezgirligining yorug’likning sprektral xarakteristikasiga bog’liqligi, fotoelementning «charchash» hodisasi va hokazolar shular jumlasiga kiradi. Fotokolorimetriyaning vizual kolorimetriyaga nisbatan eng muhim afzalligi shundaki, bu metod analitik ko’zini charchashdan ozod qilib uning ishini

yengillashtiradi va ishlab chiqarishni kontrol qilishni avtomatlashtirishda bu metodni qo’llash mumkin. Kolorimetrlar. Kolorimetrlarning eng oddiysi to’kma kolorimetrdir. Bu kolorimetr bir xildagi darajalarga bo’lingan ikki tsilindrdan iborat bo’lib, maxsus shtativ va sut rang tusli shisha ekran ustiga joylashtiriladi. Tsilindrlarga jo’mraklar qilingan: jo’mrakni ochib, tsilindrdagi suyuqlikni to’kish mumkin. Tsilindrlardan biriga standart eritma, ikkinchisiga esa sinaladigan eritma solinadi; qaysi eritmaning rangi quyuqroq bo’lsa, uning bir qismi tsilindr jo’mragi tagiga qoyilgan quruq stakanga, ikala tsilindr tepasidan qarab turib, asta – sekin to’kib boriladi. Ikkala eritma ranglari birdek bo’lib ko’rinishi bilanoq, eritma to’kish to’xtatiladi. Bundan keyin tsilindr bo’linmalariga qarab, standart va sinaladigan eritmalarning balandliklari o’lchanadi; (4) formuladan foydalanib, sinaladigan eritma kontsentratsiyasi hisoblab topiladi. Kata aniqlik hosil qilish uchun tajriba bir necha marta takrorlanadi va har qaysi eritma uchun topilgan natijalardan o’rtacha qiymat olinadi. h st va h sin. larning anna shu tariqa topilgan o’rtacha qiymatlaridan foydalanib, S sin. hisoblab chiqariladi. Eng ko’p kolorimetr botirma kolorimetrdir. Ko’zgu (1) ga tushgan yorug’lik tepaga qaytib, 2 va 2 a stakanchalardagi standart va sinaladigan eritmalardan o’tadi. So’ngra u yorug’lik yaxlit shisha (yoki ikki uchi suyuqlantirib berkitilgan ichi bo’sh shisha) tsilindrlar (3 va 3 a) ga keladi; 4 va 4 a prizmalarda yorug’lik ikki marta qaytib, linzalar (5) orqali kishi ko’ziga tushadi. Odam trubaning okulyari (6) orqali qaraganda diametr vositasida o’rtasidan ikki qismga bo’lingan aylanani ko’radi. Aylananing bir qismiga standart eritmadan o’tgan nurlar, ikkinchisiga esa sinaladigan eritmadan o’tgan nurlar tushadi. Kolorimetrda shunday moslama borligi ranglarni bir – biri bilan solishtirib ko’rishni ancha osonlashtiradi va eritmalardan biri qavatining balandligi o’zgartirilganda ranglarning tenglashish paytini aniqroq bilib olishga imkon beradi. Bu yerda eritma qavatining balandligini o’zgartirish uchun asbobning orqa tomoniga o’rnatilgan kremalera (7 yoki 7 a) yordami bilan tegishli eritma solingan

stakanchani balandga ko’tarish yoki pastga tushirish kerak bo’ladi. Bu bilan 3 yoki 3 a tsilindrning eritmaga botirilish chuqurligi, binobarin, eritmaning yorug’lik nurlari o’tadigan ustuni balandligi o’zgaradi. Ikala eritmadagi ustunlarning balandliklari (h st va h sin ) asbobning orqa tomonidagi kesiklar boylab joylashgan (millilitrlarga bo’lingan) shkalalar yordamida o’lchanadi. Bu kesiklarga darajalarga bo’lingan ikkita kichkina chizg’ich — noniuslar kremaleralar yordami bilan harakatga keltiriladi; noniuslardan foydalanib, millimetrning o’ndan bir qismlariga qadar o’lchash mumkin. Noniuslar stakancha (2 va 2 a) o’rnatilgan taglikka ulangan; kremalera bilan birga stakanchalar ham harakat qiladi. Nonius yordami bilan o’lchashda nonius (2) ning nol bo’lmasi shkala (1) ning qaysi bo’lmasidan o’tganiga qaraladi; shunga qarab, eritma ustuni balandligining butun millimetrlari yozib olinadi. Millimetrning o’ndan bir qismlarini topish uchun noniusning qaysi bo’lmasi shkaladagi qaysi bo’lmaga to’g’ri kelishi aniqlanadi. Agar, noniusning nol bo’lmasi shkaladagi 42 – bo’lma bilan 43 – bo’lma orasiga, 7 – bo’lmasi esa shkalaning biror bo’lmasiga to’g’ri kelgan bo’lsa, u holda eritma ustunining balandligi 42.7 mm ga teng bo’ladi. Kolorimetr yordami bilan aniqlashda eritma solingan stakanchalardan birini shunday o’rnatish kerakki, shisha tsilindr (3 yoki 3 a) eritma balandligining yarmigacha botsin. Shundan keyin, tegishli kremalerani harakatlantirib, ikkinchi stakancha shunday balandlikka keltiriladiki, bu balandlikda truba okulyari orqali qaralganda yorug’ aylananing ikkala qismi birdek bo’lib ko’rinadi. Bunga erishilgandan keyin, standart va sinaladigan eritma qavatlarining balandliklari yozib olinib, sinaladigan eritmaning kontsentratsiyasi (4) formula asosida hisoblab topiladi. Kolorimetr bilan ishlashda 3 va 3 a tsilindrlarning yaxshi silliqlangan, yorug’lik o’tadigan pastki yuzalari tirnalmasligi kerak, chunki ularning shikastlanishi kolorimetrni ishdan chiqaradi. Bu yuzalar, ko’pincha, stakanchalarga eritma to’ldirish uchun ularni kolorimetrdan ehtiyotsizlik bilan olish paytlarida shikastlanadi. Shuning uchun kolorimetr bilan ishlaydigan har bir kishi, stakancha

kremalera yordami bilan eng past nuqtaga tushirib bo’lingandan keyingina kolorimetrdan olinishi kerak, degan qoidaga rioya qilishi lozim. 3 va 3 a tsilindrlar stakanchalardagi eritmalarga tushirilganda suyuqlikning toshib ketishiga ham yo’l qoymaslik kerak. Suyuqlikning toshib ketishiga yo’l qoymaslik uchun quyidagicha ishlash mumkin. Stakanchalar kremaleralar yordami bilan eng yuqori nuqtagacha ko’tarib qoyiladi va ularga yuvgichdan distillangan suv solib to’ldiriladi. So’ngra stakanchalar eng past nuqtagacha tushirilib, har qaysi stakancha ustiga uning ichidagi suyuqlik balandligi qalam bilan belgilab qoyiladi. Keyin stakanchalarga standart va sinaladigan eritmalar anna shu belgilarigacha qoyiladi. Kolorimetr bilan ishlovchi kishining ko’zlari charchagan bo’lsa, zo’rma – zo’raki tikilib ishlash yaramaydi, chunki charchagan ko’z bir necha kuzatishdan keyin rang intensivliklari orasidagi kichik farqlarni seza olmay qoladi. Shuning uchun kolorimetrik kuzatishlarni nisbatan qorong’u uyda olib borib, har 20 sekundda ko’zga 30 – 40 sekund dam berish kerak. Kuzatishlarni galma – galdan: dam o’ng ko’z, dam chap ko’z bilan o’tkazish ham mumkin. Kolorimetr bilan ishlashning eng muhim afzalliklaridan biri kuzatishlarni takror o’tkazishning osonligidir; biz kuzatishlarni takrorlash bilan ayrim kuzatishlarda yuz berishi mumkin bo’lgan tasodifiy xatolardan qutilamiz. Shuning uchun kolorimetr yordami bilan o’tkaziladigan aniqlashda standart va sinaladigan eritmalarning ranglarini tenglashtirish ishini albatta bir necha marta takrorlash kerak . Kolorimetrlar optik sistemasining kamchiliklari ta‘sirini yoki ikala eritma birdek yoritilmaganligi tufayli kelib chiqadigan xatolarni bartaraf qilish maqsadida, bir necha kuzatish o’tkazilgandan keyin, eritma solingan stakanchalar o’rni almashtirilib, kuzatish yana takrorlanadi. Tenglashtirish metodi bilan bajariladigan aniqlash ishlari Lambert – Beer qonunidan kelib chiqadigan (4) formulaga asoslanganligidan tegishli rangdor modda Lambert – Beer qonuniga yetarli darajada boyso’nsagina, bu metoddan foydalanish mumkin.

Fotokolorimetriya haqida tushuncha . Ranglarni solishtirib ko’rish uchun yuqoridan bayon qilingan vizual metodlardan tashqari, yana boshqa metodlar ham qo’llaniladi. Masalan, J t = J o ∙ 10 – εhC Tenglamadan ko’ramizki, eritmadan o’tgan yorug’lik intensivligi faqat kontsentratsiya (S) yoki eritma qavati balandligi (h) o’zgarishi bilan o’zgarib qolmay, balki eritmaga kiruvchi yorug’lik oqimi intensivligi (J o ) o’zgarganda ham o’zgaradi. Yorug’lik nurlari eritmaga tushishidan avval maxsus diafragmalarning teshik aridan o’tadi; anna shu diafragmalardan foydalanib, J o qiymatini o’zgartirish mumkin. Bu printsipga asoslanib, diafragmalar metodi tuzilgan, lekin biz uni bu yerda mukammal bayn etmaymiz. Biz bu yerda fotokolorimetriya haqida ham faqat umumiy tushunchalar beramiz, xolos. Fotokolorimetrik aniqlash ishlarida fotoelementning yorug’lik sezuvchi sirti yoritilishi natijasida paydo bo’ladigan va zanjirdagi galvanometr yordami bilan yozib olinadigan fototok kuchiga qarab, eritmadan o’tgan yorug’lik intensivligi haqida fikr yuritiladi. Aniqlash ishi maxsus asboblarda – fotokolorimetrlarda olib boriladi. Fotokolorimetrlar ikki xil bo’ladi: «bir yelkali» va «ikki yelkali» fotokolorimetrlar. Cho’g’linish lampasi (1) dan chiqqan yorug’lik linza (2) yordamida parallel nurlar dastasiga aylantiriladi va tegishlicha tanlab olingan yorug’lik filtri (3) dan hamda kyuveta (4) dagi sinaladigan eritmadan o’tib, fotoelement (5) ga tushadi. Fotoelement esa kalit (6) orqali galvanometr (7) ga ulangan bo’ladi. Yorug’lik mnbai sifatida avtomobil fonarining lampasiga o’xshash 6 – 12 v ga muljallangan va akkumulyatorlar batareyasi (9) dan tok oladigan lampa xizmat qiladi. Asbob aniq ishlashi uchun yorug’lik intensivligi o’zgarmasligi kerak. Lampaning cho’g’lanish darajasi zanjirga ulangan ikkita reostat yordami bilan rostlanadi (11 reostat dag’al rostlash uchun, 8 reostat esa aniq rostlash uchun mo’ljallangan).

Aniqlash ishini bajarishda kyuveta (4) suv bilan (yoki «salt tajriba» eritmasi bilan) to’ldiriladi; kalit (10) yordamida lampa (1) yoqilgandan keyin, reostatlar (11 va 8) vositasida lampaning cho’g’lanish darajasi rostlanib, galvanometr strelkasi shkalaning 100 – bo’lmasiga to’g’ri keltiriladi. Bundan keyin, suv (yoki «salt tajriba» eritmasi) kyuvetadan to’kib tashlanadi; kyuvetaga (reaktiv qoyib boyalgan) sinaluvchi eritma solinib, galvanometr sterelkasi to’xtagan bo’lma (a sin. ) yozib olinadi.

Foydalanilgan adabiyotlar: 1. X.Raxmatov, A.Gevorgyan, N.Boboqulov, Z.Qurbonova. 2. «Fizik kimyoviy analiz usullari». Qarshi «Nasaf» - 2003. 3. O.Fayzullaev. «Analitik kimyo». Toshkent – 2006. 4. M.Mirkomilova. «Analitik kimyo». T.: 2002. 5. A.Alakseev. «Miqdoriy analiz». T.: 1984. 6. L.A.Kazitsina . N.B.KupletskaY. Primeneniye Uf; Ik-i YAMR spektrakopiya vorganicheskiy ximii. Moskva-1971 g. 7. Babushkin A.A. idr. Metodi spektralnogo analiza. MRU. 1962 g 8. Bellami. L.Infrakrosniye spektri slojnix molekul. M.1963 g.

Похожие

Miqdoriy analizning fizikaviy va fizik kimyoviy usullari

Atom spektrlar

Atom nurlanishlari

Atom xususiyatlari

Vеrеshchаgin usuli