Yerdagi jonli tabiat to’g’risida tushunchalar - Философия - Рефераты

Yerdagi jonli tabiat to’g’risida tushunchalar

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

61 KB

Yerdagi jonli tabiat to’g’risida tushunchalar REJA: 1. Jonli va jonsiz tabiat, ularning o’zaro aloqadorligi. 2. Hujayra hayotning asosi. 3. Zamonaviy tabiatshunoslikning eng qiyin va shu bilan bir vaqtda eng qiziqarli masalalaridan biri hayotning kelib chiqishidir.

Bugungi kunda olimlar hayotning paydo bo’lish jarayonini bir necha milliyard yil ilgari ro’y berganidek aniq ta’kidlash imkoniga ega emaslar.Bu qiyinchilik metodologik xususiyatga ega bo’lib, hayotning paydo bo’lishi yuzasidan to’g’ridan – to’g’ri eksperement o’tkazishning iloji yo’qligidir(ushbu jarayonning takrorlanmas, qaytarilmas xususiyatga ega ekanligi asosiy ilmiy usuldan foydalanishga halaqit beradi). Hayotning paydo bo’lishi to’g’risidagi masala faqatgina o’z – o’zicha qiziqarli bo’lmasdan, balki jonlilikning jonsizlikdan farqi muammosi, shuningdek hayotning evolyutsiyasi muammosi bilan chuqur bog’langandir. Jonlilikning mohiyati nimada? Hayotning vujudga kelishida evolyutsiya mexanizmlari qanchalik ta’sir ko’rsatgan? Jonli hayotning jonsiz hayotdan farqi moddiy struktura va funksional jihatlardan bir qancha tafovutlar mavjuddir. Moddiy jihatdan olganda jonli mavjudlik tarkibiga doimo yuqori tartibdagi makromolekulyar organik brikmalar, biopolimerlar deb ataluvchi oqsillar va nuklein kislotalar (DNK va RNK) kiradi. Struktura jihatidan esa tiriklik jonsizlikdan hujayraviy tuzilishi bilan farqlanadi.Funksional jihatdan esa jonli mavjudlik uchun o’zini qayta ishlab chiqarish xosdir. Barqarorlik va qayta ishlab chiqarish jonsiz tizimlar uchun ham xosdir.Ular nimadir ishlab chiqarmaydi, balki, ular o’z-o’zidan hosil bo’lishadi. Shuningdek jonli mavjudotlarda modda almashinuvi, o’z- o’zini tiklash, o’sish, rivojlanish, o’z tarkibini va funksiyalarini faol tartibga solish, harakat qilish, qo’zg’aluvchanlik, muhitga moslanish va h.k. belgi va xususiyatlari mavjud. Jonli mavjudlikning ajralmas xususiyati faoliyatda bo’lishi va faolligidir.

Biroq jonlilikni jonsizlikdan qatiy ilmiy chegaralash muayyan qiyinchiliklarga olib keladi. Jonsizlikdan jonlilikka o’tishning go’yoki oraliq shakllari uchraydi.. Masalan, viruslar boshqa organizm hujayrasidan tashqarida, jonlilikning hech bir belgisiga ega bo’lmaydi. Ularda ko’payish (nasl qoldirish) apparati mavjud, lekin moddalar almashinuvi uchun zarur bo’lgan fermentlar mavjud emasdir, shuning uchun ular faqatgina xo’jayin – organizm hujayrasiga kirgan va uning ferment tizimlardan foydalangan holdagina o’sishi va ko’payishi mumkin. Bundan kelib chiqqan holda, qaysi belgilarni biz muhim deb hisoblashimizga ko’ra, viruslarni jonli tizimlarga kiritishimiz yoki kiritmasligimiz mumkin.Virus so’zi –zahar ma’nosini anglatadi. U yoki bu tarzda jonli tuzilmalar shakllanishida membranalar hosil bo’lishi lozim, ular organik moddalar aralashmasini atrof-muhitdan chegaralab tirar edi. Ularning paydo bo’lishi bilan “hayot birligi bo’lgan” hujayra ham hosil bo’lib, u jonsizdan jonlilikning asosiy tuzilmaviy farqidir. Tirik organzmlarni xulq-atvorini belgilovchi, barcha asosiy jarayonlar hujayralarda ro’y beradi. Minglab kimyoviy reaksiyalar bir vaqtda ro’y beradiki, natijada hujayra o’zi uchun zarur bo’lgan oziq moddalarni oladi, maxsus biomolekulalarni sintezlaydi va chiqindilarni chiqarib tashlaydi. Hujayradagi biologik jarayonlar chun fermentlar katta ahamiyatga ega. Ular ko’pincha o’ta yuqori darajada bitta reaksiyaga ta’sir etish qobilyatiga egadirlar. Ularning ta’sir etish tamoili shundan iboratki, boshqa moddalar molekulalari ferment molekulasining aktiv qismiga

qo’shilishga harakat qiladi. Bu bilan ularning to’qnashish ehtimoliligi kuchayadi, natijada kimyovuy reaksiyaning tezligi ortadi. Oqsil sintezi hujayra sitplazmasida amalga oshiriladi. Inson hujayrasining har birida 10000dan ortiq turli oqsillar sintezlanadi. Hujayralar kattaligi 1 mikrometrdan 1 metrdan ortiqroqqa yetadi (nerv hujayralar, o’simtalari bilan birga). Hujayralar differensiyallashgan bo’lishi mumkin (nerv, muskul va h.k.). Ularning ko’pchiligi tiklanish qobilyatiga egadir, lekin ba’zilari esa masalan nerv hujayralari tiklanmaydi. Yadrosiz hujayralar, lekin DNK ipchalariga ega bo’lmaganlari, hozirgi bakteriyalar va ko’k yashil suv o’tlarini eslatadi. Bunday eng qadimgi organizmlarning yoshi 3 milliyard yilga yaqindir. Ularning xususiyatlari xilma-xildir:harakatchanlik, oziqlanish va ozuqa- energiyani jamg’arish qobilyati noqulay ta’sirlardan himoyalanish, ko’payish, qo’zg’aluvchanlik, o’zgarayotgan tashqi sharoitlarga moslashish, o’sish qobilyati. Keyingi bosqichda (taxminan 2 milliard yil oldin) hujayrada yadro paydo bo’ladi. Yadroga ega bo’lgan bir hujayrali organizmlar oddiy organizmlar deb ataladi. Ularning turi 25-30 minghni tashkil etadi. Ularning eng oddiylari amyobalardir. Infuzoriyalar esa kipriklarga ega bo’ladi. Oddiy yadrolar ikki membranali qobiq bilan o’ralgan bo’lib, u xromosoma va hukleolalarga egadir. Qazib olinadigan oddiy- radiolariyalar va foramineferalar-cho’kma tog’ jinslarining asosiy qismlaridir. Ko’pgina oddiylari murakkab harakatlanish apparatiga egadir.

Taxminan 1 milliard yil oldin birinchi ko’p hujayrali organizmlar paydo bo’ldi va o’simlik yoki hayvonot turmush tarziga ajralish ro’y berdi. O’simliklar faolyatining birinchi muhim natijasi-fotosintez bo’lib, unda xlorofillar yordamida ushlab qolinadigan, quyosh energiyalaridan foydalanilgan holda uglekislotalar va suvdan organic moddalar yaratiladi . Fotosentez mahsuloti atmasferadagi kisloroddir O`simlik dunyosining yuzaga kelishi va tarqalishi , dastlab juda kam miqdorda erkin kislorodga ega bo`lgan , atmasfera tarkibining tubdan o`zgarishiga olib keladi . Uglekislotalar gazlarida uglerod assimilyasiya qiluvchi o`simliklar , shunday atmosfera yaratishdiki , bunda erkin kislorod – faqatgina faol kimyoviy agent bo`lib qolmasdan , balki ozon manbai bo`lib ham hizmat qiladi , u esa o`z navbatida yer yuzasiga qisqa ul`trabinafsha yetib kelishini yo`liga to`siq bo`ladi. Asrlar davomida to`planib qolgan o`simlik qoldiqlari yer qobig`ida organic birikmalarni (ko`mir , torf) – ulkan energetik zahiralarni hosil qildi. Dunyo okeanida hayotning rivojlanishi esa cho`kma tog` jinslarining hosil bo`lishiga olib keldiki , ular skeletlar va dengiz organizmlarining boshqa qoldiqlaridan tarkib tapgandir . Jonli tizmlarninng hususiyatlariga quyidagilar kiradi : Ixchamlik 5x10 ’’ 15 g DNK , ya`ni kitning urug`lantirilgan tixum xujayrasida 5x 10~ 7 urug`likdagi (massa 22 barobarga ortadi) , hayvonning butun belgilari to`g`risidagi axbarot jamlangandir . Molekulalarning tartibsiz issiqlik harakatidan tartib yaratish qobiliyati va bu bilan entropiya o`sishiga qarshilik ko`rsatildi . Jonli organizmlar manfiy entropiyani istemol qiladilar . Agarda jonli

modda qanchalik murakkab qurilgan bo`lsa unda yashirin energiya va entropiya shunchalik ko`pdir . Atrof muhit bilan modda energiya va axborot almashish . Jonli organizmlar tashqaridan olingan moddalarni assimilyasiya qilish qobilyatiga ega bo`lib , ularni shahsiy maddiy tuzilmalariga muofiq holda qayta tuzadi va buning hisobiga ularni ko`p marotaba ishlab choqaradi . Metobolik funksiyalarda teskari aloqa tugunlari katta ahamiyat kasb etib , ular avtokataliz reaksiyalarida hosil bo`ladi . Yangi tuzilmalar hosil qilish uchun musbat teskari aloqa kerak bo`lsa , barqaror mavjudlik uchun esa manfiy teskari alo kerakdir . Jonsiz tizimlarning tashkil etilishida molekulalar oddiy , reaksiyalar mehanizmlari esa murakkabdir; jonli tizmlarning tashkil etilishida esa , aksincha reaksiyalar sxemalari oddiy , molekulalar esa murakkabdir . Jonli tizmlarning o`t`mishi bor , jonsizlarda esa u yo`qdir . Atom fizikasining yaxlit tuzilmalari muayyan miqdordagi elementar yacheykalar , atom yadrosi va elektronlardan tarkib topadi va zamonda hechqanday o`zgarishga duchor bo`lmaydi . Agarda tashqi tomondan ta`sir bo`adigan bo`lsa , ular unga reaksiya (javob) qilishadi , agarda o`zgarish unchalik katta bo`lmasa tasir to`xtagandan so`ng yana boshlang`ich holatiga qaytadi . Lekin organizmlar static tuzilmalar emas . Qadimgi qiyoslashga ko`ra jonli organizmlar alanga kabi shunday shakl hosil qiladiki u orqali materiya muayyan manoda oqim kabi oqib o`tadi

Jonli organizmlar ikki omilga bog`liqdir . Genetik apparat bilan belgilanadigan - insiyat va atrof muhit shart sharoitlariga bog`liq bo`lgan va unga indivitning reaksiyasidan iborat bo`lgan- o`zgaruvchanlik. Shunisi qiziqki hozirgi vaqtda kislorodli atmasfera tufayli va boshqa organizmlarning qarshiligi natijasida qaytadan yuzaga kelaolmaydi .Bir tug`ulgach doimiy evolyutsiya jarayoniga yalanadi . Ortiqcha qayta ishlash qobiliyati . Ko`payish progressiyasi shunchalik yuqoriki u hayot va uning oqibatlari uchun kurashga - tabiiy tanlanishga olib keladi . 2 Hujayra hayotning asosi. Hayotning paydo bo’lish muammosidan jonli organizmlar tuzilish muammosiga o’ta turib, ta’kidlash lozimki, ushbu sohadagi ilmiy bilimlar ko’proq yangi fan – molekulyar biologiya hisobiga yuqori darajadagi ishonchlilikka ega bo’lmoqda. XX asr o’rtalarida biologiyada ilmiy inqilob ro’y berdi.Hujayraning moddiy tuzilishi va unda ro’y berayotgan jarayonlar aniqlandi. Hujayra biologiyadagi o’ziga xos atomdir. Xuddi shu kabi turli kimyoviy birikmalar atomlardan qanday tarkib topsa, jonli organizmlar ham hujayraning ulkan to’plamlaridan tarkib topadi. Fiziklar ishidan biz bilamizki, barcha atomlar bir-biriga juda o’xshashdir: har bir atomning markazida qalin, musbat xaryadlangan yadro, uning atrofida esa elektronlar buluti aylanadi-bu quyosh tizimi kabidir.Hujayralar, atomlar kabi, bir-biri bilan juda o’xshashdir. Har bir hujayra o’rtasida zich tuzilma, yani, yadroga ega bo’ladi, u esa “yarim suyuqlik” holidagi sitoplazmada suzib yuradi. Ularning barchasi birgalikda hujayra membranasi ichida joylashgandir.

Hujayraning asosiy moddasi –oqsillar bo’lib, uning molekulalari bir necha yuzta aminokislotalardan iborat bo’ladi va asosiy hamda yonbosh zanjirlarni tashkil etadi. Barcha jonli turlarda o’zining maxsus oqsillari mavjud bo’lib, u genetik apparat bilan belgilanadi.Aynan hujayra qayta ishlab chiqarish apparati uchun kerak bo’lib, u yadroda mavjud bo’ladi. Hjayrasiz genetik apparat mavjud bo’la olmas edi. Hujayra kattaligi va undagi mavjud moddalar mazmuni to’g’risida D Kendryu tamonidan taklif etilgan o’;xshatish guvohlik beradi:”Tasavvur qiling, biz insonni Buyuk britaniya kattaligigacha kattalashtiraylik, bunda uning bitta hujayrasi, bitta fabrika binosi kattaligi kabi bo’ladi. Hujayraning ichida katta molekulalar mavjud bo’lib, ularda minglab atomlar mavjuddir, jumladan nuklein kislota molekulalari ham mavjuddir. Shunday qilib tasavvurimizda yuqorida aytganimizdek shunchalik katta o’lchamlarda kattalashtirsak ham , huklein kislota molekulalari elektr simlaridan ingichkaroq bo’ladi.” Hujayrani fabrika bilan bunday taqqoslash tasodif emasdir. “ Har qanday tirik organizmni yirik fabrikaga qiyoslash mumkinki, unda ko’plab xilma-xil kimyoviy maxsulotlar ishlab cgiqariladi; unda butun fabrikani harakatga keltiruvchi, energiya ham ishlab chiqariladi. Jonli organizmda barcha jarayonlar o’zaro muofiq bo’lishi uchun, qandaydir uning tuzilmalarining muayyan tashkil etuvchisi bo’lishi zarurdir ”. Olimlar, ushbu fabrika qanday ishlashini va uning qayta ishlab chiqarish mexanizmi qandayligini aniqlashmoqdalar. Organizmlarga tushgan oqsillar aminokislotalarga ajratiladi, keyin esa organizm oqsillari qurilishi uchun ishlatiladi. Nuklein kislotalar reaksiyalarni boshqaruvchi fermentlar yaratadi. Masalan, bitta achitish

jarayoni uchun o’nlab fermentlar zarur bo’lib, ularning har biri faqat bitta reaksiyani boshqaradi va faqatgina qatiy belgilangan molekula turlarigagina ta’sir qiladi. Barcha fermentlar – oqsillardir. Molekulyar biologiya molekula darajasida biologik jarayonlarni o’rganuvchi fan bo’lib- fizika va biologiya kabi ikkita fan konvergensiyasiga yaqqol misoldir. Hayotni qayta ishlab chiqarish. Organizm rivojlanishi jarayonining 3ta muhim elementi mavjuddir: jinsiy ko’payishdagi urug’lanish; Hujayrada berilgan matrisa bo’yicha belgilangan moddalar va tuzilmalarni qayta ishlab chiqarish; Hujayralarning bo’linishi, uning natijasida organizm bitta urug’langan tuxum hujayrasidan o’sadi. Hujayralar bo’linishining ikkita usuli mavjuddir. Mitoz- bu hujayra yadrosinining shhunday bo’linishi bo’lib, bunda ota- ona hujayra to’plamiga aynan bo’lgan, xromosomalar to’plamidan iborat ikkita qiz yadro hosil bo’ladi. Meyoz – bu hujayra yadrosining tortta qiz yadro hosil qilishidan iborat shunday bo’linishiki,. Bunda larning har biri boshlang’ich yadroga qaraganda ikki barobar kam xromosomalarga ega bo’ladi. Birinchi usul barcha hujayralar uchun xosdir, faqat jinsiy hujayralardan tashqari, ikkinchi jinsiy hujayralar uchun xosdir. Hujayraviy bo’linishning barcha shakllarida har bir xromosomaga DNK si takror hosil bo;ladi. Inson hujayrasida DNK 23 juft xromosomalarga taqsimlangan 1 milliard juft asoslarga egadir; uzunligi 1 metrga yaqindir. Agarda bitta insonning barcha hujayralari DNK si zanjirini birlashtirsa u butun

quyosh tizimini aylanib chiqishi mumkin. Axborot tashuvchilar nuklein kislotalar bo’lib tarkibida azotli asoslar saqlaydi. Nuklein kislota monomerlari axborot tyashiydilar, uning asosida aminokislotalar quriladi ya’ni triplet asosida. DNK molekulalari shunday to’plam-ki unda organizm tabiat tipografiyasida chop etiladi.Bitta oqsil qilish uchun xizmat qiladigan matritsa, DNK molekulasi, gen deb ataladi. Gen xromosomalarda joylashgan. Qayta ishlab chiqish jarayoni 3 ta qismdan iborat: replikatsiya, trahskripsiya, translyatsiya. Replikatsiya-bu DNK molekulasining ikki hissa ortishidir. Transkripsiya-bu DNK molekulasining kodini ko’chirishdir. Translyatsiya-bu ribosomalarda iRNK sining genetik kodi asosida sintezni amalga oshirishdir.

Adabiyotlar 1. Karimov I.A. O’zbekiston buyuk kelajak sari T.:O’zbekiston. 1998. 2. Axmedov A.L. Muxammad ibn Muso al-Xorazmiy. T.: sharq. 1983. 3. Bulgakov P.G. o’rta Osiyo olimlarining Bog’doddagi faoliyati. T.: SHarqshunoslik jurnali.1-son 1990. 4. Gorelov A.A. Konsepsii sovremennogo estestvoznaniya. M.: Misl. 1998. 5. Gumelov L.N. Ontogenez I biosfera zemli. M.: Visshaya shkola. 1983. 6. Kocherin A.N. Nauchnaya poznanie: forme , metodi , padxodi. M.: Visshaya shkola. 1998. 7. Solonov V.S. Konsepsii sovremennogo estestvoznaniya. M.: Misl. 1998. 8. Xayrullayev M.M.Abu Nasr al Farobiy. M.: Nauka. 1992. 9. G’ulomov P.N. Inson va tabiat. T.: Universitet. 1994. 10. O’zbekiston Milliy ensiklopediyasi. (1-2-jildlar). T. 2000, 2001.

Похожие

Tabiat falsafasi

Tabiat falsafasi

Tabiat va ekologik muammolar

Koinot to’g’risida hozirgi zamon tushunchalari

Metod va metodologiya asosiy tushunchalar