XIX аср охиридаги ва ХХ асрдаги Ғарб фалсафаси - Философия - Рефераты

XIX аср охиридаги ва ХХ асрдаги Ғарб фалсафаси

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

181 KB

XIX аср охиридаги ва ХХ асрдаги Ғарб фалсафаси Режа: Эмпириокритицизм фалсафаси Неокантчилик «Ҳаёт фалсафаси » Прагматизм фалсафаси Постпозитивизм Неотомизм Тейярдизм Психоанализ фалсафаси Герменевтика Структруализм

XIX асрнинг охири – ХХ асрнинг бошларидаги давр шу билан ажралиб турадики, фалсафий мактаблар XIX аср иккинчи ярмида ижод қилган мутафаккирларнинг ғояларини ривожлантириб, тўплаган илмий билимларни Хегелдан кейинги даврдаги фалсафий асосларнинг бири атрофида бирлаштиришга ҳаракат қилдилар. Эмпириокритицизм (ёки махизм) ни кўпинча позитивзмнинг иккинчи босқичи деб атайдилар. Эмпириокритизм таълимотининг асосчилари Эрнст Мах (1838-1916) ва Рихард Авенариус (1843-1896) эдилар. Эмпириокритицизмнинг хилма-хил кўринишларидан бири эмпириомонизм (Богданов), эмприосимволизм (Юшкевич) ва бошқалардир. Эмпириокритицизмга имманент (ички табиатдан келиб чиқиш) фалсафа мактаби (В. Шуппе, 1836-1913) ва конвенционализм (А.Пуанкаре, 1854- 1912) яқиндан келиб қўшилади. Конт, Милль ва Спенсернинг етакчиси флагмани механика бўлган мумтоз табиатшуносликка йўналтирилган мумтоз позитивизми XIX-XX асрлар ҳудудида рўй берган табиатшуносликдаги инқилоблар муносабати билан таназзулга дучор бўлди. Радиоактивлик, электрон ва бошқа кашфиётларни ўз ичига олган янги ихтиролар дунёнинг табиий тузилиши ҳақидаги илгариги тасаввурларни бутунлай тубдан ўзгартириб юбордики, бу нарса ўз навбатида, позитивизмни таназзулга юз тутишига сабаб бўлди. Мах таълимотининг пайдо бўлиш сабаблари ҳақида гапириб, машҳур физик М.Планк шундай ёзган эди: «Моҳият жиҳатидан, бу бундан бир неча ўн йилликлар олдин табиатга махсус механикча қараш билан боғлиқ бўлган жасурона кутишга қарши қаратилган ўзига хос аксил амал эди… муқаррар бўлган хушёрликнинг изи сифатида Мах позитивизми келиб чиқди» 1 . «Эмпириокритицизм» атамаси Р.Авенариусга тааллуқли бўлиб «тажрибани танқиди» маъносини англатар эди. Авенариус нуқтаи назарича, бизнинг тажрибамиз, ашёдан келиб чиқадиган маъно билан бир қаторда ўзича ахлоқий ва эстетик баҳолаш кўринишида бўлган апперцепциялар (ўзгача тасаввурларни олиб келиш) деб аталган нарсани, ҳамда антропоморфик тасаввурларни ўз ичига олади. Фалсафанинг вазифаси шундан иборатки, тажрибани ушбу ташқаридан келтирган нарсалардан тозалаш билан «соф тажриба» мазмунини аниқлашдир. Тажрибанинг танқиди моддий воқейликнинг кучлари, жавҳарлари, сабаблари ва бошқалар билан ифодаланувчи асосий тушунчаларнинг танқиди сифатида амалга 1 М.Планк. Единство физической картины мира. СПб. 1910, 31-б. Эмпириокритицизм фалсафаси

оширилади. Шундай қилиб «тажрибани тозалаш» бизнинг билимларимизнинг объектив мазмунини «тозалаш» сифатида намоён бўлади. Натижада нима қолади? Ҳис-туйғу, сезгилар. Сезгилар ёки «тажрибанинг бетараф унсурлари (элементлар)» ҳақидаги таълимот эмприокритицизм дастурининг марказий таркибий қисмидир. Тажриба унсурлари бетараф хусусиятга эга, негаки, уларни ҳам объектив ва ҳам субъектив жиҳатдлардан ҳам қараб чиқииш мумкин. Бир томондан улар субъектга тааллуқли бўлса (руҳий унсурлар), иккинчи томондан – унга боғлиқ эмас (физик унсурлар). Охир оқибатда, «бетараф унсурлар» эмпириокритиклар томонидан сезгиларга олиб келиб тақалади. Субъектнинг сезгилари охирги воқейликка айланиб қолади. Шунга боғлиқ равишда эмпириокритиклар субъект ва объектнинг «қоидавий координация »си ҳақидаги шиорни келтириб чиқарадилар: субъектсиз объект йўқ. Эмпирокритицизм дастурининг муҳим таркибий қисми «энг кичик куч қоидаси» (Авенариус) ёки « фикрни аяш қоидаси» (Мах)дир. Мах назарида бу қоида орзудаги фанни тасвирлаш сифатида намоён бўлади. Махнинг фикрни аяш қоидасига кўра, тараққий этган фан текинхўр қатламдан, масалан, сабабият қоидаси, Ньютон физикасининг бир қатор тушунчаларидан (мутлақ макон ва бошқалар) озод бўлиши лозим. Айнан фикрни «аяш» натижасида тафаккур дунёнинг «асосий унсурлари» бўлган сезгиларга етиб келади. Неокантчилик фалсафаси Германияда XIX асрнинг 60-нчи йилларида пайдо бўлди. «Кантга қайтиш» чақириғи Отто Либман (1840-1914) томонидан унинг «Кант ва тақлидгўйлар» (1865) асарида янградики, унда Кант фалсафаси изчил идеалистик нуқтаи назардан талқин қилинган эди. Кантнинг фалсафий қарашлари бир қатор физиолог табиатшунослар бўлган Иоганн Мюллер (1801-1858) ва Герман Гельмкольц (1821-1894) лар томонидан қўллаб-қувватландики, улар ўз асарларида инсон сезгиларини ташқи таъсир этувчилар билан шартланган (Мюллернинг ташқи ҳис- туйғуларнинг махсус энергиялари деб аталган қонун) бизнинг сезги органларимизнинг асаб тузилиши ҳолати ёки ашёларнинг «белгилари» (Гельмгольцнинг иероглифлар назарияси) сифатида қараб чиқадилар; улар ашёларнинг ўзларини қанақалиги ва бизнинг ҳис-туйгуларимиз томонидан қандай қабул қилиниши ҳақида гапирмайдилар. Янги кантчиликнинг асосий йўналишлари Марбург ва Баден (ёки Фрейбург) мактабларидир. Марбург мактабининг асосчиси Герман КогенНеокантчилик

(1842-1918) эди. Бу мактабга Пауль Наторп (1854-1924), Эрнст Кассирер (1874-1945) ва бошқалар ҳам мансуб эдилар. Коген нуқтаи назарича фалсафа «соф билимнинг мантиқи» ёки фан фалсафасидир. Агар Кант учун макон ва замон – ҳиссиёт шакллари бўлса, Коген учун тушунчалар (категориялар) эди. Билим мавзуси «ашё» эмас, балки ашё ҳақида тушунчадир. Шунинг учун у қандайдир объектив мавжуд нарса бўлмасдан, балки априор қонунлар, тушунчалар ва тафаккур шаклларига мувофиқ бир қатор омилларнинг тушунчавий таҳлили орқали аниқланадиган нарсадир. Мавжуд нарсанинг ибтидоси ҳиссий қабул қилинадиган нарса бўлмасдан, балки фикрий эканлиги далилини Коген математикадаги чексиз кичик сон тушунчасида кўради. Мавжуд нарсанинг аслий асосларини (атомлар, молекулалар, эфир, электр энергияси, магнетизм ва ҳоказо) ҳиссий қабул қилинмайдиган нарсалар ташкил этади ва физика уларни чексиз кичик сонлар воситасида тушунтиради. Чексиз кичик сон орқали ашё ўзига воқейликни касб этади. Когеннинг чексиз кичик сон ҳақидаги таълимоти ўзининг қайта тирилишини пифагорчиликда топди. Математика ва математик табиатшуносликка қаратилган соф билим мантиғи билан бир қаторда Коген ҳуқуқ ва давлат ҳақидаги таълимотга қаратилган соф ирода ахлоқига катта аҳамият беради. Ўзининг билиш назариясига мувофиқ Коген ахлоқий социализм концепциясини яратди. Социализм тушунча бўлиб, у ҳеч қачон «ашё» бўла олмайди. Худди шундай билиш ашёсининг фикрий таркибий қурилиш жараёни ҳам чексиз бўлиб, ҳеч қачон тугалланиши мумкин эмас, социализм томон бўладиган ҳаракат ҳам орзу сифатида «абадий»дир. Маргбург мактабининг бошқа бир вакили Пауль Наторп фалсафанинг услубий вазифасинигина тан олди. Тасодифий эмаски, у ўз фалсафасини «панметодизм » деб атади. Когенга эргашиб Наторп ҳам фикр учун ҳеч қандай борлиқ йўқки, уни ўзини «фикрга қўйиш» мумкин бўлмасин, деб ҳисоблади. Биринчи ибтидо мантиқий бўлиб, «ифода борлиғи» дир. Фикрлаш сезгида берилган хилма-хил маълумотларни ягоналик тартибига келтирувчи иккиламчи билим омилидир. Марбург мактаби асосчиси каби Наторп ҳам мантиқий-гносеологик идеализмни асослаш учун математика ва чексиз кичик сон тушунчасини жалб этади. Кейинчалик Наторпда Кант таълимотидан узоқлашиш ва Хегел ғояларини ўзлаштириш тамойили кўринади. Масалан, Наторп «мувофиқ келиш қонуни» ни ифодалаб унда мантиқий ривожланишни Хегелнинг инкорни инкор қоидаси орқали: фикр- борлиқ-билим воситасида тушунтириб беради.

Маргбург мактабига мансуб ўтмишдошлари каби Э.Кассирер билим мавзуси субъектга берилган эмас, балки тафаккур орқали қурилган деб ҳисоблайди. Математика ва табиатшунослик тушунчаларининг тарихига мурожаат қилиб, у шуни исботлашга уринадики, мантиқий нарса ҳиссий ва тажрибавий нарсадан олдин келади. Фан тушунчаси бу воқейликнинг инъикоси бўлмай, балки «усули» дирки, унинг ёрдамида «берилган нарса» априор равишда тузилган муносбаатлар ва вазифалар «қатори»га бориб тақалади. Кейинчалик Кассирер тил, афсона, санъат, фан ва дин шаклларига «охирги, бирламчи воқейлик қатлами»га келиб урилувчи «рамзий шакллар» сифатида мурожаат қилиб янги кантчиликнинг анъана муаммосидан узоқлашади. Баден мактабининг асосчиси Вильгельм Виндельбанд (1848-1915) эди. Бу йўналишнинг кўзга кўринган бошқа бир вакили Генрих Риккерт (1863-1936) эди. Виндельбанд фалсафани умумий аҳамиятга эга бўлган қадриятлар» ҳақидаги таълимот сифатида ифодалайди. Айнан қадриятлар инсон фаолиятини табиий жараёнлардан фарқлайди. Қадриятлар тарихий жараёнда маданий ҳодисалар сифатида мужассамланадилар ва идрок қилинадилар. Шунинг учун фалсафада учун тарих фанларининг услубий асосларини аниқлаш муҳимдир. Виндельбанд илмий билимларни уларнинг мавзусига кўра, табиат ҳақидаги ва «руҳ» ҳақидаги фанларга бўлишдан воз кечди. Фанлар ўртасидаги асосий фарқ мавзу соҳасида эмас, балки уларнинг услубларида яширингандир. Баден мактабининг ушбу асосий қоидасини Виндельбанд ўзининг «Тарих ва табиатшунослик» деб номланган дастурий нутқида қуйидагича ифодалади: «Тажрибага асосланган фанлар воқей дунёни билишни гоҳ табиат қонуни шаклида келувчи умумийдан, ёки тарихий шароит билан чекланган «бирликдан» қидирадилар. Уларнинг баъзилари - қонунлар ҳақидаги фанлар моҳияти бўлса, бошқалари - воқеалар ҳақидаги фанлардир, уларнинг биринчилари ҳамма вақт бўладиган нарсалардан таълим берса, охиргилари - бир марта рўй берган воқеадан ҳикоя қилади. Биринчи ҳолатда илмий тафаккур номотетик фикр бўлса, иккинчиси – идеографик фикрдир» 2 . Номотетик фанлар қонунни тақозо қилинадиганлар сифатида келиб чиқса, идеографик – алоҳида олинган хусусий ҳолатни тасвирловчи сифатида келиб чиқади: биринчилари хусусийдан умумийга ўтишга интилса, иккинчилари – хусусийда тўхтаб қолади. Виндельбанд фикрича, идеографик усул қадимги даврлардан бошлаб ҳозирги кунгача назар-писанд қилинмай келинди, холбуки, алоҳида олинган шахснинг ҳам, жамиятнинг ҳам ҳаётий воқеалари фақат уларнинг ягоналиги ва бир марталиги билангина аҳамиятга ва қадриятга эгадир. 2 В.Виндельбанд. Прелюдин. Сп(б), 1904, -Б.320

Виндельбанднинг усулий қоидасини ривожлантириб табиатшунослик усуслини Г.Риккерт «умумлаштирувчи», тарихий билиш усулини эса «ягоналаштирувчи», деб атади. Ушбу фарқ воқейлик элементларининг (умумий ва хусусий) бу фанлар орқали ўрганилиши учун танлаб олинган қоидаларидан ва турли вазифалардан келиб чиқади. Бу ерда шуни қайд этиш лозимки, фарқ бу фанларнинг объектив мазмуни тақозосидан эмас, балки «истакдаги табиатшунослик» ва «хоҳловчи тарих» иродасидан келиб чиққан. Баден мактабининг асосчиси каби Риккерт умумийнинг объектив мавжудлигини инкор қилиб, номинализм нуқтаи назарида туради. Умумий фақат тушунчалар моҳиятидир. Натижада Риккерт шундай хулосага келадики, табиатшунослик фан сифатида тушунчалар билан иш кўрса, тарих эса воқейлик билин иш кўради. Тарихчи воқейликни таҳқиқ қилиб, «иккинчи даражали нарса»дан «аҳамиятли» ёки «моҳиятий» жиҳатини алоҳида ажратиб кўрсатади. «Моҳиятий» ёки «аҳамиятга эга» бўлган нарса қадриятли демакдир. Қадриятлар борлиқ билан бир қаторда мавжуддирлар. Дунё, дейди Риккерт, «воқейлик ва қадриятлардан таркиб топгандир» 3 . Қадриятларни субъектга боғлиқ бўлган баҳолаш билан аралаштириб юбормаслик лозим. Қадриятлар муносабатлар билан боғлиқ бўлмасдан «субъекдан юқори турувчи» ва «борлиқдан юқори» («трансцендент») бўлган хусусиятга эга; бу «субъект ва объектнинг орқа томонида жойлашган бутунлай мустақил салтанатдир». Риккерт маънавий ҳаётнинг олти доираси бўлган мантиқ, эстетика, мистика, ахлоқ, эротика ва динга мувофиқ келувчи қадриятларнинг олти хилини (ҳақиқат, гўзаллик, шахсиятдан юқори турувчи муқаддаслик, ахлоқийлик, бахт-саодат ва шахсий муқаддаслик) ажратиб кўрсатади. «Ҳаёт фалсафаси» XIX асрнинг 60-70-йилларида механистик табиатшунослик ва мумтоз рационализмнинг таназзули, позитивизм, эмпириокритицизм, янги кантчиликда ифодаланган спентизм, методологизм ва гносеологизм зўравонлигига қарши аксил амал сифатида пайдо бўлдию ҳаёт фалсафасининг ўзига хос белгилари волюнтаризм, иррационализм ва интуитивизм эди. У энг катта таъсирга ХХ асрнинг биринчи чорагида эришди. Бу йўналишнинг кўзга кўринган вакиллари фалсафада Фридрих Ницше (1844-1900), Вильгельм Дильтей (1833- 1911), Георг Зиммель (1858-1918), О.Шпенглар (1880-1936), Анри Бергсон (1859-1941) эдилар. 3 Г.Риккерт. О понятии философии. «Логос», 1910. –Б. 33 «Ҳаёт фалсафаси »

Ҳаёт фалсафасининг бош тушунчаси – «ҳаётдир» . Бу тушунча жуда ҳам тарқоқ бўлиб, аниқ ва тушунарли ифодага эга эмас. У турли файласуфлар қарашларида ўзига хос хусусиятга эга. Ницше нуқтаи назарида ҳаёт тирик, табиий, «кучларни тўпловчи ирода»га ва ҳокимиятга интилувчи нарсадир. Дильтей ва Зиммель учун ҳаёт – бу «юз берган нарсаларнинг иродаси, туртки ва ҳис-туйғуси», «бошдан кечирилган афсус-надомат»дир; Бергсон қарашларига мувофиқ ҳаёт – бу «узунлик», «ҳаётий жўшқинлик», «тўхтовсиз ижод», «оқим»дир. Ҳаёт узлуксиз оқим сифатида бўлиб, уни ақл, мантиқ, назария воситасида билиб бўлмайди, фақат бевосита, ички туйғу билангина идрок этиш мумкин. Ҳаёт фалсафасининг асосчиси ва энг йирик вакили Ф.Ницше ҳисобланади. Ницше фалсафасида ҳокимиятга нисбатан бўлган ирода ҳақидаги таълимот марказий ўринда туради. «Нима яхши? – деб сўрайди Ницше, - инсондаги кучга, ҳокимиятга нисбатан бўлган ирода ва қудратга нисбатан бўладиган ҳис-туйғуни ошириб борувчи ҳамма нарса. Нима ёмон? Заифликдан келиб чиқадиган ҳамма нарса. Бахт-саодат нима? – Куч ва ҳокимиятнинг ошиб боришига нисбатан бўлган туйғу, ҳамда янги тўсиқни бартараф қилинганлиги сезгиси» 4 . Тирик мавжудот дунёсида яшаш учун кураш ҳам, ҳокимият учун кураш тарзи сифатида талқин этилган. Жисмоний жараёнлар асосида ҳам ҳокимиятга нисбатан бўлган ирода ётади. Ницше тортилиш ва итариш кучлари агар ҳокимиятга нисбатан бўлган ирода нуқтаи назаридан қараб чиқилмас экан, унда уларнинг барчаси маънога эга бўлмаган «уйдирма» бўлиб чиқади. Жисмоний жараёнлар ва ҳодисаларни сохта деб эълон қилиб, Ницше «субстанция», «модда», «руҳ», «субъект», «объект» тушунчаларини тахминий моҳиятлар сифатида рад этади. Унинг учун «ашёнинг моҳияти фақат ашё ҳақидаги фикрдир». Ницше дунёни талқин қилишда «ашёвийлик» ва «моддийлик» тушунчаларидан озод бўлишни талаб қилади. Аммо ундай бўлса дунёнинг ўзи нима? Ницше бизга ҳодиса сифатидаги кўринишга эга бўлган дунё ва тартибсиз ҳис-туйғу дунёсини бир-биридан фарқ қилади. Ўзининг «Ҳокимиятга бўлган ирода» асарида у ёзади: «Ҳодисалар» дунёси қайта ишланган дунё бўлиб, биз уни врқейлик сифатида сезамиз… бу ҳодисалар дунёсига қарама-қарши бўлган дунё «ҳақиқий дунё» бўлмасдан, балки шакли бўлмаган, ифода қилиб бўлмайдиган тартибсизликни сезувчи дунёдир…» 5 . 4 Ф.Ницше. Антихристианин. –В кн.: Сумерки богов. М., 1989. 19-б. 5 Ф.Ницше. Полн. Собр.соч. Т. IX . М., 1910. 269-б.

«Ашёларни» ва уларнинг хусусиятларини субъектив уйдирма сифатида инкор этилиши Ницше билиш назариясининг релятивистлик ва агностлик хусусиятини белгилаб берди. Билиш фақат «ҳокимиятга бўлган интилиш иродаси»нинг воситаси бўлиб, фойданигини кўзлайдиган хусусиятга эга. Шунга боғлиқ равишда Ницше ҳақиқатни баҳоси ҳақидаги масалани ўртага қўядики, у нарса унинг фикрича, фойда, манфаат (агар улар фойдали бўлса, хатто адашиш, англишиш ва ёлғон билан ҳам) билан тенглаштирилади ва воқейликни акс эттиришга унинг алоқаси бўлмайди. Бу билан Ницше ҳақиқатнинг прагматик назариясига асос солади. Ницше мантиқ ва фан, умуман ақлий тафаккурнинг танқид остига олади. Унинг учун мантиқ қонунлари-«ўйдирма моҳиятларига» тааллуқли бўлган сохта нарсалардир. Ницше динни, аввало, христианликни алоҳида танқид остига олади. Христианлик рахм қилишни ташвиқ қилиб ожизларни қўллаб-қувватлайдики, бу «ҳокимиятга нисбатан бўлган иродага», ўз ҳокимиятини ёйиш учун бўладиган кураш сифатидаги ҳаёт моҳиятига қарама-қаршидир. Бошқатдан баҳолаш, шу жумладан, ҳукмрон христианлик ахлоқни ҳам Ницше Европа цивилизацияси асосидаги христианликни рад этиб «барча қадриятларни» кераклигини эълон қилади. Ницше икки хил ахлоқни яъни асосий ахлоқий тушунча бўлган «яхшилик» ва «ёмонлик»ни «хўжайинлар ахлоқи» ва «қуллар ахлоқи» каби бир-бирига тўғридан тўғри қарама-қарши нуқтаи назаридан талқин қилувчи ахлоқни ажратиб кўрсатади. Хўжайинлар ахлоқида «хайрли иш», «яхшилик» «аслзода», «олижаноб», «кучли» деган маъноларга тенг, «ёмон», «қабоҳат» эса «паст», «плебейлик» тушунчаларига тенг. «Барча қадриятларни қайта баҳолаш» нобаробарлик қоидасидан келиб чиқадиган «хўжайинлар ахлоқи»ни тиклашга қаратилган эди. Тенгсизлик ўзининг барча хилма-хилликлари ва юксалиб бориши билан барча ҳаёт моҳиятида яширингандир. «Кишилар баробар эмаслар, дейди Ницше, ва улар тенг ҳам бўлмасликлари керак» 6 . Тенгликни тарғиб қилиш ҳасад, ўч олиш истаги ва ҳокимиятга эга бўлмасликдан келиб чиқади. «Хўжайинлар ахлоқи» янги қадриятлар томон йўналтирилиши лозим: «кимки буюра олмас экан, бўйсуниши лозим», «ўзингни яқинингга шафқат қилма», «йиқилаётганни итариб юбор», «яхши нарса ҳукмрон бўлиши лозим», «хайрли ишлар қилувчилар ва тақводорларни дафъ этиш лозим», «энг хайрли нарса – ҳаммадан қаттиқдир» ва ҳоказо. «Янги ахлоқ» ва қадриятнинг субъекти келажакдаги «Забармард киши» (Сверхчеловек)дир. Ницше тасаввурича, кишилар ўз тўдаларида нотавон, ёлғончи, ҳасадчи, қўрқоқ, икки юзламачи, шаҳватрон, инжиқ, қалбаки, ночор, 6 Ф.Ницше. Так говрил Заратустра. М.1990. 83 -б.

саросимачи, абгор ва ифлосдирлар. Улар унинг учун «пода», «бозор пашшалари»дирлар. Забармард киши билан солиштирганда оддий одам маймунга ўхшайди. «Забармард» сиймосини Ницше Гомер қаҳрамонларида, викинглар, Рим, араб, япон ва немис аслзодаларида, Цезарь, Наполеон ва Макиавелли каби тарихий шахсларда кўради. «Забармард» сиймоси – бу илгариги ахлоқдан, сарқитлардан мутлақо озод бўлган «йиртқич ҳайвон»дир. Прагматизм асосчиси машҳур Америка математиги, мантиқшуноси ва файласуфи Чарлз Пирс (1839-1914) эди. Прагматизм асосида «шубҳа – дин» назарияси ётади. Ўз ҳаёти жараёнида инсон қандайдир бирламчи хилдаги фаолиятларни ишлаб чиқади. Бизнинг барча фикрларимиз ушбу фаолиятлар кўникмасини ишлаб чиқишга қаратилгандирлар. Пирс ақидасича, бу мақсадга нимаики тааллуқли бўлмаса, уларнинг барчаси фикрга қадалади, аммо унинг ўзи ёки унинг қисми бўла олмайди. Билиш жараёнида бизнинг барчамиз қандайдир ишончга (нималаргадир шонамиз) ва қандйдир шубҳаларга етиб келамиз. Бизнинг ишончимиз ёки эътиқодимиз (нимагаларгадир ишониш) – бу муайян шароитларда ишлаб чиқилган кўникмалар асосида муайян тарзда фаолият кўрсатишга тайёрлигимиздадир. Эътиқод – бу инсон интилган нарсага ақлнинг қониққан ҳолатидир. Шубҳа эса –қониқтирмайдиган ҳолатдирки, инсон ундан қутилишга ҳаракат қилади. Пирс фикрича, ҳар қандай, шу жумладан илмий тафаккурнинг ҳам мақсади барқарор эътиқодга (қатъий фикрга) эришишдир. Ҳақиқат шундай нарсадирки, биз унинг борлигига ишонамиз. Шубҳадан ишончга ўтиш уч босқични босиб ўтади: абдукция (гипотезани, тахминни ўртага суриш), дедукция (тахминдан оқибатни келтириб чиқариш ва унинг аниқлигини текшириш) ва индукция (оқибатларни тажрибавий текшириш). Ҳосил қилинган ишонч тўртта восита орқали мустаҳкамланиши мумкин. Тиришқоқлик усули. Тиришқоқликка амал қилган киши танқид ва далилларга қармай ўз қарашларида собит туради. Обрўга эътибор усули. Бу усул қоидасига биноан баъзи ишончлар қўллаб-қувватланади, баъзиларига эса тақиқлар қўйилган. Маъқул кўрилган ишончлар бошқа фикрдагиларни тақиқ қилиш ёрдамида ўрнатилади. Ушбу усул ўрта асрлар даврида кенг тарқалган эди. Априор усул. Бунда барқарор ишончларнинг шаклланиши метафизик назарияларнинг туғилиш жараёнида ўз ифодасини топади. Бу назарияларнинг яратувчилари кўп ҳолларда ўз эътиқодларини ақл билан мувофиқликда турган деб тасаввур қиладилар. Прагматизм фалсафаси

Илм-фан усули. Турли кишилар илмий усулни қўллаб бир хил хулосаларга етиб келишлари лозим. Пирс фикрича, бу усул асосида шундай гипотеза ётадики, биринчидан, бизнинг фикримизга боғлиқ бўлмаган аниқ ашёлар мавжуд; иккинчидан, доимий қонунларга мувофиқ бу воқейлик бизнинг ҳис- туйғуларимизга ўз таъсирини ўтказади ва, учинчидан, агарчи бизнинг ҳиссиётларимиз ва муносабатларимиз объектларга нисбатан турлича бўлса ҳам, мулоҳаза юритиш ёрдамида биз ашёларнинг воқейликда қандай эканликларини аниқлашимиз ва бирдан бир тўғри хулосага келишимиз мумкин. «Ашёларнинг воқейликда қандай эканлиги ҳақидаги «ҳақиқий хулоса»нинг ўзи нимадан иборат? Машҳур «Пирс қоидаси» шундай дейди: «Агар биз ўзимиз ўйлаган «амалий оқибатлар»ни кўриб чиқсак, улар бизнинг тушунчаларимизнинг объекти бўлиши мумкин, унда ушбу оқибатлар ҳақидаги тушунча, бизнинг объект ҳақидаги тўла тушунчамиз бўлади». Пирс фикрича, прагматизм ҳар бир тушунча амалий оқибатларнинг фикрий тушунчаси ҳақидаги таълимот. Кейинчалик прагматимз ғоялари кенг тарқалиб, ўз ривожини Уильям Джемс (1842-1910) ва Джон Дьюи (1859-1952) асарларида топди. У Джемс Пирснинг прагматик қоидаларини ривожлантириб унга волютаризм нуқтаи назаридан ёндошганлиги туфайли, унинг оқибатида иродага асосланган ҳақиқат назарияси вужудга келди. Ана шу ирода инсон тажрибасида марказий ўринни эгаллайди. Биздан ташқарида бўлган ашёларни ҳам қўшиб ҳисоблаганда бизнинг тажрибамизда бўлган барча нарса иродага боғлиқдир. Шундай қилиб, дунё тўғрисидаги бизнинг билимларимиз воқейликнинг инъикоси эмас, балки иродавий қурилманинг ўзидир. «Ҳақиқий» ва «фойдали» ифодалари Джемс назарида бир хил маънога эгадирлар. Ўз навбатида, фойдали нарса ирода орқали ифодаланади. Джемс фикрича, воқейликни биз қандай тасаввур этсак, шундайлигича намоён бўлади, яъни биз уни қандай кўришни хоҳласак, ўшандай кўринади. Инсоний ҳис-туйғу ҳақида тўхтаб, Джемс шундай ёзади: «Ўз хулосаларимиздан қайси бирига диққат-эътибор қаратишимиз, қайси бирини белгилашимиз ва улардан қайси бирини қатъий талаб қилишимиз бизнинг шахсий манфаатларимизга боғлиқдир. Ва биз нимага урғу беришимизга боғлиқ равишда ҳақиқатнинг бутунлай турли-туман ифодалари келиб чиқади» 7 . 7 Ўша жойда. 150-б.

Джемснинг диний эътиқодининг асосида ҳам ирода ётади. Гарчи файласуф ҳеч қаерда Худонинг мавжудлиги ҳақида ёзмаган бўлса ҳам, унинг фикрича, тарихий тажриба шуни кўрсатадики, Худога ишонишнинг кишилар учун улкан аҳамияти бор. Худога ишониш – бу бизнинг иродамизнинг омилидир. Пирс ва Джемс ғояларини ривожлантириб Д.Дьюи ўз эътиборини муаммовий вазият деб аталмиш нарсага қаратдики, у ўзининг тараққиёт босқичларида шубҳадан ишончга (имон-эътиқод) ўтиши хусусиятлари билан ажралиб туради. Дьюи назарида тушунчалар, ғоялар ва назариялар инструменталиклик («асбоб ва қурол») хусусиятига, яъни уларнинг ҳақиқийлиги қай даражада муаммовий вазиятни хал қилишга қодирлиги билан ифода қилинади. Неопозитивизм Янги позитивизм (неопозитивизм) ёки мантиқий эмпиризм – ХХ аср фалсафасида энг кўзга кўринган оқимлардан биридир. У позитивизм ривожида учинчи босқичдир. Фалсафий оқим сифатида янги позитивизм Вена тўгараги асосида 20-нчи 30-нчи йилларда шаклланди. Янги позитивизмнинг асосий вакиллари – Л.Витгенштейн (1889-1951), М. Шлик (1882-1936), Р.Карнап (1891-1970), О.Нейрат (1882-1945), Г.Рейхенбах (1891-1953), Б.Рассел (1872-1970), А.Айер (1910-1989) ва бошқалар эдилар. Янги позитивизмга мувофиқ илмий билимни икки табақага бўлиш мумкин: формал имлар (математика ва мантиқ) ва фактуал илмлар. Биринчи илмларда баён қилинган нарсалар таҳлилий ёки аналитикдирлар, яъни тажрибадан мустақил бўлиб, дунё ҳақида маълумотларга эга эмас. Уларнинг ҳақиқийлиги мантиқий жиҳатдан ифодаланиб, фақат уларни ташкил этган атамаларнинг маъносигагина боғлиқдир. Фактуал илмлар синтетик баёнотлар билан иш кўрганликларидан мазмунга эгадирлар ва воқей ҳодисаларга асосланадирлар. Улар тажрибавий «кузатиш гапларига» тенгдирлар. Янги позитивистлар илмий билимнинг тажрибавий асосида аниқ (протокол услубидаги) гаплар ётадилар, деб ҳисоблайдилар. Илмларнинг барча гаплари уларга келиб тақалиши зарур эди ёки бошқача айтганда, верификация қилиниши (тасдиқланиши) лозим эди. Верификация қоидаси янги позитивизм гапларни фикрий барқарорлигини ўрнатувчи метологик талаб сифатида марказий ўринни эгаллайдики, унинг моҳиятида ҳар қандай фикрий ифоданинг тўғрилигини текшириш ётади. Бундай текширишдан ўтмайдиган барча нарса, илмлардан бартараф этилиши лозим бўлади.

Верификация қоидасига мувофиқ равишда янги позитивистилар барча метафизикани (анъанавий фалсафани) бемаъни деб эълон қиладилар. Янги позитивистга талқинда фалсафа фан тилининг мантиқий таҳлилига айланиб қолади. Унинг вазифаси фан тилини беъмани, «сохта илмий» гаплардан тозалашдир. Янги позитивизмнинг фанлар талқинига хос хусусияти дескриптивизм (фанларни вазифасини тарифлаш), услубий эмпиризм (назарий билимларни баҳолашда тажрибавий текширишлар жараёнини мутаронлаштириш ), ўта индуктивизм (илмий билимнинг мантиқий-услубий муаммоларини ҳал этишда индуктив мантиққа ягона восита сифатида ишониш) ва ўта сўл сиентизм (илмийликка таяниш) дир. ХХ асрнинг иккинчи ярмида янги позитивизм ўз таъсирини йўқота бошлайди. Шу нарса ошкор бўлиб қолдики, янги позитивизм беъмани нарса сифатида бартараф қилмоқчи бўлган (улоқтирмоқчи бўлган) дунёқараш, жамият ривожига ҳам, шунингдек, фаннинг ўзига ҳам ўлган аҳамиятлидир. Шу нарса ўз исботини топдики, фундаментал фанларнинг энг муҳим назарий асослари верификация қилиб бўлмайди, илмий билимнинг эса, ўз ривожи ва олдига қўйилган вазифасини бажариши мураккаб омиллар тизимини, жумладан, унинг таркибида ҳиссий тажрибага таянмайдиган ва «метафизик» (фалсафий) хусусиятга эга бўлган дунёқарашга ва услубий асосларга (замин) эга бўлганлигидан келиб чиқади. Янги позитивистча таълимотнинг парчаланиши умумий номда бирлашган «постпозитивизм» деб аталаган бир қатор фан фалсафасининг принципларини вужудга келишига олиб келди. Бу йўналишнинг асосчиси «критик рационализм» ижодкори Карл Поппер (1902- 1988) эди. Постпоситивизмга И.Лакатос, Т.Кун, С.Тулмин, Д.Агасси, П.Фейербенд каби йирик ғарб фан файласуфларининг қарашлари тааллуқлидир. Бу файласуфларнинг асосий вазифаси фан фалсафасида позитивистча услубдаги тафаккурни бартараф этиш эди. 30-нчи йиллардаёқ Поппер янги позитивизмнинг идуктивизми, маънонинг верификациячилик назарияси, фан асосини тажрибавий табиатни ҳодиса сифатида талқин қилишни қаттиқ танқид остига олган эди. У илмий билишда метафизиканинг ўрни ва метафизик (анъанавий фалсафий) муаммони оқлаш масаласини қўйган эди. У шуни кўрсатадики, метафизикада айтилган ҳукмларни ҳиссий маълумотларга тадбиқ қилиб бўлмаслиги асосида уни рад этиш, мантиқий жиҳатдан фундаментал фанларнинг бутун назарий асосларини рад этишга олиб келади. «Ўзларининг метафизикани барбод қилиш интилишларида, - деб ёзади К.Поппер, - позитивистлар у билан Постпозитивизм

биргаликда табиий фанларни ҳам яксон қиладилар, негаки, илм-фан қонунлари айнан, метафизик ҳукмларга ўхшаш бўлиб, уларни ҳиссий тажриба ҳақидаги оддий ифодаларга тааллуқли деб бўлмайди. Маънони тушунишда агар изчил равишда Витгенштейнча мезонлар қўлланилса, у вақтда ўша табиат қонунларини аҳамиятсиз нарса сифатида улоқтиришга тўғри келадики, Эйнштейн таъбирича, уларни қидириш «физиканинг олий вазифаси» дир 8 . Илмий ва ғайри илмий билимларни ажратиш мезони сифатидаги позитивистча верификация қоидасини танқид қилиб, Поппер ҳақли равишда кўрсатиб ўтадики, «назарияни ҳеч қачон тажрибавий жихатдан верификация қилиб бўлмайди» 9 . Илмий ҳақиқатга эришиш воситаси сифатида интуктив мантиқни мутлақлаштиришни ҳам Поппер ҳақли равишда танқид қилади. Маълумки, ўз вақтида Д.Юм индукцияни мантиқий асослаш муаммоли эканлигини кўрсатиб ўтган эди. Шу муносабат билан Поппер ёзади: «Индукция қоидасини оқлаш учун, биз учун индуктив хулосаларни қўллашга туғри келади, уларни оқлаш учун эса, юқорироқ даражада турган индуктив қоидани киритиш лозим, ва ҳоказо шу руҳда давом этиш зарур. Демак, тажрибадан келиб чиқиб, индукция қоидасини асослашга уриниш, зарурий равишда емирилишга дучор бўлади, негаки, у муқаррар равишда чексиз (регресс) таназзулга олиб келади» 10 . Янги позитивистча таълимотга қарши ўлароқ, Поппер ўзининг верификациялар (тасдиқлаш) назарияларига эмас, балки уларнинг фалсификация қилиш (сохталаш) жиҳатларига асосланган илмий билим услубини тавсия қилади. Илмий усулнинг мантиқий асоси сифатида Поппер индуктив эмас, балки дедуктив мантиқни кўради, аниқроқ айтганда эса, унинг қоидаси бўлган модус толленсни назарда тутади. Поппер назаридаги илмий назарияларни танлаш ва текширишнинг умумий тасвири қуйидагича кўринишга эга: тахминлар ўртача қўйилгандан кейин мантиқий дедукция ёрдамида улардан қандайдир хулосалар келтириб чиқариладики, уларни тажрибада текширишдан ўтказиш мумкин бўлади. Агар хулосалардан бири тасдиқланиб қолса, биз ҳам тахминнинг ҳақиқийлиги ҳақида ҳукм юрита олмаймиз. Аммо агар ана шундай хулосалардан бири рад этилса, ундан шу нарса келиб чиқадики, тахмин ёлғон бўлади. Бундан Поппер шундай хулосага келадики, «назариянинг илмий мақомининг мезони унинг сохталаш мумкинлиги ва раддиялигидир» 11 . 8 К.Поппер. Логика и рост научного знания. М., 1983. пер. с. англ. 57-58 -б. 9 Ўша жойда. 62-б. 10 Ўша жойда. 48-49-б. 11 Ўша жойда. 245-б.

Поппер фикрича, илмий билим асосан фаразий хусусиятга эга: «Биз билмаймиз- биз фақат фараз қилишимиз мумкин» 12 . Поппер «Очиқ жамият ва унинг душманлари» деб аталган машҳур китобнинг муаллифи бўлиб, унда тоталитар давлат тузумларини танқид остига олиб, уларга либерал қадриятларни қарама-қарши қўйди. Янги томизм (неотомизм) – католик фалсафасининг етакчи йўналиши бўлиб, Ватиканнинг расмий таълимоти сифатида тан олинган ва ўрта аср файласуфи Аквиналик Фома таълимоти – томизмнинг ҳозирги замондаги туридир. Томизм асосларини тиклашга қаратилган биринчи уринишлар XIX асрнинг ўрталарига тааллуқли бўлса, католик черковининг фалсафий таълимоти сифатидаги расмий мақомни у 1879 йилда папа Лев XIII нинг «Aeterni Patris» номли энцикликида (фармойишида) олди. Янги томизмнинг энг машҳур вакиллари Дезире Мерсье (1851-1978), Жак Мартен (1882-1973), Этьен Жильсон (1884-1972) ва бошқалар эди. Янги томизм Уйғониш даври ва Янги замон фалсафасини ўрта асрлар католик фалсафаси ва маданиятининг қадриятларини емирганлиги учун танқид остига олади. Янги томистчилар ўз фалсафий қарашларини идеализм ва материализм, сциентизм ва антисциентизмнинг «ўтакетганлиги» ни бартараф қилган ҳамда эътиқод ва ақл, илоҳиёт ва фалсафа, дин ва фанни ягона бутунликка бирлаштирган умумий фалсафа сифатида талқин қиладилар. Янги томизм нуқтаи назаридан фалсафа ўзига икки таркибий қисмни бирлаштиради: борлиқ ҳақидаги таълимот сифатида метафизикани ва табиат фалсафасини. Кўпинча уни биринчи сабаблар ва мутлақ ибтидолар ҳақидаги фан сифатида таърифлайдилар. Бошқача айтганда, фалсафанинг асосий мазмунини метафизика ташкил этади. Метафизиканинг асослари трансцендент (нариги дунё) хусусиятга эга бўлиб, фан далилларидан мустақил ҳолатда бўлиб, улардан келтириб чиқарилмайдилар. Янги томистча борлиқ ҳақидаги таълимот соф (Илоҳий) Борлиқ (ёки борлиқнинг ўзини маъносида) ва яратилган борлиқни ажратиб кўрсатади. Борлиқ ва мавжуд нарсалар бир-бирларидан фарқланадилар. Борлиқ дунёни ягоналиги моҳиятини ифодалайди, мавжудлик эса – алоҳида мавжуд бўлган ва ҳиссий ашёларни билдиради. Бошқача таъбир билан айтганда, соф борлиқ ашёлардан ташқаридаги борлиқдир. Борлиқ барча нарсани ўз ичига сиғдиради: у ўзида барча мавжуд нарсаларни ва имкони бўлиши мумкин 12 Ўша жойда 226-б. Неотомизм

бўлган нарсаларни ҳам қамраб олади. Худода моҳият ва мавжудлик тенгдир, аммо яратилган борлиқда моҳият мавжуд нарсалардан олдин келади. Соф борлиқ чексиз, трансцендент ва ақл билан билишга мойилдир. Унинг учун пировард натижада тажрибада билиб олса бўладиган бирликлар дунёси ва ҳиссий ашёларнинг хусусиятлари хос эмасдир. Шунинг учун ҳам, уни тажрибага таянадиган тушунчалар ёрдамида тасвирлаш мумкин эмас. Илоҳий Борлиқ ҳақида фақат тушунчалардан юқори турувчи, трансценденталийлар деб аталган, борлиқ билан бир қаторда жойлашган ва тажриба билан боғлиқ бўлмаган нарсадан фойдаланибгина мулоҳаза юритиш мумкин. Ушбу трансценденталийлар Борлиқнинг асосий «қиёфаси» бўлган: ягоналик, ҳақиқат, яхшилик, гўзалликни ифодалайдилар. Янги томизмга мувофиқ, Худо билан яратилган борлиқ ўртасида ўхшашлик мавжуд, Борлиқнинг ўхшашлик қоидасига биноан: «Худо яратилгандан кўра, бутунлай бошқача борлиқдир, аммо унинг борлиғини дунёнинг борлиғидан тушунса бўлади» 13 . Яратилган борлиқ дунёсини янги томизм Арастуга бориб тақаладиган гилеморфизм асосида тушунтиради: мазкур дунёнинг барча ашёлари ва буюмлари модда ва руҳий шакллар бирлигидан иборатдир. Модда - бу фаолиятсиз ибтидо, имкониятдаги нарса бўлиб, фақат шакл туфайли фаоллик касб этади. Ана шу шаклларгина мавжуд дунёнинг хилма-хил кўринишларини: жонсиз модда, ўсимликлар, ҳайвонлар ва инсонни вужудга келтирадилар. Шакллар шакли Худодир. Бу мутлақ шакл моддага бегона бўлиб, барча нарсаларни ҳеч нарсадан барпо қилади. Янги томистчилар билиш назариясини илоҳиётга доир рационализм сифатида талқин қилиш мумкин. Бир томондан, янги томистчилар дунёда ақлий тартибни вужудга келтирувчи «Илоҳий ақл» таълимотига қарама- қарши ўлароқ, иррационализмни танқид остига оладилар. Бундан ташқари, улар мистицизмга қарши турган Худони ақлий ва мантиқий тушунишни тан оладилар. Иккинчи томондан, янги томистчилар мумтоз рационализмни сиентизмда ва инсон билимлари имкониятини ошириб юборишда танқид қиладилар. Билиш назариясида янги томизм ҳақиқатнинг икки хилини фарқлайди: илоҳий иродага кўра ашёлар, ҳодисалар ёки жараёнларга мувофиқ келиши боғланган борлиқ ҳақидаги ҳақиқат (снонтологик) ва кишилар фаолиятини билиш билан боғлиқ бўлган мантиқий ҳақиқат . Борлиққа оид ҳақиқат мантиқий ҳақиқатнинг мазмунидир. Янги томизмда ҳиссий ва руҳий билиш 13 H.Meyer. Tomas von Aguin. Paderborn . 1961.Цит. по: Философская энциклопедия. Т.У. М., 1967. 53 -б.

бир биридан ажратилади. Биринчиси, моддий ва муайян нарсага қаратилади ва ҳеч қачон борлиқ сифатида бор бўлмаган нарсани ҳам, интелеггибел моҳиятни ҳам била олмайди; иккинчиси эса бевосита борлиққа қаратилади. Аквиналик Фома изидан бориб янги томизм эътиқод ва ақлнинг уйғунлиги қоидасини эълон қилади. Дин олим йўлида туғаноқ бўлиб турмайди, аммо уни қачонки, масала нариги дунёга бориб (трансцедент) тақаладиган бўлса, ўз имкониятларини ортиқча баҳолаб юборишдан эҳтиёт бўлишга ундайди. Охир оқибатда, устунлик эътиқодга тааллуқли бўлади. Ҳақиқатнинг тўлалиги ҳақида сўз юритиб, Э.Жильсон шундай ёзади: «Ваҳий орқали уни қабул қилмагунча, олдиндан уни ҳеч ким билолмайди, ёки бошқача айтганда – уни эътиқод ёрдамида қабул қилмайди» 14 . Олдиндан маълум бўлган постулатлар (исботсиз асос қилибл олинадиган қоидалар) замонавийлаштиршга мўлжалланган янги томизм хилидаги фалсафий-диний таълимотларга содиқлик христианлик фалсафасига альтернатив бўлган қарашларни пайдо бўлишига олиб кела бошлади. ХХ асрнинг иккинчи ярмида замонавийлаштиришга қаратилган асарларда француз файласуфи ва палеоантологи, руҳоний ва иезуитлар орденининг аъзоси бўлган Пьер Тейяр де Шарден (1881-1955) нинг ғояларидан кенг фойдаланиш бошландики, у эволюцион ғоялар асосида дунёнинг фалсафий-диний манзарасини яратган эди, бошқача фикрда бўлганлиги учун черков Тейярга дарс бериш ва ўз ишларини нашр этишни тақиқлаган эди. Бунинг оқибатида унинг қарашлари умрининг охиригача кам даражада маълум эди. Тейяр де Шарденнинг асосий асари «Инсон феномени» («Инсон-нодир ҳодиса») эди. Тейяр де Шарденнинг таълимоти фалсафа, фан ва дин синтезининг янги варианти сифатида келиб чиқди. Тейяр нуқтаи назарича фан билан динни келиштириш мумкин, аммо фақат шу шарт биланки, диний онг универсумнинг табиий-илмий қоидалари билан муроса қилиб, христианлик эътиқодиган зарурий тузатишларни киритмоғи лозим. Диний эътиқод ва илмий билим ўртасидаги тўқнашув ҳақида сўз юритиб, Тейяр ёзадики, мазкур ихтилоф «мувозанатнинг бутунлай бошқа шаклида ҳал қилиниши лозим – бартараф қилиш йўли билан эмас, иккиламчиликни сақлаш йўли билан эмас, балки синтез йўли билан. Деярли икки аср давом этган курашлардан кейин фан ҳам, эътиқод ҳам бири иккинчисини заифлаштира олмади… Шу нарса ошкор бўлдики, улар оддийгина шунинг учун бири бошқасиз ривожлана олмайдики, уларнинг иккиси ҳам ўша ягона ҳаёт 14 Мир философии: Книга для чтения. Ч.2. М., 1991. 401 -б.Тейярдизм

туфайли тирикдирлар» 15 . Фан билан диннинг нисбати Тейяр назарида қуйдагичадир: «Қачонки биз ривожланаётган универсумда … замоний ва маконий қаторларнинг бир-биридан ажралишини ва уларни бизни айтрофимиз ва орқамизда конуснинг тепаси айланишига ўхшаш ҳаракатларини қараб чиқсак, у вақтда бу эҳтимол соф фан бўлса керак. Аммо қачонки биз чўққига, бутунликка ва келажакка бурилсак, у ҳолда бу беихтиёр равишда диндир» 16 . Тейяр де Шарден таълимотининг марказий нуқталаридан бири коинотнинг келиб чиқиши ҳақидаги назариясидир. Коинотнинг тадрижий ривожланиши Тейяр назарида қуйидаги босқичларни босиб ўтади: ҳаётдан олдинги давр – ҳаёт – фикр – ҳаётдан юқори турувчи ҳолат. Бу тадрижий ривожланиш илоҳиётча хусусият билан ажралиб турадики, охир оқибатда илоҳий мақсадга мувофиқликка бориб тақалади. Тадрижий ривожланишнинг мақсади Исо сиймосини ўзида мужассамлаштирувчи «Омега нуқтаси»дир. Шундай қилиб, коинотнинг келиб чиқиши Исонинг келиб чиқишига тенглаштирилади. Тейяр таълимотига панпсихизм хосдир. Руҳий ҳолат «ҳис қилиб бўлмайдиган кўринишда» яширин шаклда, «онгнинг чанги» кўринишида, «кванлар онгги» сифатида жонсиз табиатга хосдир. Руҳий ҳолат ҳиссасининг кўпайиши биологик, кейин эса ижтимоий тараққиёт босқичининг пайдо бўлишига олиб келади. Ҳаёт ва онг моддадан сизиб ўтувчи бирламчи руҳий моҳиятлар бўлиб, унинг тадрижий тараққиётини шарт қилиб қўяди. Улар – аввал ибтидода бутун табиат бўйлаб тўкилган «руҳий энергия» нинг намоён бўлишидирлар, коинотнинг келиб чиқиши жараёнида эса, илоҳий шахс мақомигача кўтарилувчи «Худо-Омега»дирлар. Руҳий таҳлил асосчиси машҳур австриялик руҳшунос ва психиатр Зигмунд Фрейд (1856-1939) дир. Фрейд нуқтаи назарича, инсоннинг руҳий кайфияти уч қатламдан ташкил топгандир. Мен (эго), У (ид) ва Мендан юқори турувчи (супер-эго). Мен – бу онгнинг соҳаси бўлиб, фақат руҳнинг арзимас оз қисмини (айсберг тепасини) ўзида мужассамлаштиради. Фрейд нуқтаи назарича, инсон ҳатти-ҳаракати, интилишлари ва хоҳишлари тагзаминида У - яъни онгсизлик ётади. Бироқ Менга У дан ҳамма нарса келиб ўтмайди. Бу ўтиш ўзига хос «текширув»дан ўтади. Ижозат берувчи мақом вазифасини ўзида ижтимоий маданий тақиқлар ва қатъий бурчга ўзини мажбур қилувчи тизимини мужассамлаштирувчи Мендан юқори бўлган нарса бажаради. Бу ахлоқий қолиплар, анъаналар, тақиқлар ва шунга ўхшашлар 15 П.Тейяр де Шарден. Феномен человека. М., 1987. 222 -б. 16 Ўша жойда. 223 -б.Психоанализ фалсафаси

бўлиши мумкин. «У-Мен – Мендан Юқори» тизимида Инсон ҳатти-ҳаракати ташкилий жиҳатининг уч савияси акс этган: биологик (У), алоҳидалик – шахсий (Мен) ва ижтимоий (Мендан Юқори). Ид (У) лаззат қоидасига тобедир. Бошқача айтганда, бизнинг барча онгсиз тамойилларимиз лаззат олишга қаратилган. Аммо ушбу тамойилларни доимий ва назоратсиз равишда қондиришнинг имкони йўқ. Шунинг учун Эго (Мен) ташқи зарурият билан ҳисоблашишга мажбур бўлиб, воқейлик қоидасига риоя қилади. Мабодо, агар Эго воқейлик билан ҳисоблашмай, Ид изидан бориб Супер –Эго ўрнатган мажбурий бурчларни бузса, у кейинчалик виждон азоби, гуноҳкорлик ҳисси, руҳий азобланиш кўринишларидаги жазоларга дучор бўлади. Шундай қилиб Ид, Эго ва Супер Эго ўртасида мураккаб қарама-қарши вазият келиб чиқади. Бу қарама-қаршиликни бартараф этишга қодир бўлган «ҳимоя механизмлари» воситасида: истакларни онгсизлик соҳасига сиқиб чиқариш , сублимация йўли билан эришиш мумкин. Сублимациянинг шаклларидан бири ижоддир 17 . Ушбу қарама - қаршиликлар моҳиятини Фрейд онгсиз ҳолатдаги инстинктив (ғаризавий) тамойиллардаги ва маданиятдаги келишмовчиликларда кўрадики, маданият ўзининг йўналтирувчилик меъёрлари, тақиқлари ва кўрсатмалари воситасида табиий хоҳишларнинг амалга ошишини чегаралиб туради. Кейинчалик психоанализ Фрейд ғояларини ривожлантириш билан ҳам, уни қайта кўриб чиқиб, бошқа руҳий таҳлилга доир қоидаларни вужудга келтириш билан ифодаланади. Психоанализ фалсафасининг ХХ асрдаги энг йирик вакиллари Альфред Адлар (1870-1937), Карл Густав Юнг (1875-1961), Эрих Фромм (1900-1980) ва бошқалар эдилар. Экзистенциализм. Экзистенциализм , ёки ҳаёт фалсафаси (лот. Exsistentia - ҳаёт) ХХ асрнинг биринчи ярмида пайдо бўлади. Экзистенциализмнинг энг кўзга кўринган вакиллари Карл Ясперс (1883-1969), Мартин Хайдеггер (1889-1976), Жан-Поль Сартр (1905-1980), Альбер Камю (1913-1960) эдилар. Диний (Ясперс) ва атеистик (Хайдеггер, Сартр, Камю) экзистенциализмни бир-биридан фарқ қиладилар. Экзистенциализм Европа жамиятининг таназзулига фалсафий аксил амал эди. Биринчи ва иккинчи жаҳон урушлари, инқилобий ғалаёнлар, техноген жамиятда инсон ҳаётининг шахсий ўрнини йўқотилиши ва қолипга солиниши тараққиёт, ақл ва инсонпарварлик ғояларига асосланган 17 Қаранг: В.М.Лейбин. Сублимация. // В кн.: Современная западная философия. Словарь. М., 1991, 291-292 - б.

цивилизациянинг доимий ривожланишига бўлган ишончни барбод қилди, индивидуал ва ижтимоий борлиқнинг бузилганлигини, илгаридан бузилмас деб ҳисобланган ғояларнинг мўртлигини кўрсатди. Европа фалсафасига борган сари «барча қадриятлар таназзули» ни англаш кириб келди. Экзистенциализмнинг асосий мавзулари – инсон, ҳозирги дунёдаги унинг тақдири, танглик юз берган вазиятлардаги ҳатти-ҳаракати, эътиқод, озодлик, ҳаётнинг маъноси каби муаммолар эди. Экзистенциализмнинг келиб чиқиш шиори шундай эди: мавжудлик моҳиятдан олдин келади . Бошқача айтганда, «инсон аввало мавжуд бўлади, у учрашади, дунёга келади, ва фақат шундан кейингина шаклланади» 18 . Бу шундай маънони билдирадики, инсон олдиндан берилган табиатга эга эмас. Унинг қандайлиги, унинг мавжудлиги билан белгиланади. Экзистенциализм «ҳақиқий бўлмаган» ва «ҳақиқий» мавжудлиги билан фарқлайди. «Хақиқий бўлмаган» мавжудлик бу одатдаги доирадаги, кундалик ва шахсиятга эга бўлмаган мавжудлик бўлиб, Хайдеггер уни « Man » доираси сифатида белгилайди. « Man » шахсиятга эга эмас, унда инсон бошқалар каби берилган қоидалар ва меъёрлар бўйича фикр юритади ва амал қилади. « Man » да инсон озод шахс сифатида, ўз ҳатти-ҳаракатларини масъулият билан белгиловчи фаол субъект сифатида ўз тақдирини ўзи танловчи киши сифатида намоён бўлмайди. « Man » дунёсида озодлик ҳам, танлаш эркинлиги ҳам, масъулият ҳам йуқ. Инсон ҳатти-ҳаракатини белгиловчи, фаолиятнинг ҳақиқий субъекти « Man »нинг ўзидир. Одатдаги ашёвий дунё ташқарисига чиқиш, « Man » дан қутилиш ва «ҳақиқий» мавжудликни (ўзимизнинг борлиғимизни ёки экзистенцияни ) қўлга киритиш чегаравий вазиятлар (пограничная ситуация) деб аталадиган ҳолатларда амалга ошади. Бундай тушунча остида ўзи ва дунё ҳақидаги одатдаги барча тасаввурлар бузилиб кетадиган танглик вазиятларининг ҳуддудлари тушунилади. Бундай ҳолатда инсон барча нарсани илгаригига қараганда бутунлай бошқача кўради. Унга шундай нарсалар очиладики, у кундалик ҳаётда уларни кўрмаган ва мушоҳада қилмаган эди. Натижада қадриятларни тубдан қайтадан баҳолаш рўй беради. Бундай вазият ўлим олдидан, азобли ечимлар олдида, орзу-умидларнинг барбод бўлиши, афсус- надомат ва шунга ўхшаш ҳолатларда юз беради. Чегаравий вазиятлар – танлаш вазиятидирки, унда инсон «яшаш ёки ўлим» масаласини ҳал қилади. Ва бундай вазиятда инсон асосан якка- 18 Ж.П. Сартр. Экзистенциализм – это гуманизм. В сб.: Сумерки богов. М., 1989, 323 -б.

ёлғиздир. Сартрнинг ёзишича, «унинг учун суянадиган нарса ўзида ҳам, ташқарида ҳам йўқ», инсон эркин бўлишга ҳукм қилинган 19 . Экзистенциализмнинг борлиққа оид тушунчалар таркиби қуйидагича кўринишга эга: ҳақиқий бўлмаган мавжудлик дунёси- бу борлиқ ёки транценденция . Трансценденция – бу шундай нарсаки, унинг марказий тортилиши бўлган экзистенцияга йуналтирилган. Диний экзистенциализмда шундай марказ Худо бўлса, атеистик экзистенциализмда – «ҳеч нима» (Нигю)дир. «Герменевтика» атамаси шарҳлаш, талқин қилиш ва тушунтириш санъати сифатида қадимги дунё маданиятига бориб тақалади. Қадимги Юнон афсонасида худолардан хабар келтирувчи Гермес, кишиларга худоларнинг буйруқларини тушунтириб берар ва одамларнинг хоҳиш, иродалари ва илтижоларини Олимпга етқазар эди. герменевтикани назария сифатида шакллантириш Ф.Шлейермахер (1768- 1834) ва В.Дильтей (1833-1911) асарларида ўз якунини топди. Шлейермахер герменевтикани умумий тушуниш назарияси сифатида талқин қилди. Унинг нуқтаи назарича, у ёки бу матнни тушуниш учун матн муаллифи яшаган даврга хаёлан ўтиш зарур (ушбу бажариладиган иш тартиби герменевтикада «жойини ўзгартириш» номини олди). Бунда ўз замонининг тушунча ва тасаввурларидан қутулиш зарур бўлиб, матн муаллифи даври тушунчаларига мувофиқ келадиган тушунчалар билан фикрлаш унинг дунёси ва ғоясига кириш унинг фикр тарзини гавдалантирмоқ лозим. Шлейермахер учун асосий нарса матн эмас, балки унда яширин ифодаланган муаллифнинг ижодий ўзига хослиги эди. Дильтей герменевтикада ижтимоий фанларнинг услубий асосини кўрди. Ҳаёт фалсафасининг вакили сифатида у тарихий ҳодисаларни табиий жараёнлардан фарқли ўлароқ, «тирик ва жонли» гавдалантириш лозим деб ҳисоблади. Шундай қурол, ушбу воқеаларни «бошдан кечириш» га асосланган «изоҳлаш» эди. Герменевтиканинг марказий тушунчаларидан бири герменевтик доира тушунчаси бўлиб, унинг моҳияти шунга олиб келади: қисмни тушуниш бутунни тушунишсиз мумкин бўлмайди ва аксинча. Масалан, сўзни тушуниш ушбу сўз таркибига кирган гапни тушунишсиз мумкин бўлмайди; ўз навбатида гапни тушуниш унинг таркибига кирувчи сўзларни тушунишни 19 Ўша жойда. 327 -б.Герменевтик а

тақозо этади. Шлейермахер ва Дильтейни анъанавий герменевтика деб аталувчи оқимнинг вакилларига мансуб ҳисоблашади. ХХ асрдаги фалсафий герменевтиканинг энг йирик вакили ва асосчиси Ханс Георг Гадамердир . М. Хайдерггер изидан бориб Гадамер тушунчани инсонни билиш фаолиятининг томонларидан бири деб эмас, балки унинг борлиғининг воситаси деб биладики, бу билан герменевтика муамммосини услубий ва билиш назарияси соҳасидан борлиқ ҳақидаги масалага ўтказади. Асосий герменевтик бажариладиган тартибини Гамер «жойини ўзгартириш» эмас, балки « татбиқ этиш » ҳисоблади – матн муаллифи тажрибасини ўзининг вазиятига татбиқ этиш, ўтмиш ва ҳозирги давр уфқларини бирлаштириш каби. У тўла жойини ўзгартириш (гавдалантириш) имкониятига ишончсизлик билан муносабатда бўлди. Ўтган даврларни тўла гавдалантиришни таъминлаш мумкин эмас. Шунинг учун герменевтиканинг бош вазифаси Гадамер учун «тиклаш» эмас, балки мазмунни «яратиш » дир. Шундай бўлганда ҳар бир талқин қилувчи аввал бошданоқ бир хил маънога эга бўлмаган матн мазмунидан ўзининг маъноси мазмунини келтириб чиқаради. Ҳар бир воқеа талқини матннинг «ҳаракат тарихида», «ҳодиса»дир, «анъана» билан гаплашишдир ва шу билан бирга анъанани ўзини «амалга ошириш»дир. Анъана Гадамлар учун оддийгина сўзлаб бериш керак бўлган ривоят ёки ёдгорликлар ва матнлар мажмуаси эмас. Биз анъаналарни «амалга ошириш»нинг иштирокчилари ҳамдирмиз. Тушуниш Гадамер учун «тажриба», дунёни ўзлаштиришнинг умумий воситасидир. Герменевтик тажриба асосида тил ётади. У бизга гўёки дунёни беради. Тил «ҳамма нрсани қамраб олувчи, дунё талқинини олдиндан пайқаб олувчидир.. дунё биз учун ҳамиша ҳам тилда талқин қилинган дунёдир… бу эса, табиийки, шундай маънони билдирадики, ушбу тил талқинининг ичида бошланадиган тушунчаларни ташкил бўлиш жараёни ҳеч қачон энг бошидан бошланмайди» 20 . Шунинг учун ўз табиатига кўра тушуниш – тил ҳодисасидир. Бундан шундай хулоса қилинади: « Тушуниб олиш мумкин бўлган борлиқ, тил демакдир » 21 . ХХ асрнинг 20-нчи йилларидан бошлаб, ижтимоий- гуманитар фанларда структурализм (тузилиш) деб умумий ном олган ҳаракат бошланади. Унинг асосида ётган структурали услуб даставвал тилшуносликда (лингвистикадаги Прага, Копенгаген ва Йель структуралистик мактаблари) ишлаб чиқилган бўлиб, кейинчалик ижтимоий- 20 Г.Г.Гадамер. Актуальность прекрасного. –М., 1991. 29 -б. 21 Х.Г.Гадамер. Истина и метод. –М., 1988, 548 -б.Структруализм

гуманитар билимларнинг бошқа соҳаларида (адабиётшунослик, маданиятшунослик, руҳшунослик, жамитяшунослик, оғзаки ижод (фольклористика), эстетика, ирқшунослик (этнология) ва бошқаларда) ёйилди. Структурализм Францияда энг кўп даражада ёрқин намоён бўлди. Унинг асосий вакиллари К.Леви-Стросс, М.Фуко, Ж.Лакан , Р. Барт ва бошқалар эдилар. «Структурачилар» нинг илмий билишнинг турли соҳаларида ишлашларига қарамасдан (Ф. Соссюр лингвистикада, Леви-Стросс этнологияда, Барт адабиётшуносликда, Лакан руҳий таҳлилда ва ҳоказо), уларни бирлаштирувчи қандайдир умумийликни ажратиб кўрсатиш мумкин. Уларнинг умумий мақсади гуманитар билимга жиддий усулларни олиб кириш, уни табиий илмий ғояга яқинлаштириш эди. Структурализмнинг асосий тушунчаси структура (тузилиш) бўлиб, унинг маъноси турли хил қайтадан тузишларда содир бўлиши мумкин бўлган таянч муносабатлар мажмуасини тушуниш эди. Ана шу турдаги хилма-хил таянч структураларни тилда, асабда, афсоналар, ижтимоий институтлар ва бошқа ижтимоий - гуманитар билимларда қидириб топиш структурализм услубининг асосида ётар эди. Структурали усулнинг қуйидаги асосий бажариладиган ишларини кўрсатиш мумкин: 1) ягона структурага эга бўлиш мумкин деб таҳмин қилинган объектларни ажратиш; 2) ушбу объектларни уларнинг таркибий қисмларига бўлиш натижасида улардаги ўзига хос муносабатларни турли хилдаги жуфт элементлар билан боғлаш; 3) таркибий қисмлар ўртасидаги муносабатларни тасвирлаш ва тизимга солиш, ҳамда абстракт структурани барпо қилиш; 4) структурадан назарий оқибатларни чиқариш (муайян вариантлар) ва уларни амалиётда текшириш 22 . Текшириш объектининг структураларини топиш ва тасвирлаш (тил, адабий матн ва ҳоказо) уни тарихини ўрганишдан кўра муҳимроқ масала сифатида қаралар эдики, у ўз ифодасини услубий структурали қоидада: диахрониядан кўра синхрония (икки ёки бир неча ҳодисанинг бир-бирига мос равишда баббаравар бўлиши) муҳимдир деган жумлада топади. Лингвистикада структурализм асосчиси бўлган Ф.Соссюр сўзларни маъносини уларнинг тарихини ўрганиш орқали аниқлаб бўлмайди, балки 22 См. М.Н.Грецкий. Структурализм. Философский энциклопедический словарь. –М., 1989, 630 -б.

уларнинг муносабатларини тизимнинг элементлари бўлган бошқа сўзлар таҳлили воситасида аниқлаш мумкин деб ҳисоблади. К. Леви-Стросс ҳам жамият маданиятини структурали таҳлилини уни тарихий ўрганишдан кўра афзал деб билди. Структурализм дастурининг энг муҳим нуқтаси тилни белгилар тизими сифатида тушуниш ва уни нутққа қарама-қарши қўйишдир. Тил тизим ёки инвариантлар мажмуаси сифатида нутқни шакллантиради. Ушбу инвариантлар обьектив бўлиб, муайян субъектдан мустақилдирлар. Шу муносабат билан структурали лингвистика (тилшунослик) маркази муайян нутқий ҳаракатнинг хусусий хосиятини ўрганишдан тизим ташкил қилувчилик хусусиятига ва таянч тил структурасига бўлган билиш жараёнига кўчирилади. Ибтидоий жамоаларни ўрганишга ўзини бағишлаган Леви- Стросснинг структурали антропологиясида афсоналар расм-русумлар, ниқоблар ва бошқа маданий қоидалар ва меъёрлар ҳам ўзига хос тиллар, белгилар тизимидирлар. Шундай қилиб Р.Барт адабий асарларни белгилар тизими сифатида қараб чиқадики, уларда муайян табақанинг сиёсий интенцияси тўпланиб тартибга солинади. Ж. Лаканнинг ишларида тил билан онгсизлик ҳолатининг соҳаси ўртасида таққослаш ўтказилади. Онгсизлик ҳолати ҳам структураларни аниқлаш объекти сифатида структурачилар ижодида аҳамиятли ўрин тутади. Леви-Стросс асотир тафаккурни биз ҳаётда риоя этадиган кўплаб қоида ва меъёрларни тушуниш калитини берадиган жамоавий онгсиз ҳолат сифатида қараб чиқади. Уни онгсизлик ҳолати таҳлилини ҳисобга олмаган, фақат онг таҳлили услубигагина қурилган этнология қониқтирмайди. Онгсизлик ҳолати Ж.Лаканинг «структурали руҳий таҳлили» да ҳам тадқиқот мавзуси бўлди. 60-нчи йилларнинг охирларидан структурализм ўз жойини постструктурализмга бўшатиб беради.

ХУЛОСА Фалсафа - бу ҳам умумназарий дунёқараш, ҳам ижтимоий онг шакли, ҳам умумий (умумийлик тўғрисидаги) фан. У маънавий маданиятнинг квинэссенция (мағзи)дир. Мана шунинг учун ҳам фалсафанинг аҳамияти ва вазифалари шунчалик кўп қирралидир. У идрокий, услубий, қадриятий ҳамда амалий ва башоратий рол ўйнайди. Албатта, фалсафий билим, ўз табиатига кўра, ўта назарийдир. Аммо бу дегани унинг воқей ҳаётдан, муайян тарихий жараёндан ажралган деган маънони бермайди. Ҳар қандай фалсафий тизим, бир томондан, замонасининг руҳини нишони бўлса, иккинчидан, фалсафа мазкур даврнинг моҳиятини акс эттиради, унинг қонуний белгиларини очиб беради. Фалсафа моҳият жиҳатдан фақат ҳозиргинигина эмас, балки ўтмишни, ва айниқсаа, келажакда бўлиши мумкин бўлган имконият лар ни ва у лар нинг қандай бўлишлиги билан шуғулланади. У инсоният ҳаётининг истиқболига умид билан қараш ва уни такомиллаштириш йўлларини ва тамойилларини аниқлашга қаратилгандир. Ўзбекистон Республикасининг мустақил тараққиёти давомида тўпланган тажриба фалсафий талқин ва умумлаштириш учун катта имконият беради. Шундай таҳлил тажрибаси ушбу дарсликнинг тегишли бўлимларида берилган. Келгусида мустақил Ўзбекистон тараққиётининг фалсафий талқини янада акт у аллашади. Бир томондан, уни дунё тараққиёти тамоийллари нуқтаи назаридан қараб чиқиш керак бўлади, негаки, бизнинг мамлакатимиз ва унда рўй бераётган жараёнлар – умуман дунё цивилизацияси тараққиётининг бир қисмидир. Иккинчи томондан, мазкур тажрибани уни тўлалигича, барча асосий томонлари бўлган – сиёсий, иқтисодий, маънавий жихатларини биргаликда қараб чиқиб, унинг моҳиятий, қонуний тамоийллари, умумий ва хусусий белгилари нисбатини аниқлаш лозим.

Адабиётлар : 1. Фалсафа. Қадимий луғат. – Т., «Шарқ», 2004 йил, 154-152 бетлар. 2. Ж.Туленов Жамият фалсафаси. Олтинчи бўлим. – Т., 2001 йил. 3. Фалсафа. Ўқув қўлланма. Э.Юсуповнинг умумий таҳрири остида. – Т., «Шарқ», 1999 йил, 252-255 бетлар. 4. С.Э. Крапивенский. Социальная философия. Учебник дня вузов.- Москва, Гуманиторно-издательский центр «ВЛАДОС», 1998 йил, 3-17 бетлар. 5. В.С.Барулин «социальная философия» Учебник дня вузов.- Москва, ФАИР- ПРЕСС, 1999 йил, 4-8 бетлар.

Похожие

ХХ аср фалсафаси

XIX (19) аср охири ва ХХ (20) аср бошларида гарб фалсафаси

XIX асрнинг иккинчи ярмидаги Ғарб фалсафаси

Ҳозирги давр Ғарб фалсафаси

Ғарб Уйғониш даври фалсафаси