Ғарб Уйғониш даври фалсафаси - Философия - Рефераты

Ғарб Уйғониш даври фалсафаси

Загружено в:

19.09.2022

Скачано:

0

Размер:

48.5 KB

Ғарб Уйғониш даври фалсафаси Режа: 1. Ғарб Уйгониш даврининг ижтимоий ва гносеологик илдизлари. 2. Уйгониш даври гуманизмининг мохияти ва хусусиятлари. 3. Николай Кузанский, Жордано Бруно, Галилео Галилейларнинг олам ва уни билиш хақидаги фалсафий қарашлари. 4. Уйгониш даврида социологик таълимотларнинг ривожланиши.

Таянч тушунчалар Номинализм, уйғониш даври, ғарб Уйгониш даврининг ижтимоий илдизлари, Уйгониш даври гуманизми, схоластик фалсафа танназули, табиатшунослик, гелиоцентрик назария, утопик социализм. 1. Уйғониш даври Оврўпода XIV асрнинг иккинчи ярмидан то XVII асрнинг бошларигача бўлган даврни ўз ичига олади. Мохият жихатдан Уйғониш даври индивидуал ва ижтимоий онгнинг илм-фан асосида ривожланиши билан боғланиб, табииётшунослик фанлари ва у билан боғлиқ ҳолда фалсафий фикрлар христианлик таъсиридан чиқиб боришни ифодалайди. Ижтимоий онгдаги бу ўзгаришлар географик ва техник кашфиётлар Оврупо халқининг бу давр маънавий ҳаётида туб ўзгаришларга сабаб бўлди. Черков маънавий ҳокимияти заифлашди, дунёвий фанлар ривожи учун кенг йўл очила бошланди. XIV асрларда дастлаб Италияда вужудга келган бу янги маданият гуманизм номини олади. Умуман гуманизм ибораси луғавий жихатдан инсонийлик, деган маънони англатади. Ўз моҳияти жиҳатидан бу маданият черков, илохиётга хос бўлган маърифатлиликдан узоқлашишни англатади. Зеро, гуманистлар дунёвий фанларни черков схоластикасига қарши қўярдилар. Бу маданиятнинг энг асосий мохияти черков томонидан инкор этилган инсон шахсининг манфаатлари ва хуқуқларини химоя қилган гуманизм эди, чунки у ҳар томонлама ривожланган инсон шахси хақида гапирса ҳам, бутун халқни назарда тутмас эди. Иккинчидан, бу гуманизм инсонни ҳар қандай зўравонликдан, черков ҳукмронлигидан озод қилиш хақида орзу қилган. Бу гуманизм унинг асосий хусусияти индивидуал эркка, рақобатга йўл очиш эди. Дунёқарашдаги бу янги оқим ўша даврда илғор табиий-илмий ва ижтимоий-фалсафий фикрлар ривожланишида катта ахамиятга эга бўлди. Бу

даврда ижтимоий-иқтисодий ва маданий-илмий ҳаётдаги кескин ўзгаришлар ўз навбатида Уйғониш даври фалсафасининг ривожланиш хусусиятларини белгилаб берди. Ўз моҳияти жихатидан бу фалсафий ривожланиш нисбатан илмий йўналишда бўлиб, унинг асосий мақсади схоластикага тобора кўпроқ зарба бериш эди. Бу зарба шундан иборат эдики, фалсафа гуманистик маданиятнинг таркибий қисмларидан бири сифатида илоҳиётнинг хизматкори бўлишдан бутунлай воз кечади. XV - XVI асрлардан фан тобора илоҳиёт билан ўз алоқасини уза бошлаб аста-секин мустақил ривожланиш йўлига ўтиб дин, черков ҳукмронлигига қарши чиқа бошлайди. Ўша пайтда жамиятнинг илғор табақалари техниканинг назарий асоси ва диний мафкурага қарши курашда қурол бўлган табииётшуносликнинг ривожланишидан манфаатдор эдилар. Чунки саноатни ривожлантириш учун фан керак эди. Бу фан физик жисмлар табиат кучларининг намоён бўлиши шаклида тахлил қилинар эди. Табииётшуносликнинг ривожланиб бориши кескин кураш билан боғлиқ эди. XV аср охири ва XVI аср бошларида Ғарбий Европа мамлакатларида феодализм емирлиб, капиталистик иш лаб чиқариш муносабатлари шакллана бошлади. Янги гео график йўлларнинг очилиши ишлаб чиқаришни янада ривожлантирди, ҳунармандчиликдан мануфактурага ўтиш ни таъминлади, бу эса машина техникасининг ривожла нишига олиб келди. Маънавий ҳаётда бу давр табиатни ўрганишнинг кучайиши, черков, дин таъсирига қарши курашнинг авж олиши, фалсафа ва бошқа гуманитар фанларнинг равнақи билан тавсифланади. Бу даврни одатда Ренесанс — Уйғониш даври деб атайдилар. Уйғониш давридан бошлаб фан ғоят тез суръатлар билан ривожлана бошлади. Ер ва ос мон жисмлари механикаси, шу билан бирга унга хизмат қилувчи математик усулларни кашф этиш ва такомиллаш тириш соҳасида буюк ишлар қилинди. Аналитик геометрия, логарифмлар, дифференциал ва интеграл ҳисоб жорий қилинди. Сайёраларнингҳаракат қонуни очилди. Суюқ ва газсимон жисмлар

механикаси "Уйғониш даври" охи рида тўла ишлаб чиқилди. Шунингдек бу даврда материа лизмнинг янги ҳили, фалсафанинг сҳоластикага зид йўна лиши шакллана бошлаган, табиатнинг экспериментал ма тематик тадқиқот усуллари вужудга келган эди. Поляк астрономи Николай Коперник (1473-1543 йй. ) оламнинг гелиоцентрик системасини яратди. Бу на зарияда айтшшшича, оламнинг маркази Қуёш бўлиб, унинг атрофида бошқа сайёралар билан бир қаторда Ер ҳам ай ланиб туради. Уиинг бу таълимоти Птоломейнинг геоцент рик системаси билан алоқанинг ўзилишини билдирарди. Бу назария, шунингдек, оламни Худо яратганлиги ҳақидаги диний афсонага ҳам зарба берди. Коперникнинг гелео центрик назарияси материалистик дунёқараш умумий ри вожининг табиий илмий замини бўлди. Немис астронсши Иоканн Кеплер (1571-1630 йй.) гелеоцентризм назариясидан келиб чиқиб, сайёралар ҳолатини кузатиш асосида сайёралар ҳаракатининг уч қонунини кашф қилади. Бу Коперникнинг Қуёш системаси тузилиши манзарасини аниқлаштиришга ва бутун олам нинг тортилиш қонунини очишга имкон беради. Шунинг билан бир қаторда Кеплернинг кашфиётлари дунёга диний нуқтаи назардан қарашга путур етказади. Лекин шуни ҳам эсдан чиқармаслик керакки, Кеплернинг дунёқараши диний идеалистик тушунчалардан ҳам ҳоли эмасди. Италия олими Жордано Бруно (1548-1600 йй.) ҳам "Уйғониш даври" нинг йирик вакилларидан бўлиб, схо ластик фалсафага ва Рим католик черковига қарши кураш олиб борди. Бруно, Кеплернинг кашфиётидан фойдала ниб, мазкур фалсафий қоидаларининг физик ва астрономик мазмунини аниқлаштирди. У тупроқ, ҳаво, сув, алов ва эфирдан иборат Ер билан осмон оламнинг физикавий якка жинслигини тасдиқлайди, деб уқтиради. Бруно таълимотича, моддий олам бирламчи бўлиб, онг эса иккиламчидир: моддий олам мангу, у ҳеч қандай худо томонидан яратилган эмас: бордан йўқ, йўкдан бор бўлмай ди: у чексиздир: моддий олам чексиз

турларда ифода эти лади, лекин бу чексиз нарса ва ҳодисалар бир-бири билан ўзаро алоқада, бирликдадир. Қуёш системасидан ташқари яна саноқсиз дунёлар, қуёшлар, ерлар мавжуд, дунё — бепоён, моддий олам унинг кичик бир қисмидир, ер эса бепо ён оламнинг заррачасидир. Брунонинг таълимоти, унинг хатти-ҳаракатлари чер ков томонидан қаттиқ танқид остига олиниб, черков судининг ҳукми билан у 1600 йил 17 февралда Римдаги Гул лар майдонида гулханда ёндирилган. Италян олими Галилео Галилей (1564—1642 йй.) ҳам "Уйғониш даври" нинг, буюк олимларидан биридир. У оламдаги барча нарса ва ҳодисалар моддий асосга эга, олам бениҳоя, материя абадий, табиат ягона бўлиб, меҳаника қонунларига бўйсунади, деб тушунган. Галилей Қадимги юнон мутафаккири Демокритни устоз деб тан олиб, оламдаги нарса ва ҳодисаларнинг моддий асосини атом ташкил қилади деган ғояни қўллаб-қув ватлаган. Галилей инсон табиат қонунятларини билишга қодир, кузатиш, тажриба, табиатни билишнинг бошланғич нуқтасидир, ҳодисаларнинг ички моҳиятини билиш эса билишнинг олий босқичидир, билиш жараёни — ҳиссий ва ақлий билимдан иборат, деб ҳисоблайди. Илмий тажрибага асосланган математик усулнинг асосчиларидан бири бўлгап Галилей механика ва астраномия соҳаларида муҳим дунёқараш аҳамиятига эга бўлган бир неча илмий кашфиётлар қилган. Унинг кашфиётлари ге лиоцентризм назариясининг тўғрилигини, оламнинг чек сизлиги ғоясини, ер ва инсон жисмларининг моддий жи ҳатдан бир- бирига ўхшашлигини, табиатнинг мавжуд қонунлари ва уларни бўлиш мумкинлигини исботлаб бер ган. Галилей 1632 йили "Олам тўзилишининг икки асоси — Птоломей ва Коперник системаси ҳақида диалог"номли асарини нашр қилди. Унинг асари нашрдан чиққандан кейин Галилей черков судига берилган Бу ўринда Николай Кузанский, Жордано Бруно, Галилео Галилейларнинг табиий-илмий, фалсафий қарашлари устида тўхталиб ўтиш

мақсадга мувофиқдир. Уйғониш даврида ўрта аср ижтимоий-сиёсий тузумига ва маънавий ҳаётда черковнинг яккаҳокимлигига қарши кураш жараёнида илғор социологик таълимотлар вужудга келди. Ўша даврда жамиятнинг илғор табақалари дунёвий, миллий ва марказлашган давлат тарафдори бўлганлар. Ўрта аср мафкурасига қарши қуйи табақалар демократиясининг ҳимоячилари ҳам турарди. Улар ижтимоий тузумни тубдан қайта қуриш хақида орзу қилар эдилар. Худди шу даврга келиб инсоннинг «табиий- хуқуқлари», халқнинг суверенитети хақидаги ғоялар вужудга келади. Лекин «табиий-хуқуқ» ва «халқ суверенитети» ғоялари ўша даврда воқеаликда ўз аксини топа олмади. Омманинг инқилобий портлашидан қўрққан янги мулкдорлар кучли давлат хокимияти хақидаги таълимотни асослаб беришни талаб қилардиларки, бу давлат фақат ер эгаларининг қаршилигини эмас, балки халқнинг инқилобий харакатини бостиришга хам қодир бўлсин. Бундай социологик назариянинг типик вакилларидан бири Николо Макиавелли (1469-1527) эди. 4. Уйғониш даврида халқ қуйи табақаларининг орзу-умидлари ва интилишларини акс эттирувчи илғор мутафаккирлар камол топа бошлади. Шулар жумласига йирик сиёсий арбоб ва мутафаккирлар Томас Мор ва Томмазо Кампанелла киради. Улар дастлабки ижтимоий - ҳаёлий жамият хақидаги таълимотнинг асосчиларидир.

Адабиётлар: 1. Каримов И. Бунёдкорлик йўлидан. — Т. Ўзбекистон 1998. 2. Каримов И. Истиқлол ва маънавият. — Т. Ўзбекистон, 1994. 3. Каримов И. Маънавий юксалиш йўлида. — Т. Ўзбекистон, 1998. 3. Антология мировой философии в 4-х томах. Том 3. М. 1971. 4. Мир философии в 2-х томах. Т. 2. М.1990. 5. Основа философии. Т. Ўзбекистон 1998. 6.М.Ахмедова. Фалсафа. Т:2007.

Похожие

Ҳозирги давр Ғарб фалсафаси

Фалсафанинг тараққиёт босқичлари. Ғарб фалсафаси

XIX асрнинг иккинчи ярмидаги Ғарб фалсафаси

Ўрта асрлар ва янги давр Ғарб фалсафаси

Темур ва Темурийлар даври фалсафаси