Туркистон ўлкасида никоҳ муносабатларининг тартибга солиниши - Философия - Рефераты

Туркистон ўлкасида никоҳ муносабатларининг тартибга солиниши

Загружено в:

19.09.2022

Скачано:

0

Размер:

116 KB

Туркистон ў лкасида никоҳ муносабатларининг тартибга солиниши Режа: 1. Марказий Осиё хал қ ларида оила ва никоҳ муносабатлари. 2. Шариат ва одат бўйича никоҳ. 3. Туркистон ў лкасида никоҳ муносабатларининг тартибга солиниши.

Марказий Осиё хал қ ларида оила ва никоҳ муносабатлари Ўзбек халқи Ўрта Осиёнинг қадимий халқларидандир. Бу халқнинг вужудга келиши, ривожланиши ва кўпайишини ўрганиш муҳим аҳамиятга эга. Бунинг бирдан-бир асоси никоҳ ва оила муносабатларидир. Жуда қадим вактларда ҳозирги тушунчадаги никоҳ ва оила муносабатлари бўлмаган. Дастлабки вақтларда гурухий никоҳ, умумий эр-хотинлик бўлган. Зардўштийлик динининг муқаддас китоби «Авесто» бир қанча халқларнинг ижтимоий-сиёсий, ахлоқий карашларнинг вужудга келиши ва ривожланиши тарихини ўрганишда қимматли манбадир. 1 «Авесто» да инсоний бурч фақат ахлоқий йул-йуриқларни ўзлаштиришдан иборат бўлмай, балки инсон оилавий турмуш, яхши турмуш ўртоғи, фарзандлар тўғрисида ҳам ўйлаши зарурлиги таъкидланади. Ўша даврда эркаклар 16 ёшдан уйланиб, бир нечта хотин олиш ҳуқуқига эга бўлганлар. «Авесто» да қайд қилинишича эркак киши аввало уйланиши учун моддий ва маънавий тук ва жисмонан бақувват бўлиши лозим; бунинг учун уз вақтида овқатланиши зарур «Еб ичмайдиган инсоннинг тоат-ибодат қилишга кучи етмайди, бола туғдира олмайди» 2 (Ясна 33, 3-боб) Зардўштийликда оилавий бурч ва фарзанд тарбияси алоҳида ўрин тутади. Бу ўринда «Авесто» тадқиқотчиси Х. Хомидовнинг фикрини келтириб ўтиш мақсадга мувофиқдир. «Авесто» да қ ариндошларнинг ў заро оила қ уриши ман этилган. А влодни бену қ сон са қ лаш учун шундай қ илинган. Кўп болали оилаларга жамоа ҳисобидан нафақа тайинлаш лозимлиги қайд этилган бир йўла 2-3 та фарзанд туққан аёллар мукофат олишга сазавордирлар 3 деб уқтирилган. Патриархал оила Ў рта Осиё хал қ ларида оиланинг энг дастлабки тарихий шакли хисобланади. 1 2 3

Никоҳ – арабча к ў шилиш ў зи ў збек тилига араблардан кириб келган. Лекин Ў рта Осиёда якка оилаларнинг вужудга келиши милоддан аввалги I минг йилликларга т ўғ ри келади. Кадимги юнон тарихчиси Стробан (мил. ав 64-23 й) «ҳар бир массагетнинг ў з хотини булган» 4 деб ёзади. Ў рта Осиёда аёлларга қ адимдан кат т а ҳ урмат билан қ аралган. Улар жамиятда эркаклар билан тенг ҳуқуқ лардан фойдаланганлар. Геродотнинг «Тарих» асарида тасвирланган массагетлар маликаси Т ў марис образи. Маказий Осиё хал қ ларининг машхур достонлари «У ғ изнома», «Алпомиш», «Монос» ларда никоҳ билан бо ғ лик урф одатларда йигитларнинг жисмоний ва аклий коблиятларига алохида эътибор қ аратилган. Милодий – 7 – 8 асрларга оид с ўғ д ёзувлари ор қ али оила-никоҳ муносабатлари т ўғ рисида ноёб ёдгорликлар етиб келган . Шартли равишда HOV-3 деб белгиланган Сўғдча никоҳ гувохномаси томонларнинг ҳуқуқ ва мажбуриятларини белгилаб беради. Сўғдча никоҳ гувохномаси «Тархун подшолигининг X йилидир. Масвугич йилининг осмонруч куни. Лақаби Нидом булган Уттакин Навекат ҳукмдори Чер Вахзанак ўғлининг ҳомийлигидаги бир аёлни ўзига хотинликка олади. Хотиннинг номи Дугдгунча, лақаби эса Чата-Вийуснинг қизи. Чернинг ўзи химоясидаги (бу аёлни) акоидга мувофик шундай шартга биноан бахш этди. Уттакин бу Чатани севикли Хотин сифатида ҳурмат ва эхтиром билан озиқ- овқат, кийим-кечаги, безак тақинчоқлари билан таъминланган ҳолда, эъзозлаб, муҳаббат билан ўз уйида подшохойим хотин сифатида сақласин- токи зодагон (насабли) эркак зодагон (насабли) аёлни хотин тутгани каби. Шунингдек Чата ҳам Уттакинни севикли эр сифатида ҳурмат ва эҳтиром билан асрасин, Уттакин кишининг бахт-саодати ҳақида қайғурсин, унинг

(Уттакиннинг) буйруғини хотини ўзига қонун деб хисоблаб, амал қилсин, токи зодагон аёл зодагон эркакни эр тутгани каби». Келажакда агар Уттакин Чатанинг рухсатисиз бошқа хотин олса, ёки чўри ва ё (бошқа) шунга ўхшаш аёлни олса, борди-ю у хол Чатага номаъқул бўлса, Уттакин ҳолда эр бўлмиш Уттакин Чатага 30 дрҳам динорий, яхши сақланган тоза (кумуш) пул беради. Шундан кейин бундай хотинни (Чатани) на хотин сифатида, на ч ў ри сифатида са қ ламасин, уни куйиб юборсин. Агар келажакда Уттакин Чатани хотин қилмайман деган қарорга келса, бу ҳолда уни кўйиб юборсин, (лекин унга) озиқ-овқат берсин, (бирга хаётлари вактида) олган нарсалари билан ҳамда товон пули билан (бошқа) шартларсиз уни жўнатиб юборсин. Шунда Уттакин Чатага бошқа (хеч нарса) товондор бўлиб қомайди ва туламайди ва шундан кейин у ўзига ёққан аёлга уйлана олади. Агар Чата Уттакинга бундан буён хотин бўлмаслик қарорига келса, ундан хотинликдан чиқиб кетсин. Бу ҳолда у Уттакинга кийишга яроқли кийимлар қолдирсин. (Тунда) Уттакиндан олган безак тақинчоқларни (ва бошқа) нарсаларни ташлаб кетсин. Чата ўзига тегишли ва биргаликдаги ҳаёти давомида орттирган мулкини олиб кетсин. Ва у бошқа (хеч нарсага) товондор бўлмасин, тўламасин. Шундан кейин Чата ўзи хохлаган эркакни ўзига эр қилиши мумкин. Агар Уттакин (ажримдан сунг) жиноят қилса, бунинг учун ўзи жавобгар бўлсин. Агар Уттакин кимнингдир қуллигига тушиб қолса, қарз бадалига қул бўлса, асирликка тушса, бирор кимсанинг ҳомийлиги асосидаги мулкка айланса, бу ҳолда Чата ўзидан бунёд бўлган авлоди билан бирга ҳеч қандай мажбуриятсиз озод қилинмоғи лозим. Бу никоҳ битими – қонунлар уйида, унинг бошлиғи Вахгукон Вархуман ўғли хузурида тузилади. Бу ерда гувох сифатида Скатч Шишич ўғли, Чахрен Ромич ўғли, Шав Махак ўғли бор эди. Ромтиш Вгашфарн ўғ ли томонидан ёзилди. Уттакин ва Чата (лар) нинг никоҳ битими . 4 4 М. Исхоқов. Унитилган подшоликдан хатлар, «Фан», Т., 1992, 37-39-бетлар.

Куёвнинг келин томон олдидаги мажбуриятлари Тархун подшолигининг X йилидир. Масвугич йилининг осмонруч куни. «Лакаби Нидом булмиш Уттакин Кийшик углидан Навекат хокими Чер Вахзанак углига ва унинг (Чернинг) угилларига, уруг-аймокларига, Мен, жаноб, сендан ла қ аби Чата б ў лмиш Дугдгунчани Вийус кизини хотинликка олдим. Сунгра сенга, Чер, мен шундай арз килдим ва ваъда бердим: шу бугундан иборат келгусида тоабад Чата менга хотин булиб колажак ва жаноб, сенинг каршигда ҳам худо Митра гувохлигида қуйидагиларни зиммага оламан: уни (Чатани) мен сотмайман, қарз эвазига қулликка ҳам бермайман, бирор кимсанинг хомийлигидаги ўз мулкига айланишига ҳам (йул куймайман). Шунингдек, агар кимдир уни мендан бевосита ёки сиртдан тортиб олса, уни таҳқирласа, Уттакин ҳолда мен уни шу захотиёқ ҳеч қандай зиён-захматсиз озоб қиламан. Борди-ю, агар Чата мен билан қолишни ихтиёр қилмаса, ёки мен уни ўзим қўйиб юборсам, уни сенга ва сенинг ўғилларингга ҳамда уруг-ужутинга соғлом, зиён-захматсиз етказиб бераман, топшираман. Агар уни зиён-захматсиз етказиб бермасам, у ҳолда 100 динорий дрҳам, кумуш муомилада амал қилиши тасдиқланган хилидан, яхши сақланган (тоза сифатли) пул қарз бўламан, (карзни) узаман ва сенга тўлайман. Шу пулни сенга тўламасам у ҳолда 10 дрҳамига 2 дрҳамдан пеня тўлаш эвазига қарз сифатида сақлайман». Уттакин ўғиллари ва уруг-ужути билан Чернинг ўзига ва угилларига шу шартлар ва 100 дрҳам юзасидан лакаби Нивудак булмиш Нипак Вурз углини жавобгар сифатида тайин этди (яъни агар Уттакин шартларни бажармаса Нивудак – Нипак Вурз угли Чер ва унинг угиллари олдида жавобгар булади. Уттакинни шартларни бажаришга мажбур килади). Чер ҳамда унинг уруг-ужути хохлаган кишисидан (Уттакин ёки Нипакдан) бу аёлни зиён-захматсиз, пулини пеняси билан бирга етказиб беришни талаб килаверсин. Ва бу нома барча халкка – шу уйда муким яшовчиларга ва хонадон мехмонларига бирдек тааллуклидир. Ва хужжат «Қонунлар уйида » унинг бошлиги Вахгукон Вархуман угли хузурида тузилди. Бу ерда гувох

сифатида Скатч Шишич угли, Чакўшак Нанич угли, Чахрен Ромич угли бор эди. Уттакин буйругига биноан Ромтиш Вгашфарн угли томонидан ёзилди. Тамом. Чата (учун тайёрланган) нусха. Тадкикотчилар фикрича, ҳар икки хужжат узарор узвий боглик булиб, бирида турк зодагони Уттакиннинг сугд аёли булмиш Дугдгунчага уйланиши расмийлаштирилса, иккинчиси куёв Уттакинниниг Дугдгунчани турмушга бераётган хомий отахони Навекат шахрининг (Еттисув вилоятидаги кадимги шаҳар) хокими Чер олдидаги мажбуриятлари баён этилган. Шунга кура, Nov. 4 хужжати Nov. 3 га нисбатан илова хусусиятига эга. Шариат ва одат бўйича никоҳ Никоҳ мукаддас ишдир. Никоҳ-халоллик, никоҳсиз кушилиш ҳаромлик белгисидир. У ҳуқуқ тилида бола тугилишини қонунлаштирадиган алохида турдаги хусусий шартномани англатади . Шариат бўйича никоҳ шартнома ҳарактерига эга булиб, хусусан олди- сотдига ухшаб кетади. Бир томондан шартноманинг предмети - келин, иккинчи томондан - сотиб олувчи сифатида куёв катнашиб, келинга белгиланган маълум бахони, яъни шартноманинг асосий шарти хисобланган туловни – калин ва махрни тулашдан иборат. Давлат тунтаришига кадар Туркистонда мусулмонлар уртасида никоҳ килинаётганда, чинакам олди-сотдига айланиб, келин томон калинни иложи борича купрок олишга, куёв томон эса, аксинча, бериладиган калинни камайтиришга ҳаракат қилишган. Пировардида, куёвнинг маблаги, келиннинг хусни ва холатини хисобга олиб, томонлар маълум микдорга келишганлар. Шариат бўйича никоҳ шартномаси одатий шартномалардан фарк килган. У умрбод тузилган. Шариат мудаттли шартларга йул куймаган. Агар

никоҳ ахдида муддатли шартларга маълум хафта, ой ёки йилга йул қўйилган булса, бундай никоҳ хакикий эмас деб саналган. Шундай килиб, эр хотинни ашё сифатида сеп моллари билан сотиб олган. Бу холатдан келиб чиккан ҳолда хотин эрнинг ҳамма истак- талабларини кондириши лозим булган. Шариатда никоҳнинг шартнома ҳарактерига эгалиги айникса никоҳдан утиш шартларида куринади. Шариат бўйича никоҳдан утиш шартлари. Шариат бўйича никоҳдан утиш учун никоҳдан утувчилардан бир катор шартларга риоя қилиш талаб этилган. Улар асосан куйдагилардан иборат: 1) никоҳдан утувчиларнинг узаро розилиги. Шариат қоидаларига никоҳ шартномасини тузишда эр-хотин бўлиш учун бошқа шахслар томонидан хеч кандай мажбурлаш бўлиши мумкин эмас, шунингдек никоҳдан утувчилардан бирига иккинчисининг таъсир курсатишига йул куйилмайди. 2) никоҳ ёшига тулиш. Шариат бўйича никоҳ ёши угил болалар учун 12 ёш, қизлар учун 9 ёш белгиланган. Шунда угил болалар жинсиу жихатдан вояга етган бўлишлари лозим. Бу йиллар никоҳ бобида вояга етганликни белгилашда сунги погона хисобланган. Амалда эса угил болалар - 14, қизлар - 12 ёшга тулганда никоҳ тузилган. 3) никоҳни гувохлар иштирокида тузиш. Шариат бўйича никоҳ ахдини тузиш вактида икки киши гувохликка утиши лозим. Эркаклар ёки бир эркак ёки икки аёл шундай гувохликкак утиш эди, чунки шариат бўйича икки аёлнинг гувохлиги бир эркакнинг гувохлигига тенг килинган. Шариат қоидалари бўйича муомилага лаёкатли бўлиш учун эркаклар 15-16 ёш аёллар 9 ёшга етарли хисобланган. 4) к е лин учун калин ва махр тулаш: шариат бўйича никоҳ ахдини тузишнинг навбатдаги шарти калинни тулаш ва ажратилган махрни беришдан иборат булган. Бусиз никоҳ хакикий эмас деб саналган. Калинни

тулагач никоҳ ахдини тузиш келиннинг ота-онаси учун муайян фойда келтириб, камбагал оиладаги куёвнинг ахволига жуда огир таъсир этган. 5) дининй эътикод бирлиги: шариат бўйича факат ислом динига мансуб булган шахсларгина узаро никоҳ туза олган. Ислом динига эътикод килувчи эр куп худоликка, будпарастликка эътикод килувчи ёки умуман хеч кандай динга мансуб булмаган аёл Билан никоҳ тузиш ҳуқуқига эга булмаган. Агар христиан ёки ёхудий ислом динига кирса, у ҳолда мусулмонлар Билан никоҳ ахдини туза олган. Шариат бўйича хатто эр-хотиндан биттаси исломга хоинлик килса (бошқа динга утса) никоҳнинг бузилишига олиб келади. Мусулмон аёлларнинг бошқа диндаги шахсларга турмушга чикиш ҳуқуқига эга булмаганлар, улар факат мусулмонларга турмушга чикиш ҳуқуқига эга булганлар. Агар эр ёки хотин бошқа динга кириб, мусулмон динидан чикса, у ҳолда улар уртасидаги никоҳ бекор килинган ва улар уртасида ҳамма муносабатлар тухтатилган. Агар исломга нисбатан эр томондан содир этилса, у хотинига махр беришдан ва «идда» 5 вактида унга нафака тулашдан озод этилмайди. Агарда бу иш хотин томонидан содир этилса идда вактида нафака олиш ҳуқуқидан махрум булади 6) никоҳдан утаётганлар якин кон-кариндош булмаслиги. Мовароуннахрда исломга кадар никоҳ муносабатлари тийиб булмайдиган ва тартибсиз шаклларда намоён булган. Ислом никоҳ тузиш учун тусик буладиган кариндошчилик даражасини белгилади 6 . Шариат якин кариндошларнинг ёки кукалдошлар (бир онани эмиб ката булганлар) нинг никоҳини манн этган. 7) табака бўйича тенглик. Никоҳ ахдини тузишда талаб килинадиган шартлардан бири табака бўйича тенгликдир. Никоҳ хакикий тенг бўлиши учун «кафаат» - никоҳга кирувчи шахслар уруги, кариндошлиги бўйича ва унвонларда тенг бўлиши лозим эди. Туркистонда мусулмонлар ҳар хил табакадан иборат булганлар. Шунинг учун никоҳ ахдини тузиш вактида 5 6

табакага риоя этиш талаб этилган. Бу шарт унин г синфий ҳарактерини курсатади. Масалан, шундай икки табака – «оксуяк» 7 (зодагон) ва «корасуяк» 8 (оддий халк). Олий табакадаги аёл паст табакадаги эркакка турмушга чикиши мумкин эмасди. Олий табакадаги эркак ҳар кандай табакадаги аёлга уйланиши мумкин эди. Олий табакадаги (оксуяк) аёл корасуяк эркакка турмушга чикса, оксуякликдаги имтиёзларини йукотиб, лаънатлар эшитарди. 8) никоҳдан утувчиларнинг рухий жихатдан соглом бўлиши. Шариат бўйича никоҳ ахдини тузувчи томонлар рухий жихатдан соглом бўлиши лозим. Аклдан озган шахс билан тузилган никоҳ ахди хакикий хисобланмайди. Юкорида санаб утилган шартларга риоя килиниб тузилган никоҳгина қонуний хисобланиб, тарафларни тегишли ҳуқуқ ва мажбуриятлар билан таъминлаган. Айтиб утилганлардан куйидаги хулосани чикариш мумкин. Шариат нормаларида белгиланган шартлардан кузда тутилган асосий максад соглом, халол никоҳ муносабатини вужудга келтиришдан иборат. Оилада аёллар чекланган ҳуқуқлардан фойдаланганлар. Шариат нормалари хотин-қизларни ижтимоий хаётдан четлатган, улар факат уй ишлари ва бола тарбияси билан шугулланиши лозим булган. Туркистон ўлкасида никоҳ муносабатларининг тартибга солиниши Жамият тараккиётининг барча боскичларида никоҳ ва оила шаклларига жамиятнинг моддий шароитига караб белгиланиб келган. Ишлаб чикарувчи кучлар ва ишлаб чишариш муносабатлари тараккий этгани сари оила шакллари янада ривожланди, уз мазмунини узгартириб боради. 7 8

Ишлаб чикариш куроллари ва воситалари хусусий мулк булган кулдорлик, феодал ва капиталистик жамиятларда оилавий муносабатлар ҳам хусусий мулкчиликка асосланади. Оилада хотин-қизларнинг камситилиши, уларнинг ҳуқуқи эркакларники билан тенг булмаслиги, эркакнинг оилада хукмронлиги иктисодий хукмронлик окибатидир. Кишилик жамияти ривожланиши билан никоҳ тузи шва оила куриш сабаблари ҳам узгариб боради. Хусусан, бу ходисалар мулкчилик шакли билан белгиланади. Давлат тунтариши содир этган ишчилар синфи тунтаришнинг илк кунлариданок социалистик асосдаги никоҳ ва оила қонунчилиги масаласида ҳам маълум узгаришлар қилишга киришди. 1917 йил декабрь ойида Совет хукуматининг иккита декрети эълон килинди. Булар «гражданлик никоҳи, болалар ва гражданлик холатларини кайд қилишни олиб бориши» 9 ва «Никоҳдан ажралиш туғрисида» 10 ги декретларидир. РСФСР декретлари босиб чикарилгандан сунг Туркистон хукумати уларни улкада Амалий тадбик этишга каратилган махсус буйруклар чикарди. Буйрукда Туркистон шаҳарларидаги барча узини-узи бошқарув органлари хузурида якин келажакда никоҳ, тугилиш ва улимни руйхатга олиш булимлари тузилиши таъкидланган эди. Туркистон республикаси Халк Комиссарлари Совет ива Адлия халк комиссарлиги уз тушунтиришлари билан, биринчидан, янги тузилган, хали етарли амалий тажрибага эга булмаган махаллий Совет судларига никоҳдан ажралиш туғрисидаги ишларни тугри хал қилишда ёрдам берди, иккинчидан, махаллий ахоли уртасида никоҳ ва оила туғрисидаги қонунларни таргиб килди. Туркистон улкасининг автоном деб эълон қилиниши Туркистон Советлари V улка съездининг муҳим хужжатларидан булди. 9 10

Туркистон АССР нинг 1918 ва 1920 йиллардаги Конституциялари янги ижтимоий ва давлат тузумининг принцпларини ифода этадиган асосий хужжатлар хисобланади. Туркистон АССР да никоҳ ва оилага оид муҳим ҳуқуқий масалалар 1918 йил 16 декабрда қабул килинган «Фукоролик холати далолатномалари, никоҳ, оила ва васийлик ҳуқуқи хакида РСФСР қонунлар кодекси» да хал этилди. 1917 йилда қабул килинган декретларга нисбатан бу кодекс бир катор янги ҳуқуқий қоидаларни белгилаб, никоҳ ва оила қонунчилигини маълум тизимга солди. Кодекс 246 моддадан иборат булиб (юкоридаги икки декретда 26 модда бор эди), фукоролик холати далолатномалари, никоҳ ҳуқуқи, оила ҳуқуқи, васийлик ҳуқуқидан иборат турт булим, 17 бобни ташкил этди. Кодекс фукоролик холати далолатномалари билан бошланса ҳам, аммо унда асосий эътибор никоҳ ва оила масаласига каратилган булиб, бу масалаларга 130 модда ажратилган эди. Кодексда 1917 йил 18 декабардаги декретнинг факат давлат органларида фукоролик холатлари руйхатидан утган никоҳ юридик кучга эканлигини тан олиш туғрисидаги қоидаси саклаб колиниб, никоҳга утиш шартлари масаласи янгидан ишлаб чикилди. Улар куйидагилардан иборат: никоҳ ёшига тулиш (қизлар учун 16 ёш, йигитлар учун 18 ёш), никоҳга кирувчиларнинг рухий соглом бўлиши, якка никоҳлилик, никоҳга утувчилар уртасида юкорига ёки пастга караган тугри чизик бўйича кариндошлик булмаслиги, никоҳ тузиш учун узаро розилик. Даврнинг хусусиятини назарга олиб, никоҳ хакикатда узаро розилик асосида тузилганлиги хакида никоҳга утувчилардан тилхат олинган. Никоҳни хакикий эмас деб таниш, эр-хотиннинг ҳуқуқ ва мажбуриятларининг келиб чикиши асослари, ота-она ва болалар уртасидаги шахсий ва нафака борасидаги ҳуқуқ ва мажбуриятлари, кариндошлик

холатида булган шахсларнинг ҳуқуқ ва мажбуриятлари ҳамда бошқа масалалар тартиюга солинган. Кодекс оилада эр ва хотиннинг тенглигига асосланиб, она ва бола ҳуқуқини мухофаза қилишга каратилгандир. Эр-хотин уртасидаги мулкий маносабатларни белгилашда эр- хотиннинг мулки алохида булинган мулк деган қоида асос килиб олинган. Туркистон ўлкасида 1918 йилги кодексни тадбиқ этишда, фуқаролик ҳолати далолатномаларини рўйхатдан ўтказиш бўлимларини ташкил этишда, фуқароларнинг ҳуқуқ ва мажбуриятларини тушунтиришда Туркистон Ички ишлар халқ комиссарлигининг роли ката бўлди. 1919 йил 15 ноябрда Ички Ишлар халқ комиссарлиги «Туркистон Республикасида фуқаролик ҳолати далолатномаларини қайд қилиш бўлимларини ташкил эти шва уларнинг фаолияти» тўғрисида махсус қўлланма қабул қилди. Унда бу органларни ташкил этиш қоидалари ва уларнинг фаолияти батафсил белгиланди. 1922 йил 25 июльда Туркистон Марказий Ижроя Комитети «Туркистон Республикасининг мусулмон халқ судлари тўғрисида Низом» қабул қилди. «Низом»га биноан фуқаролик ишларини (асосан никоҳдан ажралиш ва мерос ишлари масалалари), шунингдек маҳаллий халқларнинг урф – одатлари ва ахлоқи билан боғлиқ ишларни кўриш учун параллел равишда мусулмон халқ судлари ҳам тузилди. Уларнинг таркибига бир йил муддатга бир судья, волость ва шаҳар нормасида маҳаллий халқ томонидан сайланган халқ судьялари киради. Бухоро Халқ Республикасида никоҳнинг ҳуқуқий асослари 1920 йил 2 сентябрьда Бухоро амирлиги қулаб, Бухоро Халқ Совет Республикаси вужудга келди. Бухоро Халқ Совет Республикасида никоҳ ва оила тўғрисидаги қонунчилик шариат нормаларига асосланган эди. 1924 йил 17 апрельда Бутунбухоро Марказий Ижроия Комитети маиший жиноятлар тўғрисида декрет қабул қилди. БХСР халқлари одати

ҳисобланган никоҳ тузиш учун аёлларни олиб қочиш билан боғлиқ қуйидаги ҳодисалар Марказий Ироия Комитети томонидан ижтимоий хавфли жиноий ҳаракат деб тасниф этилди: 1. Аёлларнинг эркига қарши зўрлик қилиб ўғирлаш; 2. Жинсий жиҳатдан балоғатга етмаган қизларни никоҳга олиш мақсадида ўғирлаш; 3. Аёлларнинг хоҳишига зид равишда никоҳ расм – русумларини ўтказиш ёки никоҳни қайд қилдириш. БХСРнинг маиший жиноятлар тўғрисидаги қонуни никоҳ ҳуқуқи борасида чиқарилган бирдан – бир акт ҳисобланади. Бухоро Совет Республикаси ҳудудида тузилган диний никоҳлар ёзма шаклда расмийлаштирилмаган, никоҳга кирувчиларга никоҳ муносабатини тасдиқловчи гувоҳнома ҳам берилмаган. Зарур ҳолларда никоҳ ҳуқуқий муносабатини гувоҳлар кўрсатуви билан тасдиқлаш мумкин бўлган. Хоразм Халқ Республикасида никоҳнинг ҳуқуқий асослари 1921 йил 3 июльда Хоразм Халқ Совет Республикасида Халқ Комиссарлари Советининг никоҳ тўғрисидаги 1 – сонли буйруғи чиқди. Бу буйруққа биноан никоҳ ёши йигитлар учун 17 ёш, қизлар учун 16 ёш белгиланди. Буйруқда кўрсатилган никоҳ ёшига тўлмасдан туриб никоҳ шартномасини тузиш, никоҳ муносабатига кириш манн этилади. Эрга хотинини озиқ – овқат ва кийим – кечак билан таъминлаш мажбурияти юклатилади. Агар қиз ёшлик вақтида биронтага унаштирилиб қўйилган бўлса, у никоҳ ёшига тўлганда унга турмушга чиқишга рози бўлмаса, у ҳолда келиннинг ота – онаси қиз учун олинган қалинни қайтаришлари лозим эди. Буйруқни бузганлар эса 5 йилга қадар муддатга озодликдан маҳрум этилиши мумкин эди. Марказий Осиёда миллий давлат чегараланиши ўтказилгандан сўнг ҳамда Ўзбекистон ССР тузилгач, бу ерда никоҳ – оила муносабатларини «РСФСР гражданлик ҳолатлари акти, никоҳ, оила, васийлик ҳуқуқи тўғрисидаги қонунлар кодекси» билан тартибга солиш давом этди.

Ўзбекистонда никоҳий муносабатларнинг ҳуқуқий асослари Ўзбекистон ССрнинг ташкил топиши ва Бухоро ва Хоразм халқ республикаларининг унинг таркибига Кириши оила қонунчилиги бўйича муҳим муаммоларни кодификациялаш ва унификициялаш (бир хиллаштириш вазифаларини қўйди). Ўзбекистон ССР Ички ишлар халқ комиссарлиги ўзининг 1927 йил 15 январдаги циркулярида бундай ҳолатни ғоят нормал ҳолат, деб ҳисоблаб, никоҳни рўйхатга олиш учун фақат никоҳланувчиларнинг ўзаро розилиги ва никоҳ ёшига етганлиги асос бўлишини кўрсатди. Шифокор томонидан берилган маълумотнома эмас, балки қишлоқ Совети ёки мақалла қўмитаси томонидан берилган маълумотнома никоҳ ёшига тўлганликни исботлайдиган ҳужжат ҳисобланади. ЗАГС (бугунги ФХДЁ) органлари никоҳга ўтувчилардан паспорт ва аризаларидан ташқари маҳалла қўмитасидан никоҳ ҳақиқатда никоҳга ўтувчиларнинг хоҳиши билан тузилаётганлиги, куёв келин учун унинг ота – онасига анъанавий қалинни бермаганлигини тасдиқловчи ҳужжатларни талаб қилган. Ўзбекистонда Совет Социалистик Республикасининг «Никоҳ, оила ҳамда васийлик ва гражданлик ҳолати актларини ёзиш ҳақида қонунлар кодекси» асоссан 1928 йил 7 мартда 2 чақириқ Ўзбекистон ССР Марказий Ижроия Комитетининг 1928 йил 23 июнь қарори билан 1928 йил 1 октябрдан бошлаб амалга киритилди. Ўзбекистон Никоҳ – оила кодексининг ўзига хос хусусияти шундан иборатки, унда маҳаллий ўтроқ халқ учун уларнинг фамилияси бўлмаса, никоҳга ўтиш вақтида никоҳга ўтувчилардан биттасининг ота исми бўйича никоҳни расмийлаштириш ва уларнинг никоҳигача бўлган ота исмида қолиш ҳуқуқи берилган. Никоҳдан ажралиш вақтида эса – эр – хотиннинг ҳар бирига ўз хоҳиши бўйича фамилия танлаш ҳуқуқи берилган. Эр – хотин ўртасида

ўзаро келишиш бўлмаса, у ҳолда бу масала бўйича уларнинг ҳар бирига никоҳгача бўлган фамилияси қайтарилади. 1941 – 1945 йиллар уруши даврида бир қанча норматив актлар қабул қилинди. Ушбу актлар ичида собиқ СССР Олий Совети Президиумининг 1944 йил 8 июлдаги «Ҳомиладор аёлларга давлат нафақасини кучайтириш тўғрисида», «Қаҳрамон она» фахрий унвонини белгилаш ва «Оналик шуҳрати» ордени ҳамда «Оналик медалини таъсис этиш тўғрисида» чиқарганфармонлари алоҳида диққатга сазовордир. Юқорида кўрсатилган қонун – ҳужжатларидан маълумки, оила ва никоҳ масалалари давлатни доим қизиқтириб келган, давлат назаридан ҳеч ажратилиб қўйилмаган. Сабаби бутун дунёда оила мустаҳкам, иноқ – тотув бўлса, оила соғлом бўлсагина давлатнинг ишлари унумли бўлган. Чунки давлат муассасаларида, унинг бутун фаолиятини юксалтиришда инсоннинг ҳаракатсиз хеч нарсага эришиб бўлмайди. Давлат фақат халқ туфайли мавжуд, халқ эса оилада туғилади, ўсади, шаклланади. Шунинг учун оила қонунчиликлари босқичма – босқич ривожланиб бориши ҳаёт талаби бўлиб қолган.

Адабиётлар: 1. Узбекистон Республикаси Конституциясига шархлар. 2. Саидов А, Таджиханов У, Одилкориев Х. "Давлат ва хукук асослари". Т.,"Шарк", 2002 й 3. З.Исломов, О.Хусанов, М.Мирхамидов. Хукукшунослик. Маърузалар матни. Т., 2000 йил. 4. Ф.Отахужаев. "Никох ва уни хукукий тартибга солиниши". Т.,"Узбекистон", 2000 йил. 5. Узбекистон Республикас и оила кодексига шархлар. Т., 2000 йил.

Похожие

Туркистон маърифатчи-жадидларининг ахлокий карашлари

Туркистон маърифатчи-жадидларининг ахлокий карашлари

Никоҳ ва оиланинг ахлоқий асослари, унинг ёшлар тарбиясидаги ўрни

Дунёвий тараккиёт ва дин

Жамиятнинг социал хаёти