Техниканинг моҳияти ва тадрижи - Философия - Рефераты

Техниканинг моҳияти ва тадрижи

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

74.5 KB

Техниканинг моҳияти ва тадрижи Режа: 1. Техника фалсафасининг вужудга келиши 2. Техниканинг моҳияти ва тадрижи Техника тадрижи 3. Техника ва илм-фан Техника ва илм-фан

1. Техника фалсафасининг вужудга келиши Ҳозир жамият ҳаётида техника ҳал қилувчи роль ўйнайди. Унинг тараққиёти инсон ҳаётининг деярли барча соҳаларига тааллуқли бўлиб, инсон ва табиат ўртасидаги ўзаро алоқаларни ҳал қилувчи тарзда белгилаб беради, одамлар ўртасидаги муносабатларга, инсоннинг ўзлигини англашига чуқур таъсир кўрсатади. Шу сабабли техника феномени, унинг генезиси, моҳияти, цивилизация тараққиётидаги ўрни ва ролини таҳлил этиш ХХ аср фалсафасининг диққат-эътибор предметига айланди. Сўнгги вақтларда техника билан боғлиқ ҳодисаларни кенг кўламда таҳлил этиш, унинг ривожланишига таъсир ўтказувчи турли омилларни, жумладан, тарихий, иқтисодий, сиёсий, антропологик ва бошқа омилларни ҳисобга олиш ишлари амалга оширил аяпти . Ғарб фалсафасида тадқиқотларнинг «техника фалсафаси» деб ном олган алоҳида йўналиши пайдо бўлди. Немис файласуфи Эрнест Капп ўзининг 1877 йилда эълон қилинган «Техника фалсафаси асослари» китобида биринчи бўлиб мазкур атамани ишлатган. Ундан юз йил илгари эса, яъни 1777 йилда И. Бэкман «Технологияга оид қўлланма» деб номланган китобида техника фалсафаси ҳақида ёзиб қолдирган. Техникани ривожлантиришнинг назарий ва фалсафий масалалари, унинг инсон ҳаётидаги ва илмий билимларни ривожлантиришдаги аҳамияти масалаларига Янги замон ва Уйғониш даврида яшаб ўтган европалик олимлар, темурийлар ва Шарқ уйғониши давридаги мутафаккирлар, антик давр файласуфлари ҳам эътибор қаратдилар. Бироқ фақат ХХ асрга келиб техника фалсафаси фалсафий илмлар тизимидан алоҳида ўрин эгаллади. Освальд Шпенглер техника муаммоларининг аҳамиятини биринчилардан бўлиб баҳолаган тадқиқотчидир. У илк бор техниканинг инсоният тараққиётидаги ўрни, унинг табиат ва жамиятга ўтказадиган таъсирининг универсал хусусиятларини англаб етиш масаласини кўндаланг қўйди. Шпенглар «Инсон ва техника» китобида

цивилизация ҳозирдан бошлаб ягона , ҳамма нарса унга интилади, унда умумбашарий «бешинчи ҳаракат» – машина техникаси мавжуд деган хулосага келади 1 . Шпенглер техникани яхлит жамият ҳаётининг жиҳатларидан бири сифатида қабул қилишга чақириб, унинг аввал бошданоқ инсон билан боғланган, инсоннинг табиати ва интилишларини ўзида мужассам этган ноёб ҳодиса сифатидаги кенгқамровлилик хусусиятини ажратиб кўрсатишга интилди. Шпенглер техниканинг мутлақ имкониятларига, мухандислик тафаккурига ишонади: токи техникада ҳаракат қилувчи тафаккур юксакликда экан, у ўз мақсадларига эришиш учун воситалар яратаверади ва ривожланаверади. О.Шпенглер ва ХХ аср бошларида яшаган бошқа файласуфлар томонидан кўтарилган муаммолар техника феномени ва унинг маданият тарихида тутган ўрнининг англаниши муносабати билан М.Хайдеггер, К.Ясперс, Ф.Дессауэра, Л.Мэмфорд, Х.Ортега-и-Гассет, Х.Шельский, Ж.Фридман, О.Тоффлер ва бошқа шу кабиларнинг ишларида ўз аксини топди. ХХ асрда турли назарий ва услубий асослар д а қурилган кўплаб ҳар хил техника тизимлари, моделлари, концепциялари пайдо бўлди. Масалан, Л. Мэмфорд техниканинг нуқсонлари, маънавиятсизлиги, чекланганлиги, унинг инсонга қарши қаратилганлиги, «машина»нинг жонсиз табиатидан келиб чиқадиган душманли ги хусусияти тўғрисидаги ғояларни ҳимоя қилди. Экзистенциалистлар ва Франкфурт мактаби вакилларининг қарашлари техника тараққиёти истиқболлари таъсирида юзага келган чуқур безовталик билан йўғрилган. Ж.Фридман эса «маданият ва меҳнатнинг инсоний моҳиятидаги ялпи инқироз» тўғрисида хулоса чиқаради 2 . Айни пайтда бошқа муаллифлар техника тараққиёти ва унинг жамият тақдирига кўрсатадиган ижобий жиҳатларини кўришга интиладилар. Бундай ёндашув хусусан, 1 Spengler O Der Mensh und die Technik: Beirtrag zu einer Philosophi des Lebens. Vunchen , 1932.- Цит, по кн. Тавризян Г.М. Техника, кулььтура, человек. М., 1986. 5-б. 2 Тавризян Г.М. Техника,культура, человек. М., 1986.5 -б .

Гэлбрейт, Тоффлернинг технократик концепцияларида, Шельскийнинг «илмий цивилизация» концепциясида ўз аксини топган. Муаллифларнинг қарашларидаги фарқланишларга қарамай, тадқиқотлардаги янги йўналишларнинг умумий масалаларини белгилаш мумкин: техника фалсафасининг муаммоли майдони техника моҳияти, техника тарихи ва технологиялар тараққиёти, техника ва илм-фан муносабатлари, техника илмининг мазмуни ва унинг ривожланиши, техникани баҳолаш ва бошқа шу каби таркибий қисмларни қамраб олади. Мазкур барча масалаларни инсон ва техника муносабатлари муаммолари нуқтаи назаридан кўриб чиқиш зарур. 2-§. Техниканинг моҳияти ва тадрижи Техника нима? Бу тушунча илк бор қадимий юнон файласуфлари Афлотун ва Арасту асарларидаёқ қўлланилган. Юнонча « techne » бир нечта маънони- санъат, маҳорат, моҳирлик деган маъноларни англатади. «Никомах этикаси» асарида Арасту techne сўзининг empeireia (тажрибавий билим) ва episteme (назарий билим) сўзларидан фарқланишига эътибор қаратди 3 . Empeireia ва episteme табиий предметлар тўғрисидаси билимлардан иборат бўлса, techne – инсон фаолияти ва меҳнати натижасида юзага келадиган ва сунъий меҳнат қуролларини яратиш тўғрисидаги билимлардир. Техниканинг моҳиятини тушунтириб берадиган бошқа атама ҳам мавжуд. Масалан, В.А.Канке шундай деб ёзади: «Инсон томонидан ишлаб чиқарилган объект кўпинча артефакт деб аталади. Лотинча «артефактум» айнан сунъий тарзда бажарилган деган маънони англатади» 4 . 3 Философия. Под ред. В.Д.Губина, Т.Ю.Сидориной, В.П.Филатова. М., 1977. 256 -б . 4 Канке В.А. Философия. Исторический и систематический курс. М., 2000. 272 -б .Техника тушунчаси

Техникавий тизимларнинг мураккаблашиб ва ривожланиб бориши билан «техника» деган сўзнинг мазмуни ҳам ўзгаради. Масалан, Ньютон даврида «техника» атамаси ишлаб чиқаришга тааллуқли бўлган барча учта восита йиғиндисини англатган. Машиналар яратилгач (биринчи двигатель 1776 йилда, электромотор эса 1867 йилда яратилган), техника деганда энг аввало машиналар ва механизмлар тушунилган. Илмий-техника тараққиёти техника ҳодисасини англаш жараёнига жиддий таъсир кўрсатди ва бу тушунчанинг предмет майдонини сезиларли равишда кенгайтирди. Илгари техниканинг таъсири кўпроқ унинг дастлабки тарқалиш че г а раси – моддий ишлаб чиқариш доираси билан чегараланган эди , бунинг натижасида техника устун даражада меҳнат қуроллари билан тенглаштирилган эди . Эндиликда бу доира шу қадар кенгайиб кетдики, у моҳиятан, жамияти ҳаётининг барча асосий соҳаларининг ўзига қамраб олади. Бугунги кундаа транспорт ва телекоммуникация воситалари, иншоотлар ва қурилиш механизмлари, электр ва иссиқлик қурилмалари, илмий асбоб-ускуналар ва уруш олиб бориш воситалари – барчаси техника деган ном билан аталади. Ўз вазифаси ва табиатига кўра ранг баранг бундай объектларни биргина тушунча билан қамраб олиш мураккаб. Шу сабабли «техника техник қурилмалар, меҳнат қуроллари, машиналар, станоклар, иншоотлар мажмуидир» 5 , «техника артефактлар мажмуидир» деган таърифлар етарли эмасдек туюлади. Техника инсон томонидан ташқи дунёни ўзгартириш воситаси, инсон яшайдиган муҳит ҳамда инсоннинг мавжудлиги тимсолидир. Техника тарихи инсон тафаккурининг беҳисоб ютуқларини: ихтиролар, кашфиётлар, ноёб объектлар ва қуролларни ўз ичига олади. Шу билан бирга у фақат янги техника воситаларини ихтиро этишдан иборат 5 Горюнов В.П. Природа и техника (социологические и методологические проблемы комплексности материально-технического развития).Л., 1980. 4 -б .Техника тадрижи

эмас. Техника тарихи фақат тарихий жараённинг умумий мантиқи нуқтаи назаридан кўриб чиқилиши керак. Жамият тараққиётининг турли босқичларида техниканинг такомиллашиб бориш и кузатилади. Дастлаб эътибор моддий - субстрат даражага қаратилган: қуроллар тобора чидамлироқ материаллардан (тош, мис, бронза, темирдан) тайёрланади. Инсоният тараққиётининг тарихий босқичларига оид тушунчалар ҳам шундан келиб чиқади: тош асри, бронза асри, темир асри ва бошқалар. Жамият тараққиётининг саноат босқичигача бўлган даврда техника асбоб нуқтаи назаридан аҳамиятга эга бўлган, яъни техника – инсоннинг табиий аъзолари имкониятларини кенгайтириувчи қурол ҳисобланган. Кейинчалик ихтирочиларнинг эътибори энергетик даражага қаратилган: энергиянинг янги ва самарали турларини излаб топиш ҳаракати бошланди. Цивилизация тараққиётининг саноат босқичида машина техникаси ҳал қилувчи роль ўйнайди, унинг мукаммаллашуви эса энергиянинг янги манбалари ва турларидан фойдаланиш билан боғлиқдир. Инсоннинг техникага муносабати ҳам ўзгарди, у машинанинг ўзига хос ва жисмоний қўшимтасига айланди. Кейинги ўн йилликларда эътибор ахборот даражасига қаратила бошлади. Жамият тараққиётини белгиловчи техникавий тизимлар ахборотни узатиш ва унга ишлов бериш воситасига айлана борди. Тараққиётнинг ахборот технологиялари ҳал қилувчи роль ўйнайдиган саноат босқичида инсоннинг ўрни ҳам ўзгаради. У интеллектуал марказ сифатида, янги технологиялар ижодкори, ахборотнинг асосий яратувчиси ва истеъмолчиси сифатида майдонга чиқади.

3-§. Техника ва илм-фан Техника фалсафасида техника ва илм- фан нисбати, техника илмининг табиати тўғрисидаги масалалар алоҳида ўрин эгаллайди. Техника илми илмнинг қуйидаги масалалар доирасини қамраб олувчи алоҳида туридир: техника объектининг генезиси ва ижтимоий моҳияти; техникавий объектнинг ривожланиш қонуниятлари; технология жараёнларининг ривожланиш қонуниятлари ва тамойиллари. Жараёнлар идеал тарзда, «соф» кўринишда тикланадиган табиёт илмига оид билимдан фарқли ўлароқ, техника илмида реал конструкциялар шароитига маълум яқинлашишлар асосида олинади. Техника илми амалий йўналишга эга бўлиб, норматив ҳужжатларда мустаҳкамлаб қўйиладиган тушунчалар мазмунини стандартлаштиришда ўз ифодаси ни топади. Техника илми техникавий объектларни (асбоб, техникавий қурилма, техника воситаси, техника тизими ва бошқалар) ҳамда технологик жараёнларини (қурилиш, маҳсулот ишлаб чиқариш, асбоб-ускуналарни ишлатиш ва бошқа шу кабиларни) таърифловчи тушунчалар билан иш олиб боради. Техникавий объект – техникавий вазифани бажарадиган табиий ёки сунъий предмет. Унинг мавжудлиги инсон фаолияти билан боғлиқ. Унда ишлаб чиқариш вазифалари объектлашган ва у одамлардаги билимни гавдалантирувчи восита сифатида майдонга чиқади. Техникавий объектда табиий предметдаги таркибий қисмларнинг тасодифий бирлиги ўрнига техникавий объектнинг қурилмавий барқарорлигини таъминловчи ҳамда унинг ўз-ўзидан емирилишига тўсқинлик қилувчи зарурий ва қонуний бирлиги юзага келади. Технологик жараён ёки технология - техникавий объектнинг ўзгартирилаётган предмет билан ўзаро таъсири жараёнидир. У мазкур ўзаро Техника илмининг хусусиятлари

таъсир усуллари, техникавий объектнинг таъсир кўрсатиш изчиллиги, предметнинг ўзгариш жараёнлари дан иборатдир. Техника илмининг ўсиши техника тараққиёти ва технологиялар ривожининг асосий тамойиллари билан белгиланади. Қурол ясаш соҳасида фаолият илм-фан ривожига қадар бўлган техника илмининг асоси ва манбаидир. Техника илми ривожидаги сифат ўзгариши машина техникасининг пайдо бўлиши билан боғлиқдир. Бунинг натижасида Х V Ш асрнинг охири ва Х I Х аср бошларида машиналар механикаси пайдо бўлди. ХIХ аср ўрталарига келиб, машина техникасининг тузилишига кўра мураккаб ва бажарадиган вазифасига кўра ранг-баранг энергетик, транспорт, ахборот тизимларини яратишга қаратилган бутун бошли техника фанлари мажмуи шаклланди. ХIХ асрда техникага оид илмлар гуркираб ривожланди. Техника илми бугунги кунда фаннинг ўнлаб, юзлаб алоҳида соҳаларини қамраб олган. Техника илми тараққиётида назарий билимларнинг ролини ошириш тамойили аниқ белгилаб қўйилди. Бу техника илми ва фундаментал фанлар нисбати муаммосига бўлган қизиқишни белгилаб берди. Техника ва илм-фаннинг ўзаро муносабатини кўриб чиқиш бўйича турли ёндашувлар мавжуд бўлиб, бу ёндашувлар орасида қуйидаги икки модел сезиларли даражада ажралиб туради: чизиқли ва тадрижий . Чизиқли модел техникани фаннинг оддий иловаси сифатида ёки ҳатто амалий фан сифатида кўриб чиқади. Бу моделда илмнинг ишлаб чиқариш функцияси фан сифатида, илмнинг қўлланилиши эса техника сифатида эътироф этилади. Илмий билишдан техникавий кашфиёт ва инновациягача бўлган чизиқли, изчил йўлни асос қоида қилиб олувчи бундай содда модел бугунги кунда кўплаб мутахассислар томонидан асоссиз деб эътироф этилган. Техника ва илм- фан

Илм–фан ва техника тараққиёти жараёнлари автоном, бир-бирига боғлиқ бўлмаган, бироқ мувофиқлаштирилган жараён сифатида кўриб чиқилади. Тараққиётнинг айрим босқичларида фан техникадан хусусий натижаларни қўлга киритиш воситаси сифатида фойдаланади, шу билан бирга техника ҳам илмий натижалардан ўз мақсадлари йўлида фойдаланади, техника илмий вариантларни танлаш учун, фан эса ўз навбатида техник вариантларни танлаш учун шароитлар яратади. Фан ва техника ўртасидаги муносабатнинг бундай схемаси тадрижий модел деб аталади.

ХУЛОСА Фалсафа - бу ҳам умумназарий дунёқараш, ҳам ижтимоий онг шакли, ҳам умумий (умумийлик тўғрисидаги) фан. У маънавий маданиятнинг квинэссенция (мағзи)дир. Мана шунинг учун ҳам фалсафанинг аҳамияти ва вазифалари шунчалик кўп қирралидир. У идрокий, услубий, қадриятий ҳамда амалий ва башоратий рол ўйнайди. Албатта, фалсафий билим, ўз табиатига кўра, ўта назарийдир. Аммо бу дегани унинг воқей ҳаётдан, муайян тарихий жараёндан ажралган деган маънони бермайди. Ҳар қандай фалсафий тизим, бир томондан, замонасининг руҳини нишони бўлса, иккинчидан, фалсафа мазкур даврнинг моҳиятини акс эттиради, унинг қонуний белгиларини очиб беради. Фалсафа моҳият жиҳатдан фақат ҳозиргинигина эмас, балки ўтмишни, ва айниқсаа, келажакда бўлиши мумкин бўлган имконият лар ни ва у лар нинг қандай бўлишлиги билан шуғулланади. У инсоният ҳаётининг истиқболига умид билан қараш ва уни такомиллаштириш йўлларини ва тамойилларини аниқлашга қаратилгандир. Ўзбекистон Республикасининг мустақил тараққиёти давомида тўпланган тажриба фалсафий талқин ва умумлаштириш учун катта имконият беради. Шундай таҳлил тажрибаси ушбу дарсликнинг тегишли бўлимларида берилган. Келгусида мустақил Ўзбекистон тараққиётининг фалсафий талқини янада акт у аллашади. Бир томондан, уни дунё тараққиёти тамоийллари нуқтаи назаридан қараб чиқиш керак бўлади, негаки, бизнинг мамлакатимиз ва унда рўй бераётган жараёнлар – умуман дунё цивилизацияси тараққиётининг бир қисмидир. Иккинчи томондан, мазкур тажрибани уни тўлалигича, барча асосий томонлари бўлган – сиёсий, иқтисодий, маънавий жихатларини биргаликда қараб чиқиб, унинг моҳиятий, қонуний тамоийллари, умумий ва хусусий белгилари нисбатини аниқлаш лозим.

Адабиётлар : 1. Фалсафа. Қадимий луғат. – Т., «Шарқ», 2004 йил, 154-152 бетлар. 2. Ж.Туленов Жамият фалсафаси. Олтинчи бўлим. – Т., 2001 йил. 3. Фалсафа. Ўқув қўлланма. Э.Юсуповнинг умумий таҳрири остида. – Т., «Шарқ», 1999 йил, 252-255 бетлар. 4. С.Э. Крапивенский. Социальная философия. Учебник дня вузов.- Москва, Гуманиторно-издательский центр «ВЛАДОС», 1998 йил, 3-17 бетлар. 5. В.С.Барулин «социальная философия» Учебник дня вузов.- Москва, ФАИР- ПРЕСС, 1999 йил, 4-8 бетлар.

Похожие

Қадриятларнинг моҳияти ва мазмуни

Фан моҳияти ва системаси

“Онг” тушунчасининг моҳияти ва мазмуни

“Онг” тушунчасининг моҳияти ва мазмуни

Онг - келиб чиқиши ва моҳияти