Онг - келиб чиқиши ва моҳияти - Философия - Рефераты

Онг - келиб чиқиши ва моҳияти

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

120 KB

Онг - келиб чиқиши ва моҳияти Режа: 1-§. Онг – фалсафий таҳлил объекти Онг – тад қ и қ от Фалсафада онг муаммоси 2-§. Онг инъикос сифатида Табиатдаги инъикос Онг – инъикоснинг олий шакли 3-§. Онгнинг келиб чиқиши Онгнинг келиб чи қ иши муаммо сифатида Ҳозирги замон фани онгнинг келиб чиқиши ҳақида 4-§. Онгнинг биологик ва ижтимоий омиллари Онг ва мия Онг ва ижтимоий му ҳ ит

Онг – фалсафанинг субъектив реалликни ифодаловчи ғоят кенг категориясидир; одамнинг, унинг мияси ва психикасининг ташқи дунёни идеал акс эттиришидир; инсоннинг маънавий дунёсидир, ўзининг дунёда борлигини англаб етишидир; унинг ташқи дунёга муносабатидир . Одам – фикр юритувчи, онгга эга мавжудотдир. Онг ёрдамида одам ташқи дунёда фаол ҳаракат қилади, уни билади, у билан субъект-объект муносабатда бўлади. Онг туфайли шахснинг маънавий дунёси, унинг эмоциялари, кечинмалари, ташвиш ва истаклари, орзу-умидлари, фантазиялари мавжуд. Худди шу онги туфайли инсон ҳайвонот дунёсидан фарқ қиладиган ақлли мавжудот сифатида мавжуддир. Инсоннинг барча ҳайвонлардан фарқлантирувчи хусусияти бўлган онг тўғрисида гапирар экан, ўрта осиёлик атоқли файласуф a л-Фаробий бундай деб ёзган эди: «Инсон ўзининг алоҳида хусусиятлари билан барча ҳайвонлардан фарқ қилади, чунки унда жон бор, ундан тана аъзолари воситасида таъсир этувчи кучлар пайдо бўлади, бундан ташқари, унда тана аъзоларининг воситасисиз таъсир этувчи куч ҳам бор; бу куч ақлдир» 1 . Одамнинг онги, инсон онгининг ички дунёси инсонлар тўғрисидаги бир қатор фанларни: психология, социология, педагогика ва олий асаб фаолияти физиологиясини ўрганиш объектидир. Бунда онг билишга оид (гносеологик), қийматга оид (аксиологик), ирода ва алоқага оид (социал) параметрлари бирлигида намоён бўлади. Онг борлиқнинг социал, ижтимоий шаклининг натижаси ва тарихий маҳсулидир. Онгни тушуниш калити – инсон, инсоният социуми тарихидадир. Зеро онг борлиқнинг ижтимоий шаклининг фаол, ижодий характерини келтириб чиқаради, инсоният тарихига ўз-ўзидан ҳаракатга келиш хоссаларини бахш этади. Алоҳида индивиднинг онгини ижтимоий 1 Фараби. Существо вопросов// Антология мировой философии. М., 1969. Т.1. Ч.2. 728 - б. Онг – тад қ и қ от объекти

онгнинг ривожланишисиз тасаввур қилиб бўлмайди ва инсон онги ундан ажралмасдир. Фан ва фалсафада онг муаммоси – бу, пировардида, психологик, физиологик ва социал ҳолатларнинг ўзаро нисбати, муносабати масаласидир: агар инсон ақли материя эволюциясининг натижаси бўлса, фикр фикрловчи материянинг, инсон бош миясининг, мия катта ярим шарининг олий хоссасидир. Инсон онги тил билан узвий боғлиқдир. Тил фикрнинг моддий кўринишидир, шаклидир. Одам фикрнинг мазмунини турли лисоний тизимлар: оғзаки нутқлар ва ёзма матнлар, ҳозирги замон информатикасининг сунъий тиллари ёки турли символлар, кодлар, шифрлар, формулалар ва ҳоказолар орқали билиб олади. Онг феноменини фалсафий таҳлил қилишга материализм, идеализм, дуализм, гилозоизм, пантеизм каби фалсафий оқимларда турлича ёндашувлар мавжуд. Материализм намояндаларининг кўпчилиги онгни инъикоснинг алоҳида шакли деб билади. Материалистик нуқтаи назардан инъикос ҳаракатланувчи, ривожланувчи, ўзгарувчи материянинг атрибутларидан биридир, онг – ташқи дунёнинг инсон миясидаги инъикосининг олий шаклидир, жонли табиат эволюциясининг якунидир, бу – бугунгача маълум бўлган моддий тузилмалардан энг мураккабининг – инсон миясининг – қуршаб турган дунёни идеал образлар шаклида акс эттириш лаёқатидир. Идеалистик фалсафа онгни, руҳий, идеал ҳодисани, моддийликка боғлиқ бўлмаган, ундан олдинги ва ҳатто уни туғдир ади ган омил деб билади. Идеализм идеал, руҳий ҳодисаларни моддийлик сабабли келиб чиққан ва улар ўзаро боғлиқдир деб билмайди, балки ҳатто буни тўғридан-тўғри инкор этади, уни субъектив кечинмалар, ассоциациялар, фикрлар ва ғояларга тўлиқ бўлган биқиқ, ўзига мустақил дунёдир деб билади, унингча бу ғоялар ё моддий дунё билан бирга яшайди, ёки ташқи дунёнинг демиурги, яратувчисидир. Фалсафада онг муаммоси

Объектив идеализм вакилларининг фикрича, гўё номукаммал, иллюзор моддийликдан фарқли ўлароқ, идеал нарса ҳақиқий, абадий, мукаммал борлиқдир. Руҳ, ақл, идеал нарса материядан аввал бўлган ёки у билан бирга яшайди. Афлотуннинг «ғоялар дунёси», Х егелнинг «абсолют ғоя»си ана шундай. «Ғоялар дунёси», «абсолют идея» фаолдир; материя, табиат - пассив, турғундир. Аристотелнинг фикрича, фаол руҳ инерт, аморф, турғун, ўз мавжудлигига лоқайд материяни шакллантиради, руҳлантиради, унга тегишли тус беради, ички шакл, демак моҳият ва маъно ато этади. Бошқа бир фалсафий йўналиш – субъектив идеализм тарафдорлари онг муаммосини бирмунча бошқача ҳал қиладилар. Уларнинг фикрича, субъектнинг иродаси, онги ва ақлига боғлиқ бўлмаган ҳолда объектив реаллик мавжуддир деган тезис тўғри эмас, аксинча, одам яшаб турган дунё фикрловчи субъектнинг сезгилари, тасаввурлари, кечинмалари, кайфиятлари, таъсуротлари комплексидир, йиғиндисидир. Субъектив идеализмнинг энг йирик намоёндалари – Д.Беркли , И.Г.Фихте, Д.Юм . Ҳозирги вақтда неопозитивизм, танқидий рационализм, эксистенциализмнинг айрим тарафдорлари мазкур оқимга яқинроқ позицияда турадилар. Субъектив идеализмнинг энг учига чиққан шакли солипсизм номини олган фалсафий оқим бўлиб, у фақат одамнинг, унинг субъектив дунёсининг, онгининг мавжудлигига асосланади, объектив дунё, барча предметлар, одамлар, индивидни қуршаб турган ҳодисалар эса, унингча, фақат одамнинг онгида мавжуддир. Х IX - XX аср чегараларида солипсизмнинг субъектив- идеалистик ғоялари имманент фалсафа мактабининг Германиядаги (Э.Мах, Р.Авенариус), Россиядаги (Н.О.Лосский) ва Европанинг бошқа мамлакатларидаги вакиллари томонидан ривожлантирилди. Энг йирик вакили Р.Декарт бўлган дуализм каби фалсафий йўналиш онг масаласида ўзига хос ўрин тутади. Дуалистлар борлиқ асосида иккита мустақил, тенгҳуқуқли бошланғич нуқта – модда ва руҳ мавжуд деб даъво қиладилар. Онг феноменини гилозоизм деб аталган фалсафий оқим ўзига хос тарзда талқин қилади. У жонли табиат билан жонсиз табиат ўртасидаги

чегарани инкор этади, бутун материя бирон-бир даражада жонлидир, жонлантирилгандир, унга сезги, психика, руҳ ато этилгандир, деб билади. Пантеизм фалсафасининг вакиллари гилозоизмга яқин позицияда турадилар. Улар «Худо», «табиат», «руҳ» тушунчаларини максимал даражада бир-бирига яқинлаштирадилар. Пантеизм ғоялари илк суфизм оқимига яқин туради. Ўрта аср Шарқининг атоқли мутафаккири ал-Ғаззолий шу оқимнинг ёрқин вакили эди. Пантеизм ғояларини Жордано Бруно ва Бенедикт Спиноза янги замоннинг Европадаги фалсафий анъанаси асосида ривожлантирдилар. Ҳозирги, постклассик фалсафанинг кўпдан-кўп оқимлари онгни таҳлил қилишга зўр эътибор бермоқдалар. Масалан, З.Фрейд, К.Юнг, Э.Фромм номлари билан боғлиқ бўлган психоанализ фалсафаси онгсизни, унинг субъектнинг маънавий борлиғидаги ролини, шахснинг онги ва хулқ-атворига таъсирини ўрганишга катта эътибор беради. Неотомизм – ҳозирги замон католицизми фалсафаси – бутун мавжудотнинг илоҳий яратилиши концепциясига асосланади. Неотомизм инсоннинг яшашдан мақсади илоҳий кашфиётни кузатишдан иборат деб билади. Неотомизм киши онгини индивид танасига янги шакл берувчи шахснинг асоси деб билади. Ҳозирги замон «яшаш фалсафаси» – экзистенциализм - онгни қизиқ талқин қилади. Масалан, немис файласуф- экзистенциалисти К.Ясперснинг назарида, онгнинг муайян кўриниши, борлиқнинг маъносини одамнинг фикри, ақли билан излашни акс эттирувчи инсон фантазияси фалсафа марказида ётади. Француз экзистенциалисти Ж.П.Сартрнинг фикрича, онг психик ҳолатнинг «борлиқ мезони» дир, шахснинг ўз мавжудлигини англашидир, «ўз борлиғининг гувоҳидир». 2-§. Онг инъикос сифатида Табиатдаги инъикос турли моддий тизимларнинг, объектларнинг ўзаро таъсири билан узвий боғлиқдир. У борлиқ таркибининг барча тузилмавий даражаларида моддий ўзаро таъсирлар билан белгиланади.Табиатдаги инъикос

Инъикос ўзаро таъсир этувчи объектлар тузилмасида ўзаро таъсир натижаларининг такрорланишидир . Инъикос акс этувчи билан, акс эттирувчининг фаол ўзаро таъсир жараёни ва натижасидир. Инъикос этишда ўзаро таъсир қилувчи моддий тизимлар ўз изини, бир-бирлари тўғрисидаги хотирани қолдиради ва кейинчалик фақат «ўзи ўзида» эмас, балки «бошқада» ҳам яшайди. Жонсиз табиатда инъикос кўп томонлама характерга эга: материя таркибининг ҳар бир тузилмавий даражасига ўзаро таъсирларнинг ўзи учун характерли турлари ва типлари хосдир, демак унга инъикос шакллари – механик, физик, химик шакллар ҳам хосдир. Ерда ҳаёт пайдо бўлиши билан ўзаро таъсирнинг сифат жиҳатдан ўзига хос янги тури – жонли организмнинг атроф муҳит шароитига мослашиши – юзага келади. Жонли организмларнинг мосланувчанлик, адаптацион хоссалари асосида инъикоснинг ўзи ҳам такомиллашиб боради. Жонли табиатдаги инъикос, бу – анча мураккаб даражадаги инъикосдир, чунки у организм хатти-ҳаракатини, унинг ташқи муҳитдаги фаоллигини тартибга солувчилик ролини ўйнайди. Бу ерда инъикос пассив эмас, балки фаолдир , мақсадга мувофиқдир, организмнинг мунтазам функциясини таъминлайди. Биологик даражадаги инъикос жонли организмнинг мақсадлари билан белгиланади ҳамда танлаш қобилияти ва информацион бойлиги билан фарқланади. Информация воқеликнинг турли-туман ҳодисаларининг мақсадга мувофиқ тарзда тартибга солинган инъикосидир, бундай инъикос акс эттирувчи тизимнинг мақсадлари билан белгиланади, бу инъикос айни вақтда шу мақсадларга эришиш учун ҳам зарурдир. Шунинг учун ҳозирги замон фанида материя тузилишининг биологик даражасидан бошлаб информацион инъикос мавжудлиги тўғрисида гапириш расм бўлган. Информацион инъикос жонли организмнинг кибернетик қайтарма алоқа принципига мувофиқ адаптацион, мослашув ҳаракатини таъминлайди. Бу алоқани Н.Винер тизимнинг ўз келажагини ўтмишдаги ҳаракати билан тартибга солишга имкон берувчи хоссаси деб тавсифлайди.

Биологик даражадаги инъикоснинг биринчи шакли – таъсирчанлик – организм ташқи муҳитнинг биологик жиҳатдан фойдали ёки зарарли омиллари билан бевосита алоқага киришганида уларнинг таъсирига жавобан энг оддий таъсирланиш қобилияти. Таъсирчанлик барча жонлиларга: ўсимликларга ҳам, ҳайвонларга ҳам хосдир. Таъсирчанлик асосида сезувчанлик , яъни жонли организмнинг муҳитнинг бевосита биологик аҳамияти бўлмаган ўзгаришларига жавобан таъсирланиш қобилияти шаклланади. Сезувчанлик энг оддий амёбалардан тортиб то асаб тизими юксак даражада ривожланган ҳайвонларгача кенг кўламдаги жонли биологик тизимлар учун хосдир. Сўнгра, бош мия, марказий асаб тизими ва сезги аъзолари асосида инъикоснинг психик шакли вужудга келади. Юқори даражада ривожланган ҳайвонларнинг марказий асаб тизими (МАТ) махсус инъикос этувчи аппарат бўлиб, ҳайвонларда узоқ давом этган эволюция жараёнида вужудга келган ва рецепторлар ва мия марказини ўз ичига олади. Мия маркази фаолияти жараёнида ташқи дунё ҳақидаги сигналларни, ахборотларни қабул қилади ва қайта ишлайди, шунингдек уларни организмнинг кейинги фаолияти учун сақлаб қолиш – хотира , вазифасини бажаради. Психик жараёнларнинг пайдо бўлиши ҳайвонларнинг предметли фаолияти билан боғлиқ, бу фаолият жонли организмнинг ташқи дунёдаги ҳаётий муҳим, биоген омиллари билан муносабатига воситалик қилади ва психиканинг тузилиши ва объектив мазмунини белгилайди. Предметли фаолият икки даражада ривожланади: ҳайвонларнинг яшаш учун зарур воситаларни топишга қаратилган бевосита ҳаракати ва кишиларнинг қурол воситасида инсониятнинг хилма-хил эҳтиёжларини қондириш мақсадида табиатни ўзгартиришга қаратилган амалиёти. Онг – инсоннинг руҳий фаоллигининг олий даражаси ва реалликни ҳиссий ва фикрий образлар шаклида акс эттиришнинг олий шаклидир, бу эса одамнинг барча ҳатти-ҳаракатларига, амалиёти ва қилган ишларига маъноли, муай- ян мақсадга қаратилган характер беради.Онг – инъикоснинг олий шакли

Онг, тафаккур, психика – бу материянинг энг асосида, негизида ётган акс эттириш лаёқатининг муқаррар оқибатдир. Инсоннинг ижтимоий-тарихий фаолияти сифатида амалиётнинг пайдо бўлиши билан инъикоснинг фақат одамзотга хос бўлган олий, психик шакли – онг ҳам пайдо бўлади. У ижтимоий-тарихий субъектнинг предметли қуролли ҳатти-ҳаракатини тушунчалар воситасида идеал, тафаккурий шаклда такрорлайди. 3-§. Онгнинг келиб чиқиши Онгнинг келиб чиқиши муаммоси бўйича қуйидаги фалсафий-назарий ёндашувлар тарихан таркиб топди. Диний ёндашув . Диний нуқтаи назардан онг (жон) Худо томонидан яратилгандир, яъни у илоҳий хилқатдир. иудаизмда ҳам, насронийликда ҳам, исломда ҳам бирдай эътироф этилган Тавротда жоннинг илоҳий хилқатлиги қўйидагича тасвирланган: «Худойи таоло одамни ер гардидан яратди ва унинг юзига ҳаёт нафасини пуркади ва одам тирик жонга айланди» 1 . Ўз навбатида бу сюжетнинг илдизлари қадим- қадимги замонларга бориб тақалади. Худонинг нафаси орқали одам жонининг келиб чиқиши ҳақидаги бундай тасаввурлар ибтидоий жамият ва унинг парчаланиши босқичларида турган кўпгина халқларнинг мифологиясида кенг ёйилган. Хусусан, улар Янги Зеландиядаги маорилар қабиласида, Австралия аборигенларида, Таити ороллари аҳолисида, қадимги ҳинд мифологиясида, Шимолий Америка ҳиндулари ва бошқа халқларда мавжуд бўлганлиги аниқланди 2 . Идеалистик ёндашув . Идеализм идеал нарсанинг, руҳий моҳиятнинг моддий воқеликдан ташқарида ва унгача мавжуд бўлганлигини эътироф этади. Турли идеалистик тизимларда онгнинг келиб чиқиши турлича талқин қилинади. Бир хил тизимларда у – худди диндаги каби – илоҳий хилқатдир. 1 Бытие, 2,7. 2 Д.Д.Фрэзер. Фольклор в Ветхом Завете. М., 1989. 13-29 -б .Онгнинг келиб чи қ иши муаммо сифатида

Бошқа тизимларда – дуализмда, гилозоистик таълимотларда – онг абадий яшайди, бунинг боиси бу таълимотларга биноан руҳий субстанциянинг мустақил яшаши ёки табиатнинг умумий жонланишидир. Масалан, Тейяр де Шарден фалсафасида ҳамма нарсалар ўзининг гўё «ички» томонига эга. Ернинг «ички» томони ҳақида гапирар экан, Тейяр де Шарден бундай деб ёзади: «Бу ибора билан ... мен космик тўқиманинг аввал бошданоқ ёш Ернинг кичкинагина ўлчамлари билан чекланган қисмининг «психик» томонини ифодалайман. Юлдузлар моддасининг бу ажралиб чиққан парчасида – универсумнинг ҳамма еридаги сингари – нарсаларнинг ташқи томони муқаррар равишда тегишли ички дунё билан бирга бўлади» 3 . Тейярнинг фикрича, «аслида ҳар қандай энергия психик табиатга эга» 4 . Учинчи хил тизимларда (Хегел фалсафасидаги сингари) одамнинг онги аллақандай азалий руҳий моҳият (Абсолют Идея, Олам Руҳи) ривожининг муайян босқичида пайдо бўлади. Материалистик ёндашув . Материализм доирасида ҳам онгнинг келиб чиқишига турлича ёндашувларни ажратиб кўрсатиш мумкин. Баъзан вульгар материализм деб аталадиган физикализм ва радикал редукционизм идеални тамомила моддийдан, физик реалликдан иборат қилиб қўйиб, онгни материянинг муайян тури деб талқин қилади. Онгни физикалистик талқин қилиш антик фалсафадаёқ пайдо бўлган. Масалан, Демокрит жон алоҳида атомлардан иборат, деб ҳисоблаган. ХIX асрда Бюхнер, Фогт, Молешотт ва бошқалар фикр мия ажратиб чиқарадиган алоҳида моддадир, деб ҳисоблаганлар. ХХ асрда физикализм « илмий материализм »да ўз аксини топди, унга кўра «Табииётнинг, хусусан физиканинг методлари инсон моҳиятининг мукаммал таърифини бера олади» 5 . Моддийлик билан идеалликни қориштириб юборувчи физикализмда моддийдан мутлақо фарқ қиладиган идеалнинг келиб чиқиш муаммоси амалда олиб ташланади. Биологиялаштирилган ёндашув инсон онги билан ҳайвон психикасини сифат 3 П.Тейяр де Шарден. Феномен человека. М., 1987. 66 -б . 4 Ўша жойда. 61 -б . 5 Цитата Дж.Марголиснинг «Личность и сознание» асаридан олинди. М., 1986. 38-б.

жиҳатдан фарқлантирмасдан, онгнинг келиб чиқишини фақат биологик эволюция омили билан боғлайди. Онгнинг келиб чиқиши муаммоси энг мураккаб муаммолардан биридир. Уни ҳал қилишнинг қийинлиги икки омил билан боғлиқ. Биринчидан, сўз бизнинг замонамиздан анча илгари, бундан юз минг йиллаб аввал бўлиб ўтган жараёнлар ва воқеалар тўғрисида боради. Иккинчидан, сўз идеал ҳодиса каби феномен тўғрисида, яъни ўзида моддийликдан асар ҳам бўлмаган ҳодиса тўғрисида бораётганлиги сабабли, тадқиқот объекти – онгнинг архаик шакл ва фактлари – бизга бевосита берилган эмас. Онгнинг келиб чиқишини тарихан қайта тиклаш фанлараро илмий муаммо бўлиб, уни фақат комплекс ёндашув асосидагина ҳал қилиш мумкин. Инсон онгининг келиб чиқишини тушуниб олиш калити, бу – унинг биологик тузилиши (энг аввало, миянинг ғоят мураккаб тузилиши ва функцияси) ҳамда шаклланаётган одамнинг табиатни ва ўзини ўзгартириб борган фаолиятидир. Инсоннинг амалий фаолияти моҳиятини тушунмай туриб онгнинг келиб чиқишини тушуниш мумкин эмас. Ҳайвондаги инъикос шакллари билан одамдаги инъикос шакллари ўртасидаги туб фарқнинг сабаби улар фаолиятининг характеридадир. Ҳайвонларнинг инстинктив- биологик, адаптацион-мослашувчанлик фаолияти одамнинг меҳнатидан қанчалик фарқ қилса ҳайвонларнинг психик фаолияти ҳам одамнинг онгидан шунчалик фарқ қилади. Ҳайвонларнинг психикаси уларнинг биологик фаолияти негизида туғилади ва ишлайди. Маълумки, махсус тажрибаларда антропоидлар (одамсимон маймунлар) турли предметлардан фойдаланишга, уларни қайта ишлаш ва тайёрлашга қобил эканликларини кўрсатдилар. Антропоидлар ўзининг табиий ҳаётида ҳам ана шундай қобилиятга эга эканлигини кўрсатади: ёнғоқни тош билан чақади; термит ва асал чиқариб олиш учун ингичка навдалардан фойдаланади; термитларнинг уясидаги тешикларни Ҳозирги замон фани онгнинг келиб чиқиши ҳақида

кенгайтириш учун таёқлардан фойдаланади ва ҳоказо 2 . Бироқ «қуролли фаолият» кўрсатиш ҳоллари антропоидларда ғоят кам ва аҳён-аҳёнда учрайди, бундай фаолиятнинг ўзи эса бирон-бир тарзда биологик эҳтиёжни қондириш билан боғлиқ бўлган инстинктив-биологик, адаптацион- мослашувчанлик фаолиятидир. Кўп ҳолларда «қуролли фаолият», одатда, экспериментал вазиятда кўринади 3 . Бунда ҳайвон фойдаланадиган предмет фақат шу вазиятда ва айни шу пайтда қуроллик аҳамиятига молик бўлади. Улардан ташқари вазиятларда ҳайвон учун у қурол бўлмайди. Антропоидларда рефлектив (беихтиёр) фаолият ва психика асосида тафаккур куртаклари пайдо бўлади. Булар маймунларнинг мураккаб бўлмаган вазифаларни ҳал қила олишида, энг оддий хулосалар чиқариш, абстрактлаштириш, туркумлаш, анализ ва синтез қилиш қобилияти ва ҳоказоларда кўринади. Ҳайвонларнинг элементар (ибтидоий) тафаккури биологик механизмларнинг ривожланиши натижаси бўлиб, ўзгариб турувчи вазиятга мослашиш функциясини, пластик ҳаракат функциясини бажаради. Ҳайвонларнинг фикр қилиши – қуролли ҳаракати сингари – тасодифий бўлиб, энг аввало, мушкул вазиятларда (одатда, янгилик унсурларини ўз ичига олган вазиятларда) бирон-бир ҳаётий муҳим мақсадга эришиш (эҳтиёжни қондириш) учун пайдо бўлади ва амалга ошади. Ҳайвонларда анализ, синтез, абстрактлаштириш ва хулоса чиқариш мавҳум-идеал шаклда бўлмайди. Улар ҳамиша вазиятга боғлиқ ва фақат ҳайвоннинг ҳаракатларида кўринади. Ҳайвонлар тафаккури ҳаракатдаги тафаккурдир 4 . Ҳайвонларда анализ ва синтезнинг фаол (амалий) турлари сезиш, идрок ва тасаввур қилиш асосида амалга ошади. Ҳайвонларнинг тасаввурлари заиф, ўзгарувчан образлардир. Улар ўртасида ғоят заиф ассоциатив алоқа пайдо бўлиши мумкин. Бу алоқанинг бироз мураккаблашуви, унга қўшимча оралиқ бўғинларнинг кириб қолиши уни осонгина бузиб юбориши мумкин. 2 Жейн ван Лавик-Гудолл. В тени человека. М., 1974. 38-б. 3 Ладыгина-Котс Н.Н. Конструктивная и орудийная деятельность высших обезьян (шимпанзе). М., 1959. 144-б. 4 Фабри К.Э. Проблемы интеллекта животных. Предисловие к книге: Фишель В. Думают ли животные? М., 1973. 11-б.

Олий приматларнинг кейинчалик инсон онгининг пайдо бўлишида ҳал қилувчи роль ўйнаган муҳим когнитив потенциали – унга хос мураккаб коммуникациялар усули ва унинг ривожланиш имкониятидир. Р. ва Б. Гарднерлар ва Р.Футснинг шимпанзе ва орангутангларни амсленга (кар- соқовлар тилига) ўргатиш бўйича, Д.Премак ва Д.Румбонинг шимпанзени жетон-символлардан жумла тузишга ўргатиш бўйича, Ф.Паттерсоннинг гориллани компьютер орқали тилга ўргатиш бўйича ўтказган тажрибалари олий антропоидларнинг инсон тилини ўрганиш даражаси турли баҳоларга кўра 1,5-5 ёшли болаларнинг тил билиш даражасига етиши мумкинлигини кўрсатди. Эҳтимол, экспериментал ўргатиш вазиятида ҳозирги ҳайвонларда амалга ошириладиган бу имконият илк гоминидлар да эволюцион тараққиёт сари қўйилган қадам сифатида амалга оширилиши мумкин бўлгандир. Бундан 1,5-5 млн. йил олдин яшаган қазилмалари топилган тик юрувчи приматлар – австралопитеклар (илк одамлардан аввалги приматлар) тимсолида ҳайвонот дунёси ривожланишининг энг юқори нуқтасига эришган. Турли табиий предметлардан фойдаланиш австралопитеклар турмуш тарзининг энг муҳим қисмига айланган. Энг қадимги одамлар пайдо бўлишидан аввал яшаб ўтган австралопитекларнинг энг ривожланган шакллари тошдан энг оддий буюмлар ясашни билганлар. Бундан 2,6-1,8 млн. йил аввалги даврга оид бу буюмлар кўп ҳолларда икки-уч уриб нотекис, кесувчи қиррали, қўпол, беўхшов сунъий яратилган қуролга айлантирилган оддий шағал-тош бўлакларидан иборат. Тадқиқотлар бундай энг оддий қуролларни тайёрлаш техникаси шартли рефлектив фаолият доирасида мумкин эканлигини кўрсатади 5 . Одамларнинг (австралопитеклар каби) бевосита ҳайвон аждодлари ёки одам арафасидагилар ўз психик ривожланишига кўра олий ҳайвонлар (ҳозирги ва қазилма антропоидлар) учун характерли бўлган инъикос даражаси доирасидан чиқмайди. Одам арафасидагилар психик образларининг ҳаракат схемасини, худди ҳайвонлардаги сингари, мавжуд амалий вазият 5 Семенов Ю.И. На заре человеческой истории. М., 1989. 92-б.

тақозо этган. Бунда муайян мақсадга йўналтирилган, режалаштиришга лаёқатли бўлган тафаккурий фаолият ҳали мавжуд эмас. Ҳайвонларга нисбатан, одам арафасидагиларда тасаввурлар барқарорлашиб ва умумлашиб борган, улар ўртасидаги ассоциатив алоқалар тобора кўпайиб ва мустаҳкамланиб борган. Ҳайвонларнинг рефлектив ҳаракатларидан фарқли ўлароқ, энг қадимги одамлар (архантроплар) фаолиятининг дастлабки маҳсулотлариёқ улардан ўз меҳнати натижаларини англаб олишларини талаб қилади. Масалан, энг қадимги меҳнат қуролини – қўл рубилосини ясаш учун бир қатор барқарор тасаввурлар, бўлғуси қурол шаклининг идеал образи мавжуд бўлиши, тафаккурда энг оддий сабаб-оқибатли алоқалар аниқлаб олиниши талаб қилинади. Ана шу босқичда энг содда нутқ ҳам пайдо бўлади: архантропларнинг эндокранларида (бош мия ички бўшлиқлари нусхасида) миянинг ҳозирги одамларда нутқ фаолияти билан боғлиқ қисмларининг тез ўсиб борганлиги қайд этилган. Бунда нутқ ҳали керакли ахборотни тўла ҳажмда бера олмаган, шунинг учун фикрлар асосан имо-ишора, интонация, мимика орқали англатилган. Бир маънони бир сўз билан ифодалаш ҳали бўлмаган. Энг қадимги одам билдирмоқчи бўлган барча фикрлар фақат конкрет вазият контексти билан боғлиқ ҳолда тушуниб олинган. Сўз (гап) айтиш ва у билан маъно билдириш доим конкрет ҳаракат билан бирга амалга оширилган. Меҳнатнинг янада мураккаблашуви, махсус қуроллар ва янги фаолият турларининг пайдо бўлишига эҳтиёж, ибтидоий одам подасининг бутун ижтимоий ҳаётининг табақалашуви ва хилма-хиллашуви шаклланиб бораётган кишилар мияси ва онги янада такомиллашувининг манбаи бўлиб хизмат қилди. Палеоантроплар (қадимги одамлар) босқичида, чамаси, умумлашган тасаввурлар, энг оддий муҳокама ва хулосалар пайдо бўлади. Шу даврда диний ва эстетик тасаввурларнинг куртаклари пайдо бўладики, неандертал одамлар кўмилган жойлардаги топилмалар ва палеоантроплар манзилгоҳларида охрадан фойдаланиш бундан далолат беради.

Инсон тафаккурининг вужудга келиши, фанлараро тадқиқот маълумотлари тасдиқлаганидек, қуйидаги йўналишлардан: аниқ-таъсирли тафаккурдан конкрет-образли тафаккур орқали оғзаки-мантиқий тафаккур томон борган. Бизнинг узоқ аждодларимиз тафаккурининг вужудга келиши тўғрисида гапирганда шуни айтиб ўтмоқ зарурки, у ҳозирги замон одами тафаккуридан фарқ қилган ва ҳозирда мавжуд бўлмаган архаик шаклларда амалга оширилган. Кўпгина тадқиқотчиларнинг фикрича, антропогенезнинг илк босқичларида «тафаккурнинг протоформаси» мавжуд бўлган ва у ҳозирги замон одамининг тафаккури шаклларидан (тушунчалар, мулоҳазалар, хулосалардан) фарқ қилади. Шаклланаётган одамнинг онги конкрет-ҳиссий ва бевосита амалий вазият билан узвий боғлиқ бўлган. У ҳали етарлича мустақил бўлмаган ва одамларнинг моддий фаолияти ва моддий ҳаёти билан чирмашиб кетган эди. Фақат бир ярим миллион йилдан ортиқ вақт давомида амалиёт ўзлаштирила борган сари амалий ҳаракатлар мантиқи аста-секин фикрлар ҳаракати мантиқига айланиб борган. 4-§. Онгнинг биологик ва ижтимоий омиллари Онг жумбоғини ҳал этиш онгнинг моддий манбаи бўлган бош мия фаолиятининг илмий таҳлили билан боғлиқдир. Бош мия бир-бири билан узвий боғлиқ бўлган 14 миллиарддан ортиқ нейронлардан – асаб ҳужайраларидан – иборат мураккаб функционал тизимдир. Ҳозирги замон фанида одам мияси нейронларининг бу мажмуаси қандай қилиб онг ва тафаккурнинг пайдо бўлишига, тушунчаларнинг шаклланиши ва ечимлар қабул қилиниши жараёнларига, мураккаб, онгли ҳаракат қилишга, ўрганиш, хотирлаш, прогнозлашга олиб келганлиги ҳанузгача очиқ муаммолигича қолмоқда. Одамнинг онги, психикаси, тафаккури, миянинг, умуман инсон организмининг, қуршаб турган табиий ва ижтимоий олам билан ўзаро алоқада бўлган субъектнинг функционал интеграл хоссаси сифатида, яъни субъект-объект тизимининг фундаментал хоссаси сифатида мавжуддир. Онг ва мия

Мияда ва асаб тизимида содир бўлаётган физиологик жараёнларни приборлар ёрдамида қайд этиш ва ўлчаш мумкин, чунки бу жараёнлар физик- химик табиатга эга. Лекин онгнинг ўзи улар билан чекланмайди. Бу ерда физик сигнал ёрдамида узатиладиган, лекин ўз мазмунига кўра сигналнинг физик хоссалари билан чекланмайдиган ахборот билан бевосита ўхшашлик бор. Нобел мукофотининг лауреати Р.Сперри бош миянинг яримшарлараро асимметрияси ҳодисасини кашф қилди: сўл ярим шар – мантиқий, абстракт тафаккур базаси, ўнг ярим шар – конкрет-образли тафаккур базаси экан. Инсонда тушунчали ёки образли тафаккурдан қайси бирининг устунлиги яримшардан қайси бири – сўлими ёки ўнги, мантиқийсими ёки эмоционали – кўпроқ ривожланганлигига боғлиқ. Р.Сперри кашфиёти одам онги ва интеллектининг гармониклиги ва системалилиги принципи асосида ётади. Бу принципнинг вазифаси бинокуляр кўришнинг вазифаси сингаридир: маълумки, фақат икки кўз билан кўришгина дунёнинг ҳажмга эгалиги, яхлитлиги ва кўп ўлчамлилигини сездиради. Образли ва белгили-символик, интуитив ва мантиқий-дискурсив тафаккур бирикмаси ҳам предметли, оператив, назарий, ижодий, конструктив-эвристик , шахсий-назарий тафаккур шаклланиши учун ўхшаш тарзда зарурдир. Миянинг нейронли тузилиши ва унда кечадиган жараёнлар, бир томондан, ва шахснинг руҳий дунёси, иккинчи томондан, бир-бири билан боғланган, аммо бир-биридан жиддий фарқ қиладиган ҳодисалардир. Булар бир-бирига нисбатан нарса ва унинг хоссаси, орган ва унинг функцияси, жараён ва унинг натижаси кабидир. Улар орасидаги фарқ шундан иборатки, миянинг нейродинамик жараёнлари моддийдир, улар туғдирадиган руҳий ҳодисалар, сезгилар, фикрлар, кечинмалар, эмоциялар идеалдир. Онг илмий тадқиқотларнинг ғоят мураккаб объектидир. Инсон психикасининг кам ўрганилган, охиригача тушуниб олинмаган ва фанга номаълум бўлган томонлари ва хоссалари бор. Аммо фан онг сирларини ўрганиш сари қадам- бақадам илгарилаб бормоқда.

Миянинг кўпгина бўлимлари, участкалари ва зоналарининг муайян фикрлаш процедуралари, эмоция, хотира учун «дифференциялашган масъулияти» аниқланди. Масалан, миянинг гипоталамус деб аталган қисмида ижобий ва салбий эмоциялар учун масъул бўлган марказ аниқланди. Кўриш сигналлари миянинг энса зонасига, эшитиш сигнали миянинг чакка, пешона зонасига келиб тушади. И.П.Павлов тажрибалари шахс мижози, темпераментининг ирсий, биологик келиб чиқишини кўрсатди. Миясиз онг бўлиши мумкин эмас. Бир бутун, соғлом, нормал ишловчи миянинг бўлиши онгнинг зарур шартидир . Бошқа, энг муҳим шарти – ижтимоий муҳитдир, чунки одам биопсихосоциал мавжудотдир, яъни бир вақтнинг ўзида ҳам биологик, ҳам социал мавжудотдир. Атрофдаги воқеликка мос ва мувофиқ бўлган, фаол, муайян мақсадга йўналтирилган амалиёт, ҳамда одамларнинг бир-бири билан мулоқоти, алоқалари бизнинг узоқ ўтмишдаги ибтидоий аждодимизнинг ақлли одамга айланишига ёрдам берган ижтимоий шароитлардир. Одамларнинг социумдаги ўзаро таъсири, уларнинг биргаликдаги меҳнат фаолияти жараёнидаги алоқаси айрим индивиднинг ҳам, бутун социумнинг ҳам онги пайдо бўлиши, мустаҳкамланиши ва ривожланишига ёрдам берди. Одамларнинг меҳнат қуроли тайёрлаш жараёнидаги алоқалари бошқаларнинг фикрини тушунишга ва ўзининг бошқаларга тушунарли бўлишга эҳтиёж туғдирди. Ахборот олиш, уни бериш, сақлаш ва ундан бутун социумнинг фойдаланиши ижтимоий заруриятга айланади, шунинг учун онг ва меҳнат заминида зарурият туфайли одамда аниқ нутқ, инсоний тил пайдо бўлади ва ривожланиб боради. Худди шу шароитлар ҳозирги замондаги одамнинг ёш боласи учун ҳам зарурдир. Агар бола вазият тақозоси билан жамиятдан ташқарида ўсса у ақлли мавжудотга ҳам, ижтимоий мавжудотга ҳам айлана олмайди. Демак, фикрлаш фаолияти асосида пайдо бўлган ва шаклланган инсон онги ўз шакли бўйича индивидуал , лекин моҳияти бўйича ижтимоий , социал ҳодисадир.Онг ва ижтимоий му ҳ ит

Инсон онгининг физиологик асоси миядир. Лекин бу ерда мия ўз-ўзича фикрламаслигини, балки мия ёрдамида одам фикрлашини тушуниб олиш муҳимдир. Онгнинг пайдо бўлишида асосий ижтимоий ролни меҳнат ўйнайди, чунки меҳнат одамни шахс сифатида шакллантиради, унинг ижодий потенциали, имконияти ва қизиқишларини, қуршаб турган дунёни тушунишга, унинг таркибида ўз ўрнини танлашга, уни ўз мақсад ва вазифаларига бўйсиндиришга, инсон учун фойдали қилишга интилишларини ривожлантиради. Онг пайдо бўлишининг яна бир энг муҳим омили тилдир . Тил одамларнинг ижтимоий тажрибаларини ифодалаб беради, инсониятнинг тарихий тараққиётида тафаккурнинг узлуксизлигини таъминлайди. Инсон фикри, ғоялари, тасаввурлари сўзларда ифодаланади, шаклланади, шунинг учун тил, бу – фикрни, онгни ифодалашнинг универсал воситасидир, кишиларнинг алоқа қилиш, ахборот алмашиш воситасидир. Тил ва онг биргаликда, лисоний-мантиқий бирликда мавжуддир, бунда тил фикрларни белгилар билан ифодаловчи бўлиб чиқади, уларни сўзлар билан ифодалайди, бошқа кишилар учун тушунарли қилади. Кишилик жамияти ривожлана борган сари тил ҳам такомиллашиб боради. Меҳнат ва тил – онг ривожининг асосий ижтимоий омилларидир, аммо бирдан-бир омили эмас. Инсон ҳаётининг, демак тафаккурининг ҳам ижтимоий асоси кўпгина бошқа компонентларни, масалан, сиёсий, ҳуқуқий, ахлоқий, ташкилий, гносеологик ва ҳоказо компонентларни ўз ичига олади. Инсон онги бошқа кишилар онгининг, бутун социум ижтимоий онгининг, ижтимоий гуруҳлар (миллий, диний, касбий, ёш бўйича ва ҳоказо гуруҳлар) онгининг, маданият, фан, мавкура , оммавий ахборот воситалари ва коммуникациянинг таъсири остида бўлади ва улар билан фаол ўзаро таъсирда бўлади. Худди шулар орқали одам ўзининг кундалик ҳаётида шахсга, ижтимоий мавжудотга, инсоний маданият соҳибига айланади.

ХУЛОСА Фалсафа - бу ҳам умумназарий дунёқараш, ҳам ижтимоий онг шакли, ҳам умумий (умумийлик тўғрисидаги) фан. У маънавий маданиятнинг квинэссенция (мағзи)дир. Мана шунинг учун ҳам фалсафанинг аҳамияти ва вазифалари шунчалик кўп қирралидир. У идрокий, услубий, қадриятий ҳамда амалий ва башоратий рол ўйнайди. Албатта, фалсафий билим, ўз табиатига кўра, ўта назарийдир. Аммо бу дегани унинг воқей ҳаётдан, муайян тарихий жараёндан ажралган деган маънони бермайди. Ҳар қандай фалсафий тизим, бир томондан, замонасининг руҳини нишони бўлса, иккинчидан, фалсафа мазкур даврнинг моҳиятини акс эттиради, унинг қонуний белгиларини очиб беради. Фалсафа моҳият жиҳатдан фақат ҳозиргинигина эмас, балки ўтмишни, ва айниқсаа, келажакда бўлиши мумкин бўлган имконият лар ни ва у лар нинг қандай бўлишлиги билан шуғулланади. У инсоният ҳаётининг истиқболига умид билан қараш ва уни такомиллаштириш йўлларини ва тамойилларини аниқлашга қаратилгандир. Ўзбекистон Республикасининг мустақил тараққиёти давомида тўпланган тажриба фалсафий талқин ва умумлаштириш учун катта имконият беради. Шундай таҳлил тажрибаси ушбу дарсликнинг тегишли бўлимларида берилган. Келгусида мустақил Ўзбекистон тараққиётининг фалсафий талқини янада акт у аллашади. Бир томондан, уни дунё тараққиёти тамоийллари нуқтаи назаридан қараб чиқиш керак бўлади, негаки, бизнинг мамлакатимиз ва унда рўй бераётган жараёнлар – умуман дунё цивилизацияси тараққиётининг бир қисмидир. Иккинчи томондан, мазкур тажрибани уни тўлалигича, барча асосий томонлари бўлган – сиёсий, иқтисодий, маънавий жихатларини биргаликда қараб чиқиб, унинг моҳиятий, қонуний тамоийллари, умумий ва хусусий белгилари нисбатини аниқлаш лозим.

Адабиётлар : 1. Фалсафа. Қадимий луғат. – Т., «Шарқ», 2004 йил, 154-152 бетлар. 2. Ж.Туленов Жамият фалсафаси. Олтинчи бўлим. – Т., 2001 йил. 3. Фалсафа. Ўқув қўлланма. Э.Юсуповнинг умумий таҳрири остида. – Т., «Шарқ», 1999 йил, 252-255 бетлар. 4. С.Э. Крапивенский. Социальная философия. Учебник дня вузов.- Москва, Гуманиторно-издательский центр «ВЛАДОС», 1998 йил, 3-17 бетлар. 5. В.С.Барулин «социальная философия» Учебник дня вузов.- Москва, ФАИР- ПРЕСС, 1999 йил, 4-8 бетлар.

Похожие

Инсоннинг келиб чиқиши

«Фалсафа» тушунчасининг келиб чиқиши

“Онг” тушунчасининг моҳияти ва мазмуни

“Онг” тушунчасининг моҳияти ва мазмуни

Онг, унинг келиб чикиши ва мохияти