Онг, унинг келиб чикиши ва мохияти - Философия - Рефераты

Онг, унинг келиб чикиши ва мохияти

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

53.5 KB

Онг унинг келиб чиқиши ва моҳияти Режа: 1. Онг ижтимоий тарихий ҳодиса. 2. Онгни турлича тушуниш. 3. Инъикос шакллари.

Онг нима? Инсон азал-азалдан узигагина хос булган онгнинг нима эканлиги туғрисида уйлаб, баҳслашиб келади. Бу баҳсларнинг бир жиҳати, онг табиат маҳсулими ёки инсон онги илоҳий яратилганми? деган масаладан иборат. Иккинчи жиҳати эса, инсон дунёни доимо бир хил англаганми? Яъни асрлар давомида инсон онги такомиллашиб келганми ёки ҳамон уша-ушами? деган муаммо билан боулиқ. «Ўзингни билсанг, оламни биласан»,-деган эди Суқрот. Афоризмга айланиб, кетган бу фикр ортида олам моҳиятини англашга йул очиши мумкин, деган ғоя ётибди. Шу маънода, инсон узини ташқи оламдан ажратиб, алоҳида бир мужиза ва тадқиқот мавзуи сифатида урганишга ҳаракат қила бошлаган, пайтдан буён уни уйлантириб келаётган муаммолардан бири онгнинг моҳияти, унинг келиб чиқиши масаласидир. Онгни диний тушуниш уни илоҳий ҳодиса, худо яратган мужиза тарзида талқин қилишга асосланади. Купгина динларда инсон онги буюк илоҳий ақлнинг миттигина акс этиши, унинг намоён булиш шакли тарзида тавсифланади. Инсон танасидаги руҳ бизнинг истак ва фикрларимизни ташувчисидир. Онг моддийликнинг мияда акс этиши деб тушунишда, унинг моҳияти инсон танаси фаолияти билан боулаб талқин этилади. Бундай қарашлар ҳам қадимий илдизларга эга. XVIII асрга келиб онгни бевосита инсон мияси фаолияти билан боулашга ҳаракат қилган қарашлар ҳам шаклланди. Фалсафа тарихида «Вулъгар материализм» деб ном олган оқим намояндаларининг қарашлари бунга мисол була олади. Уларнинг фикрича худди жигар сафро ишлаб чиқаргани каби, мия ҳам онгни ишлаб чиқаради. Бундай ёндашув натижасида онг идеал эмас, балки моддий ҳодиса, деган хулоса келиб чиқади. Ваҳоланки, сафрони куриш мумкин, аммо онгни куриб ҳам, ушлаб ҳам, улчаб ҳам булмайди. Онг тарихи инсоннинг инсон булиб шакллана бошлаши тарихи билан боулиқдир. Узоқ вақт давомида инсон, унинг онги планетар, яъни Ер шари доирасидаги ҳодиса сифатида қараб келинди. Ҳозирги замон фани масалага

кенгроқ доирада ёндашиш зарурлигини курсатмоқда. Чунки фан далиллари инсон пайдо булишини фақат Ерда кечган жараёнлар билан чеклаб қуйиш туғри эмаслигини, у коинот эволюциясининг табииий ҳосиласи эканлигини тобора чуқурроқ исботламоқда. Инсон биологик ва ижтимоий ҳаракатнинг ташувчиси экан, ҳаракат шакллари уртасидаги узвий алоқадорликни, унинг юқори шакллари қуйи шаклларига боулиқлигини, таянишини улардан усиб чиқишини унутмаслик лозим. Бошқача айтганда, улар уртасида узвий алоқадорлик мавжуд. Онг тарихи Қуёш системаси ва ундан миллионлаб йиллар давомида содир булган узгаришлардан ҳам айрича олиб қаралиши мумкин эмас. Айни мана шу жиҳатдан олганда, онгни шаклланишини космик ҳодиса сифатида қараш мумкин. Инъикос шакллари эволюцияси ва онг. Онг инъикоснинг олий шаклидир. Энг умумий маънода, ҳар қандай предметларнинг у билан таъсирлашувда булган бошқа предметларнинг таъсирини муайян тарзда акс эттириш билан боулиқ хоссасига инъикос дейилади . Шу маънода инъикос ҳамма жойда мавжуд. Айни пайтда ҳар бир ҳолатда у узига хос хусусиятга эгадир. Чунончи, нотирик табиатдаги инъикос бир-биридан тубдан фарқ қилади. Нотирик табиатда у мураккаб характер касб этади. Айни пайтда ахборотли инъикоснинг узи тирик табиатнинг ҳар бир даражасида янада мураккаблашиб, узига хослик касб этади. Мана шундай мураккаблашув жараёни психик инъикос даражасида воқеаликка актив муносабат ҳам шаклланади, инъикоснинг илгарилаб боришидан эса, уз навбатида, унинг узига хос, юқори шакли булган онгнинг пайдо булишига имконият яратилди. Онг ва мия. Инсон мияси нозик, мураккаб тузилишга эга булган тизимдир. Айнан унинг мураккаблиги онг пайдо булиши мумкинлигининг

асосий шартидир. Бундай ҳолат ҳам узоқ давом этган эволюциянинг табиий ҳосиласидир. Аммо юксак даражада ташкил топган миянинг узи ҳам ҳали онг пайдо булиши учун етарли эмаслигини унутмаслик лозим. Шу уринда вулъгар материалистлар қарашларига яна бир марта мурожат қилиш лозим. Агар улар ҳақ булганида эди, ҳайвонот оламига тушиб қолган инсон болаларида ҳам онг шаклланган булиши керак эди. Улар ҳайвонлар орасида булганида ҳам жигар сафро ишлаб чиқараверади. Аммо, мия онгни ишлаб чиқармайди. Бундан онгнинг ижтимоий-руҳий ҳодиса эканлиги ва у фақат жамиятдагина шаклланиши мумкинлиги ҳақидаги хулоса келиб чиқади. Онг ва руҳият. Онг психик инъикоснинг узига хос юксак шаклидир. 3. Фрейд фикрича, психика онгсизлик, онг ости ҳодисаларини ва онгнинг узидан иборат уч қатламдан ташкил топган. Инсон ҳаёти ва фаолиятида онг билан бир қаторда онгсизлик ва онг ости ҳодисалари ҳам муҳим аҳамиятга эга. Психологлар фикрича, инсон фарзандининг камол топа бориши билан бир қаторда куплаб функциялар онг назорати остидан чиқиб автоматик характер касб этиш билан характерланади. Айтайлик, биринчи марта машинага утирганимизда, биринчи марта сурат олаётганимизда деярли барча ҳаракатларимиз онгнинг қаттиқ назорати остида булади. Вақт утиши билан эса купгина ҳаракатларни онгсиз тарзда, англамаган ҳолда бажара бошлаймиз. Онгсизлик доирасига онг назоратидан ташқарида қолган сезги, тасаввур,инстинкт ва интуиция каби ҳодисалар ҳам киради. Онг ости ҳодисалари ҳам психик жараёнларнинг муҳим бууинидир. З. Фрейд фикрича, улар онгсизлик билан онг уртасидаги чегаравий соҳадир. Онгнинг тузилиши. Онг узаро алоқада булган турли унсурлардан ташкил топган мураккаб маънавий тузилишга эга.

Онг инъикоснинг узига хос шакли экан, аввало, ундан акс эттириладиган объект ҳақидаги муайян билимлар ҳиссий ва рационал шаклда уз ифодасини топади. Демак, билим онг тузилишининг асосий унсуридир. Шунинг учун ҳам билимларнинг бойиб чуқурлашиб, бориши онг роивожланишини характерлайдиган муҳим белгиси сифатида юзага чиқади. Онг тузилишининг яна бир унсури хилма-хил куринишларда намоён буладиган кечинмалардир. Онг ва тил. Тил онгнинг инсонгагина хослигини исботловчи омиллардан биридир. Хуш, тил деганда узи нима тушинилади? Тил бу энг аввало, муайян белгилар тизими демакдир. Аммо, тилнинг хусусиятларини шу билангина чеклаш туғри эмас. Негаки, муайян белгилар тизими ҳайвонларга ҳам хос, улар ёрдамида жонзотлар уртасида муайян ахборот алмашинуви содир булади. Айтайлик, кабутарларнинг «муҳаббат» рақси, жонзотларнинг хавф- хатар пайдо булганда турли товуш-белгилар ёрдамида бир-бирини огоҳлантириши, айрим ҳайвонларнинг узи яшайдиган ҳудудни турли йуллар билан «чегаралаб» чиқиши ана шундай белгилар тизимининг узига хос куринишларидир. Тил қайд қилинганидек, белгилар тизимидир. Фан юксак тараққий қилган ҳайвонларда ахборот узатишга хизмат қиладиган мураккаб белгилар тизими мавжуд эканлиги ва у ҳайвонот олами эволюцияси билан бир пайтда такомиллашиб борганлигини исботламоқда. Демак, тил белгилар тизими келиб чиқишидан қатъий назар фақат инсонгагина хос ва у онг билан узвий боулиқдир. Негаки, тилда онг гавдаланади. Тил ёрдамидагина онг кишининг узи ва бошқалар учун воқеликка айланади. Айни пайтда инсоният биз кундалик ҳаётда қуллайдиган табиий тил билан бир қаторда мулоқотнинг ранг-баранглигини таъминлайдиган, фикрни ифодалашга хизмат қиладиган узига хос имо- ишоралар рақс, мусиқа «тилига» ҳам эга. Шундай булса-да улар сузга кучгандагина англашилади, ундаги мазмун тушунарли булади.

Шу билан бирга миллий тиллар билан бир қаторда илм-фан ютуқларининг тез тарқалишида муҳим роль уйнайдиган интернационал тил- фан тили , унинг тушунчалари ва формулалари ҳам борлигини унутмаслик керак. Ўз-узини англаш, унинг шакллари. Инсон объектив воқеликни акс эттириш билан бир қаторда узи ҳақида фикр юритиш, руҳида кечаётган жараёнларни таҳлил қилиш, хатти-ҳаракатларини назарий таҳлил қилишдек қобилиятга ҳам эга. Ўзини узгалардан ажрата билиш, узига муносабат, имкониятларини баҳолаш уз-узини англаш сифатида намоён булади. Ўз-узини англашда узини билиш, баҳолаш ва тартибга солишдек унсурларни ажратиш мумкин. Бу унсурлар уз-узини англашнинг соҳибига-субъектига кура фарқланувчи муайян шахс, ижтимоий гуруҳ, миллат, жамиятга хосдир. Шахснинг уз-узини англаши ҳақида гап кетар экан, у узини алоҳида организм, оила, ижтимоий гуруҳ, миллат, маданиятга мансублигини ва юқоридаги хусусиятларидан қатъи назар алоҳида ва бетакрор «Мен» сифатида англашдек босқичларни босиб утишини таъкидлаш зарур. Инсоннинг камол топиш жараёни, уз-узини англашнинг ривожланиши узига хос характер касб этади. Масалан, дастлабки даврда болада аввало, бошқалар томонидан берилган тасаввур ва баҳолар устунлик қилади. Боланинг тафаккури усиши билан, у оламни мсустақил англай бошлайди ва узининг имкониятларини узи баҳолашга ургани боради. Айнан мана шу даврда туғри йулга қуйилган тарбия муҳим аҳамиятга эга булади. Чунки айнан мана шу тарбия таъсирида болада уз имкониятларини туғри баҳолаш ҳам ёки унга ортиқча баҳо бериб юбориш ҳолати ҳам шаклланиб қолиши мумкин. Шахснинг уз-узини англаш жараёнига турли ижтимоий-иқтисодий, сиёсий ва мафкуравий омиллар ҳам кучли даражада таъсир курсатади. Онг ва ахборот. Кейинги йилларда «Информацион портлаш» тушунчаси ҳам тез-тез ишлатилмоқда. XX асрнинг энг муҳим ютуқларидан

бири бу компъютерларнинг яратилганлигидир. Дастлаб секундига минглаб операциялар бажара оладиган компъютерлар булган булса, уларнинг бугунги авлоди 10 миллионлаб мураккаб операцияларни қойилмақом қилиб уддалайди. Компъютерлар қанчалик мураккаб операцияларни бажармасинлар инсон, томонидан программалаштирилган жараёнларнигина амалга оширадилар, ундан ташқари чиқа олмайдилар. Инсоннинг фикрлаш жараёни онгсизлик, онглилик, кечинмалар, ижод каби ҳодисаларни қамраб олади. Компъютер эса бундай хусусиятларга эга эмас. Шундай экан, компъютерлар инсоннинг муайян йуналишлардаги ақлий фаолиятини енгиллаштиришга хизмат қилади, аммо узининг яратувчиси устидан ҳукмрон була олмайди. Ижтимоий онг тушунчаси. Ҳар бир кишига хос индивидуал онг булиши исбот талаб қилмайдиган ҳол. Жамият ягона жисм эмас-ку, унда яхлит англаш усули ва умумий онг булиши туғрисида гапириш қандай буларкин? деган саволлар ҳам учрайди. Жамият мураккаб ва серқирра ҳодиса. Унинг хилма-хил соҳаларида содир булаётган узгаришлар кишилар онгида уз аксини топмаслиги мумкин эмас. Ана шу жараённи ифодалаш учун, одатда, ижтимоий ва индивидуал онг тушунчаларини ишлатамиз. Ижтимоий онг табиий ва ижтимоий воқеликнинг инъикоси, жамиятнинг муайян даврига ёки қисмига тегишли булган умумий ҳис- туйуулар, кайфиятлар, қарашлар, ғоялар, назариялар мажмуидир. Ижтимоий онг туфайли жамиятнинг уз-узини англаши содир булади, кечаётган жараёнларга муносабати шаклланади. Ижтимоий узгаришлар билан бир қаторда ижтимоий онг ҳам узгариб ривожлагниб бораверади. Аввало, ижтимоий онгга ворислик хос эканлигини таъкидлаш лозим. Бу ижтимоий онг шаклларининг уз ривожланиш мантиқига, қонуниятларига эга эканлигида яққол намоён булади. Ижтимоий онг, ундаги узгаришлар воқеликка ҳамма вақт акс таъсир этиб келган.

Индивидуал онг муайян, гуруҳ, элат, миллатга мансуб булган айрим кишининг онги булиб, жамиятдаги воқелик ва реал борлиқнинг алоҳида олинган шахснинг онгида акс этишидир. Ижтимоий ва индивидуал онг уртасидаги ухшашлик бир томондан, ҳар иккаласининг ҳам ижтимоий воқеликни акс эттиришида куринади. Бошқа томондан ижтимоий онг воқеликни индивид онги орқали акс эттиради. Чунки, ижтимоий воқеликда юз берадиган узгаришлар аввало, алоҳида кишилар онгида уз аксини топади ва ундан сунгина ижтимоий онгда гавдаланади. Ижтимоий онг билан индивидуал онг уртасида фарқли томонлар ҳам мавжудки, улар қуйидагиларда куринади: Биринчидан, индивидуал онгнинг соҳиби, субъекти алоҳида олинган индивид булса, ижтимоий онгнинг субъекти жамиятдир. Иккинчидан, уларнинг фарқи шаклланиш шарт-шароитларида куринади. Бошқача айтганда ижтимоий онгга куламлилик, кенг қамровлилик, индивидуал онгга эса узига хослик, бетакрорлик хосдир.

Адаби ё тлар: 1. Каримов И.А. Ўзбекистон: Миллий истиқлол, иқтисод, сиёсат, мафкура. Том 1. Тошкент, 1996. 2. Каримов И.А. Биздан озод ва обод Ватан қолсин. Том 2. Тошкент, 1996. 3. Каримов И.А. Ватан саждагоҳ каби муқаддасдир. Том 3. Тошкент, 1996. 4. Каримов И.А. Бунёдкорлик йўлидан. Том 4. Тошкент, 1996. 5. Каримов И.А. Янгича фикрлаш ва ишлаш - давр талаби. Том 5. Тошкент, 1997. 6. Каримов И.А. Хавфсизлик ва барқарор тарақҚиёт йўлида. Том 6. Тошкент,1998. 7. Каримов И.А. Биз келажагимизни ўз қўлимиз билан қура-миз. Том 7. Тошкент,1999. 8. Каримов И.А. Озод ва обод Ватан, эркин ва фаровон ҳаёт- пировард мақсадимиз. Том 8. Тошкент, 2000. 9. Каримов И.А. Ватан равнақи учун ҳар биримиз масъ-улмиз.Том 9. Тошкент, 2001. 10. Каримов И.А. Хавфсизлик ва тинчлик учун курашмоқ ке-рак. Том 10. Тошкент,2002.

Похожие

Ижтимоий онг ва унинг мохияти

Онг - келиб чиқиши ва моҳияти

Онг, ижтимоий онг, унинг асосий шакллари ва даражалари

Ахлокнинг келиб чикиши, унда ихтиёр эркинлигининг ахамияти ва ахлок тузилмаси

Ахлокнинг келиб чикиши, унда ихтиёр эркинлигининг ахамияти ва ахлок тузилмаси