Sofistika. Sokrat falsafasi - Философия - Рефераты

Sofistika. Sokrat falsafasi

Загружено в:

15.10.2023

Скачано:

0

Размер:

150.5 KB

Sofistika. Sokrat falsafasi Reja: 1. Sokrat falsafasi 2. Sokratning sudlanishi va o ’limi

Er.avv. V asrda Gresiyaning ko ’p shaharlarida ko’xna aristokratiya hokimiyati va tiraniya o’rniga quldorlik demokratiyasi keldi. Afinada demokratiya siyosiy institutlarining shakllanishi o’ziga xos tarzda kechdi. Grek polisi aholisining soniga ko’ra va hududining hajmi bo’yicha unchalik katta jamiyat emas. Bunday o’ziga xos xususiyatlar, milodlan avvalgi 4-asrda Afinada demokratiya paydo bo’lishi uchun shart-sharoitlarni yaratdi. Barcha, erkin afinalik fuqarolar (taxminan 300ming aholidan 40mingga yaqini) shahar yig’ilishida qatnashish huquqiga ega edilar. Ularning 15-20% har xil qo’mitalar yoki kengashlarda bir nechta lavozimlarni egallagan. Afinaliklarning ko’pchiligi siyosiy faoliyatda faol ishtirok etgani uchun, xalq o’z-o’zini boshqarishga qodir deb hisoblashgan. Shuning uchun maxsus tayyorlangan siyosatchilar va ekspertlarga ehtiyoj yo’q edi. Siyosat kundalik turmushning tarkibiy qismi hisoblanardi. Yig ’ilish –yoshi 20dan oshgan hamma Afinalik erkin erkak fuqarolar ishtirok etishi mumkin bo’lgan siyosiy institut. Yig’ilish bir yilda o’n marta tashkil etilar, Kengash, xalq qonun sudi (maslahatchilar sudi-geliey) va harbiy hay’at a’zolarini saylar va nazorat qilar edi. Ular asosiy siyosiy organlar hisoblanardi. Bundan tashqari, kichik etnik guruhlar muayyan darajada o’zini-o’zi boshqarishi huquqiga ega edilar. Harbiy ishlar uchun ma’sul bo’lgan o’nta mohir lashkarboshi qur’a bo’yicha saylanmas, Kengash a’zolari esa qur’a bo’yicha saylanar edi. Yetarli bilimga ega bo’lmaganlar qur’a tashlashgacha yetib bormaganlar. Kengash 500 kishidan iborat bo ’lgan. Agar Kengash kongress yoki parlament bilan qiyos qilinsa, unda Kengash hukumat rolini bajaradi. Yig’ilish Kengash kiritgan takliflarni o’zgartirish va man qilish huquqiga ega bo’lgan. Yig’ilishning o’zi qonun chiqaruvchilik tashabbusiga ega bo’lmagan, biroq Kengashdan qonun chiqaruvchilik taklifini ishlab chiqishni so’rash mumkin bo’lgan. Kengashning 500 a ’zosi Afinadagi o’nta hududiy okrugdan teng-baravar ravishda saylangan, ya’ni ularning har biridan 50 vakil qatnashgan. Qo ’mitalar 59 nafar a’zodan (50+9) iborat bo’lib, o’z vakolatlarining o’ndan bir qismi o’tgach, almashinib turishgan. Qo’mitaning rahbari qayta saylanish huquqisiz bir kunlik muddatga saylangan.

Yuqoridagi ko‘rsatib o‘tilgan tartibda hokim m itiy atninr g i t ashki l etilish i, ayniqsa yangi, saylanadigan muassasalar va sudlarnig (ular ozod, erkin aholi partiyalari va tabaqalarining kurashida muhim rol o‘ynagan) yaratilishi sud va siyosiy notiqlik san’atini yaxshi egallagan, so‘z kuchi va isbot bilan ishontira oladigan, huquq, siyosiy hayot va diplomatiya amaliyotining turli masalalarini erkin tushuna ola digan va hal etadigan kishilarni tayyorlashga bo’lgan ehtiyojini keltirib chiqaradi. Bu sohada ancha ko’zga ko’ringan kishilar - so’z san’ati ustalari, huquqshunoslar, diplomatlar siyosiy bilim va notiqlik san’ati bo’yicha o ’qituvchilik qila boshladilar. Bilimlarning falsafiy va xususiy ilmiy sohalarga ajralmagani, ammo falsafiy bilimlarga bo’lgan qiziqishining kuchliligi, bu bilimlarning savodxonlik, o’qimishlilik mezoni sifatida yuqori baholanishi sababli, yangi paydo bo ’lgan o’qituvchilar faqat siyosiy va xuquqiy faoliyat texnikasini o’rgatish bilan cheklanmay, uni falsafa va dunyoqarashning umumiy masalalari bilan bog’lashga urinishgan. Shu tariqa Qadimgi Yunonistonda sofistlar (grekcha sophistes-donolar) maktabi shakllangan. Uning o’zagini o’qituvchilar, shoirlar, musiqachilar, qonunshunoslar, faylasuflar tashkil etishgan. Konservativ va reaksion tarzda fikrlovchi yozuvchilar, ayniqsa ularning demokratiyani tanqid qiluvchi qismining keyinchalik yoshlarni bahs- munozara

chog ’ida qanday bo’lsa-da yutib chiqish, haqiqatga erishish uchun nopok usullardan foydalanishga o ’rgatishga intilishi, xususan yolg’onni haqiqat, mantiqan kuchsiz argumentni kuchli argument, bildirilgan fikrni ishonchli haqiqat, yuzaki qarashni – ishonchli bilim qilib ko’rsatishga urinishlari sababli ular nafratga loyiq bo’ldilar. Sofizmning mohiyatini Shox” sofizmi misolida tushuntirsak, unda muhokamaning quyidagicha sxemada qurilishini ko’ramiz: Yo’qotmagan narsang o’zingda bor Sen shoxingni yo ’qotgan emassan Demak, sening shoxing bor Bu kabi sofizmlarning paydo bo ’lish sabablari hozingi mantiqda quyidagilardan iborat deb tushuntiriladi: 1) tezisni almashtirish; 2) xulosa chiqarish qoidalarini buzish; 3) xato fikrlarni to ’g’ri deb qabul qilish; 4) turli xil ma ’noli tushunchalarni qo’llash. Masalan, yer deganda, tuproq, quruqlik, maydon kabi 8ta narsa tushuniladi. Yuqoridagi misolda muhokama shakliga ko ’ra sillogizmning birinchi figurasi ko’rinishida qurilgan, u shaklan to’g’riga o’xshab ko’rinadi, lekin uning qoidalaridan biri: kichik asos tasdiq hukm bo’lishi kerak, degan qoida buzilgan, mulohaza inkor hukm bo’lib qolgan (Sen shoxingni yo’qotgan emassan). Ko ’rib turibmizki, sofizm - suhbatdoshni aldash usuli. Seneka uni fokuschilarning san’atiga qiyos qiladi. Aristotel esa, sofistlarni “qalbaki donishmandlar” deb atagan. U yozadi: “Sofistika chinakkam donishmandlik emas, qalbaki donishmandlikdir, va, sofist – bu chinakkam donishmandlikdan emas, qalbaki donishmandlikdan pul undirishni uddalay oladigan (odamdir)". Lekin sofistlarni faqat salbiy jihatdan ko ’rish ham noto’g’ridir. “Gorgiy” dialogida Platon Gorgiyning Sokrat bilan bo’lgan suhbatida sofistika muallimlarini himoya qilganini bayon qiladi. Gorgiy bahs yuritishga o ’rgatuvchi muallimmlarni musobaqalarda kurashning turli usullari, qurollarini ishlatishga o’rgatadigan murabbiylar, ustozlarga qiyos qiladi: ular shogirdlarini egallagan malakalaridan birovga nohaq ravishda qasddan yomonlik qilish maqsadida hujum qilish uchun

emas, balki adolatli tarzda - dushmanlari va jinoyatchilardan o’zlarini himoya qilishda foydalanish uchun o’rgatishgan. “Shunday ekan, mazkur sababga ko’ra muallimlarni (sofistlarni-M.Sh.) ablahlikda ayblash, ular san’atini yaroqsiz deb hisoblash noto’g’ridir; ablahlar, menimcha, bu san’atni suiste’mol qiluvchilardir” Ba ’zan sofistlarni nigilistik dialektikani yaratishda ayblashadi. Bu, bizningcha, unchalik to’g’ri emas. Sofistlarning taqakkurga xos mantiqiy ziddiyatlar mavjudligini ko’rsatishi mantiqning muhim muammolaridan birini qo’yishga olib kelgan, bilishning dialektik tabiatga egaligini namoyish etishgan. Sofistlar siyosiy faol fuqoralar bo’lib, bilim va madaniyatni ommalashtirishga muhim hissa qo’shishgan. Xususan, ularning notiqlik san’ati nazariyotchilari sifatida nutq mahotati qonun-qoidalarini ishlab chiqishdagi xizmatlari kattadir. Ularning diqqat markazida so’z bo’lgan va so’z haqida fan yaratishgan. Mantiq rivojida ham ularning alohida xizmatlari bor. Xususan, hali o’rnatilmagan mantiq qonun-qoidalarini buzgani holda, ularni ochishga turtki berganlar. Ilk sofistlar maktabi Sisiliyada paydo bo ’ldi. Afinada demokratiyaning rivojlanishi, halqaro aloqalarning kuchayishi natijasida qator sofistlar – Abderlik Protagor, Elidalik Gitiy, Kesosdan Prodik, Leontindan Gorgiy va boshqalar yetishib chiqdilar. Sofistlar faoliyatida ifodalangan ma ’naviy harakatga bir vaqtning o’zida ham an’analarning davom etishi, ham uning uzilishi deb qarash kerak. An’analarning davom etishi shunda ko’rinadiki, sofistlar Parmenid, Eleylik Zenon, Meliss kabilarning argumentlash metodidan foydalanishgan; ularga o’xshab avvallari to’plangan barcha ilmiy va boshqa bilimlarni bir tizimga keltirishga urinishgan. An’analarning uzilishi shunda namoyon bo’ladiki, sofistlar, birinchidan, mavjud bilimlarni tanqid ostiga olishgani holda har biri tabiat va insonni to’qnashtirishga urinishadi; ikkinchidan, sofistlar faoliyatining bosh maqsadi – yoshlarga jamiyat siyosiy hayotida faol ishtirok etishi uchun zarur bilimlarnigina berish bo’lgan xolos. Afinada hukmdorlar sofistlarni yoqtirishmagan. Protagorni xudolar mavjudligiga shubha bilan qaragani uchun qamab qo ’yishgan.

Falsafiy oqim sifatida sofistika turli xil qarashlarga ega vakillardan tashkil topgan. Ular uchun umumiy narsa tushunchalar, axloq va baholash normalari bo ’yicha yakdilligi bo’lib, uni Protagor o’zining mashhur fikrida ifoda etgan: “Inson barcha narsalarning mezoni: mavjudlarini mavjud, mavjud emaslarini mavjud emas deb farqlaydi”. Falsafada sofistlar inson, jamiyat, bilish masalalariga e ’tibor qaratishgan. Gnoseologiyada ongli ravishda bir qancha muhim masalalarni savol tarzida qo’yishgan: 1) Borliq to’g’risidagi fikr borliqqa qanday munosabatda? 2) Bizning tafakkurimiz borliqni bilishga qodirmi? Bu savollarga ular salbiy javob berishgan. Lekin, ular agnostisizmi pozitiv relyativizm bilan chegaralangan: haqiqatning nisbiyligini ta’kidlashgan. Sofistlar fikricha, haqiqat har bir odam uchun alohida, o ’ziga xos tarzda mavjud . Haqiqat makon, zamon, vaziyatga hamda insonga bog’liq. Demak, sofistlar obyektiv haqiqatni inkor qilganlar, uni subyektiv haqiqatdan iborat, deb hisoblashgan. Sofistlar fizika bilan ham shug ’ullanishgan. Ular tabiatan mavjud narsalarni paydo bo’ladigan narsalardan, tabiat qonunlarini jamiyat qonunlaridan farq qilishgan. Ilk bor ular insonni dunyoqarash borasidagi izlanishlar markaziga qo’yishgan. Ular relyativizmni diniy dogmalar tahliliga ham yoyishgan. Dogmatizm avtoritetlarga murojaat qilishni taqoza etadi. Sofistlar esa isbot qilishni talab etishadi. Shu sababli sofistlarda “haqiqat o’zi qayerda?” degan savol paydo bo’lgan. Sofistlarni kichik va katta guruhlarga bo ’lish qabul qilingan. Protagar, Gorgiy, Gippiy, Prodik, Antifont katta guruhga, Alkidam, Kritiy, Kallikl kichik guruhga mansub. Sofistlar katta guruhi vakillari yaxshi siyosatdon, xuquqshunos bo ’lganlar. Masalan, Protagor Janubiy Italiyaning Fursh Koloniyasida boshqaruvning demokratik obrazini belgilab bergan qonunlarni yozgan.

Sofistlarning kichik guruhi vakillari Likafron, Alkidamant ijtimoiy tabaqalanish, demokratiya masalalari bilan ko ’proq shug’ullanishgan. Quyida ularning ba’zilarining qarashlari to’g’risida to’xtalib o’tamiz. Protagor Protagor(er.avv.481-413) Frakiyadagi Abder shahrida tug’ilgan va asr o’rtalarida Afinaga kelgan. Otasi boy odam bo’lgan. Yoshligida yog’och tashuvchi bo’lishni orzu qilgan. Rivoyatlarga qaraganda, Protagorning katta yog’och o’tinlar o’ramini qisqa arqonda o’rab, muvozanat saqlagani holda, belida ketayotganini ko’rib Demokrit qoyil qolgan. Protagordan 10 yosh kichik bo’lgan Demokrit bu ishda geometrik hisob-kitob borligini kuzatib, Protagorning aql-idroki va epchilligiga qoyil qolgan va quyidagilarni aytgan: “Aziz yigit, sen barcha narsani yaxshi bajarish qobiliyatiga ega ekansan, menga qo’shilsang, bundan ham yaxshiroq ishlarni amalga oshirasan”. Demokrit Protagorni falsafa olamiga olib kiradi. Protagor professional ritorika va eristika o ’qituvchisi, so’z san’ati va bahs yuritish san’ati ustasi bo’lgan. U birinchilar qatorida falsafadan saboq bergani uchun haq olgan. Unga Perikl yaxshi munosabatda bo’lgani uchun bu davlat arbobi Protagorga er.avv.444-yili asos solingan Furiyadagi panellinistik koloniya uchun konstitusiya tuzishni topshirgan. Er.avv.431–yili Peloponnes urushi boshlanganda Protagor Afinaga qaytadi va u yerda Periklning ikki o’g’lining vabo kasali tufayli hayotdan ko’z yumganining guvohi bo’ladi. Diogen Laertskiyning aytishicha, Protagor xudolar to’g’risida yozgan kitobida xudolarni haqoratlaganlikda ayblanadi, lekin u sud bo’lgunga qadar qochishga ulguradi; biroq Sisiliyaga ketayotganida yo’lda suvga cho’kib o’ladi, kitoblari esa bozor maydonida yoqib yuboriladi. Platon “Menon” da bergan ma’lumotga ko’ra esa, Protagor hurmatga loyiq inson sifatida o’z o’limi bilan hayotni tark etgan. Protagor qalamiga 10tadan ko ’proq asarlar mansub: “Mavjudot haqida”, “Fanlar to’g’risida”, “Davlat haqida”, “Xudolar haqida”, “Haqiqat yoxud rad etuvchi nutqlar” va shu kabilar. Ulardan faqat ayrim parchalargina bizgacha yetib

kelgan. Protagor haqidagi ma’lumotlarni Platonning “Protagor” va “Tetet”, Sekst- Empirikning “Olimlarga qarshi” va “Pirron fikrlarining uchta kitobi” dan olamiz. Protagor falsafiy ta ’limotini Demokrit, Geraklit, Parmenid va Empedokl ta’limotlarining relyativizm ruhida qayta ishlanishi natijasi desa bo’ladi. Ontologiyasida Protagor materiyaning o ’zgaruvchanligi va idrokning nisbiyligini ta ’kidlagan. Atomistlarning borliq va noborliqning birday realligi to’g’risidagi fikrini rivojlantirib, har bir fikrga unga zid bo’lgan fikrni topish va qarama-qarshi qo’yish mumkinligini asoslagan va shu tariqa relyativizmga yon bosgan. Protagor relyativizmi asosida muayyan ontologik tasavvurlar yotadi. Xususan, u “barcha narsalarning sababini materiyada deb biladi”(Sekst-Empirik fikri). Uningcha, materiyaning asosiy xususiyati uning obyektiv tarzda mavjudligi hamda boshlang’ich asos ekanligida emas, balki o’zgaruvchanligi, oquvchanligidadir. Protagor materiyaning mutloq o ’zgaruvchanligini subyektga ham xos deb hisoblaydi: nafaqat tashqi dunyo, balki uni idrok etuvchi jonli tana ham o’zgarib turadi. Buning isbotlari quyidagicha: Birinchi isbot: subyekt ham, obyekt ham to ’xtovsiz o’zgarib turadi . Ikkinchi isbot: hyech bir narsa o ’z holicha mavjud emas, har bir narsa boshqa narsaga nisbatangina vujudga keladi va mavjud bo’ladi. Uchinchi isbot: barcha narsalar o’zgarish jarayonida o’zining qarama- qarshisiga aylanadi. Bundan Protagor quyidagi gnoseologik xulosalarga keladi: Barcha narsalar o ’zgarishda ekan va o’zining qarama-qarshisiga o’zgarar ekan, har bir narsa haqida o’zaro qarama-qarshi fikr mavjud. To’g’ri, bunday holatning mavjudligi avvaldan ma’lum edi, hozirda ham ta’kidlanadi. Lekin bu qarama-qarshi fikrlardan qaysi birining asosliroq ekanligini aniqlash zarur bo’ladi. Aks holda relyativizm va dogmatizmga yon bosgan bo’lamiz. Protagor aynan mana shunday mushohadaga tayanib, haqiqatning nisbiyligini mutloqlashtiradi, barcha fikr haqiqatdir, degan xulosa chiqaradi. Demokrit, Platon, Aristotellar bunga e’tiroz bildirishgan. Ular fikricha, agar muhokamaning har bir natijasi chin bo’lsa, unda muhokamaning hyech bir natijasi chin emas, degan fikr ham haqiqat bo’ladi, ya’ni har qanday

haqiqat yolg’on bo’lib qoladi: bu fikr ham muhokama yuritish mahsulidir. Protagor bunday xulosalashni rad etmagan. Uningcha, “bir narsa to’g’risida qarama-qarshi fikr bildirish mumkin” degan tezis “bir narsa to’g’risida qarama-qarshi fikr bildirish mumkin emas”, degan tezisga qaraganda ortiqcha chin emas. Protagorning bosh tezisi : “Inson-barcha narsalarning mezoni”, mavjud bo’lgan narsalarning ham, mavjud bo’lmagan narsalarning ham”. Bu tezisning mohiyatini tushunish uchun yuqorida qayd etilgan relyativizm isbotiga yana bir marta murojaat qilish lozim bo’ladi. Xususan, Platon Protagor tezisini quyidagicha tavsiflaydi: narsalarning mohiyati har bir kishi uchun alohidadir, demak narsani men qanday tasavvur qilsam, u men uchun shunday bo’ladi; sen qanday tasavvur qilsang, sen uchun u shunday bo’ladi. Platon buni shunday misol orqali tushuntiradi: Ba’zi hollarda esayotgan bitta shamoldan kimdir sovqatadi, kimdir sovqatmaydi. Ya’ni, bitta kishi uchun shamol sovuq, boshqasi uchun unday emas. Qanday tuyulsa, shunday seziladi. Shu asosda, shamol o’z holicha sovuqmi yoki kimgadir nisbatan sovuqmi, degan savol tug’iladi. Bu relyativizmning birinchi isboti . Ikkinchi isbot: hyech bir narsa o ’z holicha vujudga kelmaydi va mavjud bo’lmaydi, u faqat boshqa narsaga nisbatangina vujudga keladi va mavjud. Ana shuning uchun ham shamol o’z holicha sovuqmi yoki yo’qmi degan savol, xuddi shamol mavjudmi, degan savol singari, ma’nosizdir. Chunki u bir kishi uchun shamol, boshqasi uchun shamol emas, bittasini chayqaltiradi, boshqasi uni sezmaydi. Platon “Teetet” dialogida Protaggorning alohida olingan kishining hissiy idroki to’g’risidagi fikri talqinini ma’qullaydi. Sokrat ning ta’kidlashicha, esayotgan shamol bittamizga sovuq, boshqaga iliq bo’lib tuyuladi va so’raydi: Protagorning shamol kimningdir sovqotishi uchun sovuq, kimgadir unday emasligi uchun – iliqdir. Bunda Protagor fikrining umuman inson uchun emas, konkret shaxs uchun bildirilayotgani, shubhasiz. Protagor fikricha, sovuq kunda yomg’irdan uyga kirgan kishi yomg’ir-iliq, issiq xonadan tashqariga chiqqan kishi shu yomg’irni sovuq desa, har ikkala mulohazani to’g’ri deb qabul qilish zarur.

Uningcha, yomg’ir mening sezgi a’zolarim uchun iliq, boshqa kishiniki uchun- sovuq. (Bir kuni sofistga geometriya qonunlari barcha uchun birdek emas, deganlarida, Protagor konkret sharoitda geometrik chiziqlar ham, aylanalar ham yo ’q, shuning uchun hyech qanday qiyinchiliklar kelib chiqmaydi, deb javob beradi). Platon fikricha, Protagor sezgilarning subyektivligi to ’g’risidagi mulohazasida haq. Biroq ularning barchasi chindir degan fikrida haq emas. Haqiqatan ham, sezgilar hamma vaqt ham chin bo’lavermaydi. Mezon haqidagi Protagor fikriga munosabat turlichadir. Ba ’zan Protagorda haqiqat mezoni to’g’risida fikr bormi, degan savol qo’yiladi. Xususan, bu savolga Sekst-Empirik yo’q deb javob beradi. Platon fikricha esa, Protagor hyech bir kishi yolg’on fikr bildirmaydi, biroq muayyan fikr chin bo’lmagan taqdirda ham, yaxshi deb qabul qilinishi mumkin, degan. Dono kishining fikri oddiy kishilarning fikriga qaraganda yaxshiroq. Protagor bu yerda Demokrit pozisiyasiga o’tadi. Ma’lumki, Demokrit “barcha narsaning mezoni-donishmand”, degan. Lekin masalaning mohiyati bunda emas. Protagor fikricha, “ bosh mezon- foyda ko’rish ”. Bu yerda biz Protagorning gnoselogik relyativizmdan axloqiy relyativizmga o’tishini kuzatamiz. Protagor fikricha, ezgulik va yovuzlikni farqlashning qat’iy mezoni yo’q. Xuddi obyektiv tarzda issiq yoki sovuq bo’lmagani kabi, obyektiv tarzda ezgulik va yovuzlik ham yo’q. Ular nisbiydir. Nimaning yaxshi yoki yomonligini aniqlashda, o’zingiz uchun yoki ba’zan davlat uchun foydaliligi nuqtai nazaridan kelib chiqishingiz zarur. Protagor fikricha, yaxshi axloqiy fazilatlarni, masalan, adolatlilik, mardlik, mulohazalilik, mehribonlikni ta ’lim-tarbiya, yaxshilikka intilish yo’li bilan egallash mumkin. “Protagor” dialogida Platon faylasufning o’z mulohazasini axloqiy qadriyatlar sohasiga qo’llamaganini ko’rsatadi. Biroq Protagor o’z-o’ziga zid kelgan deb hisoblaganimizda ham obyektlarni hissiy idrok qilishga nisbatan chin bo’lgan narsa, axloqiy qarashlar nuqtai nazaridan ham haqiqatdir deb taxmin qilishimizga zaruriyat yo’q. Protagor, barcha narsalarning mezoni – inson deydi, agar uning obyektlarni hissiy idrok etishga nisbatan individualistik talqinini qabul

qilsak, uni axloqiy qadriyatlar va mulohazalarga nisbatan ham taalluqli deb hisoblashimiz zarur. Agar, aksincha, bunday talqinni axloqiy qadriyatlarga nisbatan kuchga ega emas desak, unda uni obyektlarni hissiy idrok etishga nisbatan ham qabul qilib bo ’lmaydi; boshqacha aytganda, “Teetet” va “Protagor” dan birini tanlash, boshqasini rad etishga majburmiz. Lekin birinchi navbatda “barcha narsalar” o’zida axloqiy normalarni mujassamlantirgan degan fikr hyech qayerdan kelib chiqmaydi, ikkinchidan, spesifik hissiyot obyektlari haqiqiy va universal bilim predmeti bo’lmagani holda, axloqiy normalar ana shunday bilim predmeti bo’lishi mumkin. Platonning o’zi bunday qarash tarfdori bo’lgan. Haqiqatda Protagor axloqiy mulohazalar va qadriyatlar to ’g’risida nima degan? “Teetet” da axloqiy mulohazalarning nisbiyligini ta’kidlagan (Zero, muayyan konkret davlatda to’g’ri va maqtovga sazovorga o’xshab ko’ringan amallar shu davlatning mavjud bulishiga yordam berguniga qadar to’g’ri va maqtovga sazovor deb hisoblanadi degan fikrdaman”) va dono kishi to’g’ri harakat foydasiga noto’g’ri hatti-harakatlardan voz kechishi kerak degan firni aytgan. Boshqacha aytganda, masala bir axloqiy baholash –to’g’ri, boshqasi-yolg’on ekanligida emas, balki bittasi boshqasiga nisbatan “to’g’riroq” ekanligidadir. ”Shu ma’noda bir xil odamlar boshqalaridan aqlliroq va hyech qachon noto’g’ri o’ylamaydilar dgan fikrlar birdek chindir”. (Mutlaq haqiqat mavjud emas, deb hisoblaydigan kishi “hyech kim hyech qachon noto’g’ri o’ylamaydi”, deb aytishga haqli emas). Platonning “Protagor” da yozishicha, sofistlar vijdon va adolat tuyg’usi barcha insonlarga xudo tomonidan inom etilgan, “chunki, garchi faqat ozgin odamlargina san’atga qobiliyatli bo’lganida, shaharlar mavjud bo’la olmasdi”. Bu “Teetet” da aytilganidan farq qiladimi? Ehtimol, Protagor quyidagini nazarda tutgandir: Qonun umuman olganda muayyan axloqiy moyillikka ega bo’lib, barcha kishilar uchun tug’madir, lekin Qonunning ayrim turlari konkret shahar-davlat misolidan ma’lum bo’lishicha, nisbiydir. Bir davlatning qonuni boshqa davlat qonuniga nisbatan ”to’g’riroq” bo’lmagani holda, u davlat uchun “to’g’ri keladigan” bo’lishi va shu ma’noda qulayroq va maqsadga muvofiq bo’lishi mumkin. An’analarni saqlash va ijtimoiy shartlanganlik tarafdori sifatida

Protagor davlatning axloqiy an’analarining shakllanishi va o’zlashtirish tarafdori va ayni paytda dono kishilarning davlatni “yaxshi” konunlarga olib kelishini e’tirof etadi. Ayrim, alohida olingan shaxslarga kelsak, ular jamiyatda qabul qilingan normalar, an’analarga sodiq bo’lishi kerak. Protagor u bilan muloqotda bo ’lgan yoshlarning e’tiborini davlatni boshqaruv masalasiga qaratadi. Sokratning, yoshlar sendan nimani o ’rganishi mumkin, degan savoliga: aytaylik, agar Gippokrat oldimga kelsa, men yoshlar hohish-irodasini hisobga olmasdan hisoblash, astronomiya, geometriya, musiqani o ’rgatadigan boshqa sofistlardan farqli o’laroq, unga o’zi o’rganmoqchi bo’lgan narsani beraman. Platonning “Protagor” dialogida “Bu ilm – uy xo’jaligini o’ylab yuritish, o’z uyini hamda jamoat ishlarini yaxshi boshqara olish to’g’risida bo’lib, uni egallagan kishi boshqalardan davlat xizmati bilan bog’liq hatti-harakatlari, nutqlarida kuchliroq bo’ladi”, - deydi Protagor. Protagor fikricha, fazilatli bo ’lish qobiliyati barchaga xos, lekin, u tug’ilishda berilgan emas. Uning aytishicha, jinoyatchini jazolash faqat unda yaxshi fazilatlarni tarbiyalash uchun amalga oshirilgandagina ma’noga ega bo’ladi. Chunki bunda yovuzlikning oldini olish uchun jazolanadi. Din haqida gapirar ekan, Protagor xudolarning borligini ham, yo ’qligini ham, qanday ko’rinishga ega ekanligini ham bilmaymiz, buni bilish uchun inson umri yetmaydi, deydi. Lekin, uningcha, xudoga ishonmagandan ko’ra, ishongan yaxshiroq. “Xudolar to’g’risida” kitobida Protagor yozadi: “Xudolar masalasiga kelsak, ularning haqiqatan mavjudmi yoki yo’qmi ekanligiga ishonchim yo’q, ularning qanday ko’rinishda ekanligini ham bilmayman, chunki bilishimizga xalaqit beradigan ko’p narsalar bor, ular qatorida inson hayotining uzoq emasligi masalasining noaniqligi ham bor”. Bu mazkur asardan hozirgi kunga qadar saqlangan yagona parchadir. Har bir masala bo ’yicha turli xil fikrlar mavjudligi relyativistik nazariyadan kelib chiqadi, Protagor bu fikrni rivojlantirib, dialektik va ritorik xilma-xil fikrlarni ishlab chiqish va dalillarni qidirish san’atida mashq qilishadi va agar “kuchsiz

nutqni kuchli qil” degan qoidaga amal qilishsa, ko’proq muvaffaqiyatga erishishi mumkin.Sofistlar dushmanlari buni quyidagicha talqin qilishdi: axloqiy jihatdan boshqalaridan yomon bo’lgan ishda g’alabaga erish, bunda qoidaning modal tusga ega bo’lishi shart emas. Masalan, o’zini himoya qilishga ojiz mijozning adolatli ishini yoki juda muakkab ishni yutib chiqishga yordam bergan huquqiy maslahatchi to’g’risida, u “zaif” odamga g’alaba qozonishga yordam berdi, bunda u axloqqa zid ish qilmadi, deyish mumkin. Prinsipsiz notiqlar va eristika muxlislari tufayli bu qoida tez orada yomon shuhrat kasb etdi, lekin bunda Protagorni qalloblarga yordam berdi deb bo’lmaydi. Lekin, shunga qaramasdan, dialektika va eristika amaliyoti bilan bog’liq relyativistik doktrinaning tabiiy ravishda insonda haqiqat va adolatni chekkaga surib qo’yib, muvaffaqiyat qozonishga hohishi borligini inkor etib bo’lmaydi. Protagor birinchilar qatorida grammatikani o ’rganishga kirishgan va bu fan o’zining paydo bo’lishi bilan Protagorga qarzdor. Uni gaplar tasnifini amalga oshirgan, otlar jinsini aniqlash uchun zarur terminologiyani ishlab chiqqan deyishadi. Gorgiy Sofistlar katta maktabining yana bir yorqin vakili Gorgiy (er.avv.483-374y.) bo ’lib, u 100 yildan ortiq umr ko’rgan, buning sababini lazzatlardan o’zini tiyishda, deb tushuntirgan. Asarlari: “Yelenaga shon-sharaflar”, “Polemed”, “Tabiat haqida yoxud noborliq haqida”. Keyingisi asosiy asari bo’lib, unda Gorgiy tafakkur, nutq va borliqni bir-biridan ajratgan holda tasavvur qiladi. Uni ko ’proq Zenon dialektikasi skeptisizmi qiziqtirgan va u mazkur masalaga bag’ishlangan “Noborliq yoxud Tabiat haqida” kitobini yozgan. Unda “Gorgiy eleyliklar dialektikasidan boshqacha xulosa chiqargan. Uningcha, 1)hech bir narsa mavjud emas, chunki mavjud bo’lganda yo mangu bo’lardi, yo nimadandir paydo bo ’lgan bo’lardi. Biroq u hyech nimadan paydo bo’lmagan bo’lardi, na Borliqdan, na Noborliqdan hyech narsa paydo bo’lmaydi. U mangu ham bo’la olmaydi, chunki mangu bo’lganda cheksiz bo’lishi kerak.

Cheksizlikning bo’lishi quyidagi sababga ko’ra mumkin emas: u boshqa narsada ham, o’zida ham bo’la olmaydi, ana shuning uchun ham hyech qayerda bo’lshi mumkin emas; 2) agar nimadir mavjud bo’lganda, uni odamlar bilgan bo’lardi. Zero, agar borliq to’g’risida bilim bo’lsa, unda o’ylagan narsasi mavjud, noborliq to’g’risida esa o’ylash mumkin emas. U holda xato bo’lishi mumkin emas, bu esa puch; 3) agar odamlar borliq to’g’risida bilganlarida ham, bu bilimni boshqalarga berib bo’lmas edi, axir belgilar o’zlari ifoda qilayotgan predmetlardan farq qiladi- ku. Boshqa kishilarga bu dunyoning rang-barangligi haqida gapirishimiz mumkin, axir bizning qulog’imiz rangni emas, tovushni eshitadi-ku. Va ikki kishi, agar ular bir-biriga butunlay o’xshamasa, qanday qilib borliq to’g’risida bir xil tasavvurga ega bo’lishi mumkin? Ba’zilar mazkur g’aroyib g’oyalarni Gorgiyning falsafiy nigilizmi ifodasi deb jiddiy hisoblashgan, boshqalari uni hazil deb o’ylashgan, aniqrog’i, ular fikricha, buyuk notiq ritorika yoxud so’z o’yinining qanday qilib hatto puch farazni odamlarga to’g’riga o’xshash qilib jaranglashini ko’rsatmoqchi bo’lgan. Gorgiy ritorikani ishontirish san ’ati deb hisoblaydi. O’zining nutqlarida ishontirish usullaridan ataylab ezgu maqsadlar yo’lida ham, yovuzlik yo’lida ham foydalangan, bu usullarni o’z o’yinlarini yaxshilashi uchun aktyorlarga ham o’rgatgan. Shu munosabat bilan Gorgiy qutqaruvchi aldoq usullarini ishlab chiqqan va ularni “zarariga qaraganda, ko’proq foyda keltiradigan aldoq fojiasidir; unga berilish- befarq qolishdan ko ’ra, artistlik idrokiga bo’lgan qobiliyatni namoyish etish demakdir”, degan. Bu yerda aytish mumkinki, Protagor ioniyaliklar an ’anasini davom ettirib, relyativizmni asoslagan bo’lsa (hissiyotdan kelib chiqib bilishni tushuntirsa), Gorgiy relyativizmni italyancha an’anaga tayanib rivojlantirgan. Xususan, u bilimlar chinligini, nisbiyligini aqliy mushohada jarayonida inson duch keladigan muammolar, ziddiyatlar bilan bog’lab tushuntirgan. Bunday holat, uningcha, falsafiy kategoriyalar darajasida (borliq va noborliq, borliq va tafakkur, birlik va ko’plik, tafakkur va so’z va sh.k.) sodir bo’ladi. Protagor barcha narsa haqiqat (chunki har bir kishi uchun haqiqat alohida) degan bo’lsa, Gorgiy, “barchasi xato”,

deydi. Gorgiy eleychilarning noborliq, harakat va ko’plik (to’plam) tushunchalarini tanqid qilar ekan, quyidagilarni isbotlashga urinadi: 1) hyech bir narsa mavjud emas; 2) mavjud narsa bo’lgan taqdirda ham uni bilib bo’lmaydi; 3) bilish mumkin bo’lgan taqdirda ham uni ifodalab va tushuntirib bo’lmaydi. Gorgiy falsafani aniq fanlardan yuqori qo ’ygan. Faylasuf fikricha, axloqiy qadriyatlar va huquqiy normalar shartlidir, ular insonlar yaratgan sun’iy qurilmalar bo’lib, hamma vaqt ham tabiiy holatga mos kelavermaydi. Gippiy Elislik Gippiy Protagorning kichik zamondoshi bo ’lgan, u o’zining qiziqishining turli qirraligi bilan ajralib turgan. Uning olimpiada g’olibliliklari ro’yxati Olimpiadalar bo’yicha vaqtning keyingi grek sanoq sistemasi asosini qurgan (U ilk bor tarixchi Timey tomonidan kiritilgan). Platonning “Protagor” ida Gippiyning, qonun – bu insonlar uchun tiran, chunki insonlarni o’z naturasiga zid ishlarni qilishga majbur etadi, degan fikri keltiriladi. Bu fikrning ma’nosi shundaki, shahar-davlat qonuni ko’pincha odamlarga cheklashlar qo’yadi va ularni juda tor ramkada harakat qilishga ruxsat beradi, bu esa tabiiy qonunlarga ziddir. Gippiy tabiatshunoslik masalalari bilan ko ’proq qiziqqan. Astronomimiya, geometriya, musiqa bilan shug’ullangan. Egri chiziqning geometrik ta’rifini bergan. Ketma-ket aytilgan 50 so’zni yodda saqlab qola olgan. U tabiat qonunlarini jamiyat qonunlariga qarama-qarshi qo’ygani holda aytadi: “Qonun insonlar ustidan hukmronlik qilgani holda, ko’p narsaga majbur qiladi, bu esa tabiatga ziddir” (Platon dialogi bo’yicha). Ota-onalarni hurmat qilish zarur deb hisoblagan. Uningcha, yashashdan asosiy maqsad avtorkiya-o’zidan qoniqish hosil qilish. Gippiyning asosiy axloqiy ideali ana shu. Prodik til masalasi bo ’yicha ko’proq shug’ullangan. U falsafa bilan shug’ullanishidan avval so’zlarni to’g’ri ishlatishni o’rganish kerak, so’z san ’atining mohiyatini esa faqat o’zim topganman, ochganman deb aytadi, va buni o’zining buyuk xizmatlaridan biri deb hisoblaydi. Prodik nutq uzun ham, qisqa ham bo ’lishi kerak emas, u meyerida bo’lishi lozim, deb hisoblagan.

Faylasuf fikricha, insonlarda yaxshi yashashga intilish, nozu-ne ’matlar mavjudligi xudolar to’g’risidagi tasavvurlarni yaratishga olib kelgan. Prodik, garchi pulning, lazzatlanishning quli bo’lsa-da, axloqdan so’z yuritishdan charchamagan. Uningcha, ehtiroslar hohish va aqlsizlik o’rtasida mavjud, chunki ehtiros - ikkilangan hohish, aqlsizlik esa, ikkilangan ehtiros. Prodik yozadi: “Narsalardan foydalanayotgan kishilar qanday bo’lsa, narsalarning o’zi ham xuddi shunday”. Prodik dinning kelib chiqishi nazariyasini yaratishi bilan qiziqish uyg ’otadi. Dastlab odamlar Quyoshni, Oyni, daryo, ko’l, meva-chevalarni va boshqalarni – bir so’z bilan aytganda o’zlari uchun foydali bo’lgan, ozuqa bo’ladigan narsalarni ilohiylashtirishgan. Bunga misol qilib Misrdagi Nil daryosini keltiradi. Protagor singari, Prodik ham lingvistik tadqiqotlar olib borgan, sinonimlar to’g’risida risola yozgan. Platonning “Teetet” da yozishicha, Sokrat o’qib, fikrlashga “homilador” bo’la olmagan yoshlarni Prodik oldiga jo’natgan va ularni Prodik “naslsizlikdan” xalos etgan. Antifont . Asarlari: “Haqiqat”, “Kelishuv haqida”. Uningcha, tabiat qonunlari va yatatilgan qonun talablari qarama-qarshi. Barcha azob-uqubatlar manbai qonunlarning inson tabiatiga zid amallarni bajarishiga majbur qilishidadir. Bundan u quyidagicha xulosaga keladi: inson ikkiyuzlamachi bo’lishi kerak, u o’zini tabiat qonuniga ham, jamiyat qonuniga ham bo’ysunayotgandek qilib ko’rsatishi kerak. Antifont davlatning shartnoma asosida kelib chiqishi nazariyasining boshida turadi. Qulchilikning kelib chiqish sababini jamiyatda o ’rnatilgan tartibning natijasida deb biladi. Aslida esa, uning fikricha, insonlar tabiatan teng bo’lib tug’ilgan, ehtiyojlari ham bir xil. Aytishlariga qaraganda, Antifont o’z qullarini ozodlikka chiqarib yuborgan, o’zi esa qul ayol bilan nikohga kirgan. Buning uchun uni telbalikda ayblashib, fuqarolik huquqidan mahrum qilishgan. Kichik sofistlar Vasr oxiri-IVasr boshlarida faoliyat ko ’rsatgan. Alkidam –Gorgiy shogirdi, Antifontning insonlar tengligi to’g’risidagi qarashlarni rivojlantirgan, qulchilikning tabiiylikka zidligini ta’kidlagan. Agar Antifont ellinlar va varvarlarni tabiatan teng degan bo’lsa, Alkidam qullar umuman

bo’lishi kerak emas, degan. Buni asoslashda u nafaqat tabiatga, balki xudoga ham murojat qiladi va xudo barchani ozod, erkin qilib yaratgan, tabiat hyech kimni qul qilib yaratmagan, deb ta ’kidlaydi. Transimax . U, Siseron fikricha, prozaik nutqni to ’g’ri tuzishni ixtiro qilgan. U tarixga aniq, nozik fikrlovchi, topqir, hohlagan narsasini gapira oladigan, o’z fikrini ham qisqa, ham uzun qilib qura oladigan notiq sifatida kirgan. Kritiy. ( 460-403 ) 30ta tiranlarning ichida eng zo ’ri bo’lgan. Afinaning Peloponnes urushidagi mag’lubiyatidan keyin spartakliklar Afinada demokratiyani bekor qilishni talab qilganlar. Shu sababli, 13 kishidan iborat komissiya tuziladi va u yangi antidemokratik Konstitutsiya tuzishga jalb qilinadi. Unga Kritiy boshchilik qiladi. Lekin xalq tiranlarga qarshi chiqadi, Afinada demokratiyani tiklashadi. Kritiy dinni ijtimoiy foydali o ’y-fikr deb hisoblaydi. “Sizif” tragediyasida ta’kidlashicha, dastlab qonunlar bo’lmagan va shu sababli insonlar bir-birini ezishgan. Keyin qonunlar o’rnatilgan bo’lib, ular qonunbuzarlarni jazolashni nazarda tutgan. Buning natijasida, odamlar yashirin tarzda yovuzlik qilishga o’tgan. Ana shunday bir vaziyatda allaqanday dono yomonlikni jilovlash uchun xudoni o’ylab topgan. Xudoni barcha narsani ko’rib, bilib turadi, aybiga binoan har bir kishini jazolaydi. Sokrat falsafasi Platonning aytishiga qaraganda, Sokrat er. avv. Z99-yilda vafot etgan, bu paytda faylasuf 70 yoki undan sal kattaroq yoshda bo ’lgan, demak u er. avv. 470- yil atrogfida tug’ilgan. Otasini tosh o’ymakori bo’lgan deyishadi. Sokrat o’ziga to’q oilada tug’ilgan, chunki u armiyada goplit (og’ir qurolli piyoda askari) bo’lib xizmat qilgan, harbiy qurollarning to’la komplektini olish uchun yaxshigina merosga ega bo’lishi kerak edi. Sokrat hayotining birinchi qismi Afinaning gullab- yashnagan davriga to’g’ri kelgan. Yoshligidan boshlab butun hayoti davomida Sokrat unga nimanidir qilishni ta’qiqlaydigan yoki nimadandir ogohlantiradigan sirli “ovozni” eshitib turgan va buni unga belgi beradigan deymon (demon) deb atagan. “Bazm” da Platon Sokratning uzoq vaqt dunyodan “uzilib”, mushohadaga

berilishi to’g’risida gapiradi. Professor Teylor Sokratning bu holatini ekstaz yoki trans deb ataydi. Sokrat o ’ttiz yoshga qarab ketganda u ioniyaliklar kosmologiyasidan hafsalasi pir bo’lib, insonni o’rganishga kirishadi. U o’zini qiynagan savolga javobni bexosdan Anaksagorning, tabiat qonunlarining va olamdagi tartibotning birlamchi sababi Aqldir, degan fikridan topadi. Bundan quvonib ketgan Sokrat qanday qilib Aql borliqdagi tartiblanganlikni yaratganligini bilish umidida Anaksagor ta’limotini o’rganishga kirishadi. Lekin u Anaksagorning Aql tushunchasini uyurmali harakatni tushuntirish uchun kiritganini bilgach, unga munosabati o’zgaradi va turli qarashlar va ixtiloflar tufayli naturfalsafaning boshi berk ko ’chaga kirib qolganini payqaydi; undan yuz o’girib, boshqa tadqiqot predmetiga murojaat qiladi. Sokratning falsafiy ta ’limoti. Sokrat faoliyatining yetuk davrida falsafa shu davrgacha shug’ullanib kelgan masalalarni, xususan, boshlang’ich asos, ularning soni va tabiati, olam strukturasining paydo bo’lishi va mavjudligi va shu kabilarni rad etadi. Sokrat fikricha, bu masalalarni yechishda vujudga keladigan ziddiyatlar ularni bilib bo’lmaslikni tasdiqlaydi. Falsafa, Sokrat fikricha, tabiat to ’g’risida aqliy mushohada yuritish bilan cheklanmaydi, u qanday yashash zarurligi to’g’risidagi ta’limotdan iborat. Ne ’matga intilish insonlarga xos tug’ma xislat, ana shuning uchun faylasufning asosiy vazifasi suhbatdoshini axloqiy ne’mat va haqiqiy qadriyatni aniq tushunish va “joriy qilishga” yetaklab keltirishdan iborat. Uning hayot san’at bo’lgani, san’atni takomillashtirish uchun esa uni bilish zarurligi sababli fundamental falsafiy muammolarni muhokama qilishdan avval bilimning mohiyati masalasini hal etish zarur. Bilim, mohiyatiga ko’ra, qator predmetlardagi umumiy ni (umumiy belgilarini) ko’ra bilish demakdir. Yanayam aniqrog’i, bilim predmet haqidagi tushuncha bo’lib, uning mazmunini aniqlashga ta’riflash orqali erishiladi. Tushunchalarni aniqlash, ya ’ni, ta’riflash uchun Sokrat foydalangan metod dialektika yoki dialektik metod deb nom olgan.

Dialektika – Sokrat falsafasining buyuk yutug’idir. Sokrat falsafa muallimi sifatida shogirdlariga o’z fikrlarini faqat og’zaki tarzda- suhbat yoki bahs shaklida, maxsus metod (dialektika) asosida o’tgan. Sokrat, bir tomondan, sofistikaga xos ommaviy o ’qitish, savol mohiyatini tushunib yetish uchun bahs, suhbat shakllaridan foydalanish, skeptisizmning ba’zi usullarini qo’llash zarurligini uqtirgan, ayni paytda, ulardan yomon maqsadda foydalanishni qoralagan. Sokrat faoliyati to ’g’risida Ksenofont va ayniqsa Platon dialoglaridan qimmatli ma’lumotlarni olamiz. Sokrat nutqlari va suxbatlarining asosiy predmeti etika masalalari: qanday yashash kerak, isbot va raddiyani qanday amalga oshirish kerak, degan savollardan iborat. Sokratning maqsadi dialoglar vositasida muhokama etilayotgan masalalar bo’yicha fikr bildiruvchi shogirdlarini faylasuf qilib tayyorlash bo’lgan. Sokrat metodining shakllanishi uning etika kategoriyalarini ta ’riflash, ularning mohiyatini aniqlash bilan bog’liqdir. Predmetni dialektik tarzda tadqiq etish, Sokrat fikricha, avvalambor, uni aks ettiruvchi tushunchani ta ’riflashdan iborat. “Lixes” da – qahramonlik haqidagi dialogda (Platon dialogi) dialektika tushunchani ta’riflash ko’rinishiga ega bo’ladi, masalan, qahramonlik tushunchasini ta’riflashda aynan ana shunday holat kuzatiladi. Sokrat ta’kidicha, qahramonlik fozillikning xususiy ko’rinishi, shuning uchun ham qahramonlikni ta’riflashdan avval fozillikni ta’riflash zarur bo’ladi. O’z navbatida, qahramonlikni ta’riflashda uning barcha xususiy ko’rinishlarini hisobga olish, ular uchun umumiy bo ’lganini ifoda tish kerak. Demak, Sokrat dialektikasi tafovut qiladigan narsalarda umumiyni, ko ’plikda yakkani, mohiyatni uning ko’rinishlarida aniqlash, o’rnatishdan iborat. Sokrat biror narsa to ’g’risida muhokama yuritishda uning qarama – qarshisidan, uni istisno qiluvchi fikrdan kelib chiqish zarur deb hisoblaydi. Sokratning muhim yutuqlaridan yana biri bilish jarayonida analiz va sintezning tutgan o ’rnini tushunishga yaqinlab borganidir (bu vazifani keyinchalik Platon va Aristotellar hal etishgan).

Yaxlitni fikran ko ’plikka ajratishni (analizni) Sokrat yaxshi tushuntiradi. Lekin u ko’plikni yakkalikka keltirish (sintez) to’g’risida kam o’ylagan. Bu haqida Aristotel yozadi: “Sokrat xizmatlarini ikkita narsada: induktiv mulohaza yuritish va tushunchalarni hosil qilishda deb aytishi mumkin”. Sokrat ilgari surgan muhim tezislardan biri: “Haqiqatga erishish uchun ziddiyatlar darvozasidan o’tish kerak”. Lekin uning dialektikasida bu jarayon muhokamadan ziddiyatni siqib chiqarish, ziddiyatni inkor etish tarzida talqin etiladi. Inson o ’zining joniga bo’ysungani uchun, Sokrat bilishning asosiy vazifasini o’z–o’zini bilishda deb hisoblaydi. Uning, “o’z–o’zingni bil”, degan mashhur tezisi ana shundan kelib chiqadi. Shuni alohida ta ’kidlash zarurki, Sokratning bilishni tushunchalarni ta’riflashdan iborat deb tushunishi, etika kategoriyalarini induktiv yo’l bilan tushuntirishi mantiq ilmi rivojida muhim ahamiyatga ega bo’lgan. Sokrat fikricha, inson faoliyati mardlik, ne ’mat va ulardan kelib chiqadigan maqsad tushunchalari bilan belgilanadi. U barcha yomon hatti- harakatni jaholatda, donolikni bilimda, deb hisoblagan. Aristotelning ta ’kidlashicha, fan Sokratdan uning ikki yangiligi : “induktiv argumentlar va universal tushunchalarni kiritishi” uchun qazdor. Buning ma ’nosini, F. Koplston fikricha, quyidagi mulohazalar ochib beradi: “Sokratda universaliylar yoki tushunchalar buyumlardan alohida tazda mavjud emas; tadqiqotchisi unga alohida holda mavjudlikni baxsh etib, G’oya deb nom berdi”. Keling, yaxshisi, Sokratning falsafa rivojiga qo ’shgan ulushi mohiyatini davrimizning ana shu taniqli falsafa tarixchisi talqinida tushunishga urinib ko ’raylik. Shunday qilib, Sokrat o ’z oldiga universal tushunchalarni ta’riflashni, ya’ni u yoki bu g’oyani aniq ma’noli so’z shaklida ifodalash vazifasini qo’ydi. Sofistlar barcha tushunchalar nisbiy, universal haqiqatlar yo’q, deyishgan bo’lsa, Sokrat esa, aksincha, universal tushunchalar mavjud va o’zgarishga uchramaydilar: xususiy narsalar bir-biridan farq qilishi mumkin, lekin tushunchalar qanday bo’lsa,

shundayligicha qoladi, deb ta’kidlaydi. Bu g’oyani quyidagi misolda tushuntirsa bo’ladi. Aristotel insonni “aqlga ega hayvon” sifatida ta’riflaydi. Barcha odamlar o’z qobiliyatlari bilan ajralib turishadi: ba’zilari kattaroq intellekt, boshqalari – kichikroq intellektga ega. Bir xil odamlar o’z hayotida aqlga tayanib ish qilsalar, boshqalari o’ylab o’tirmasdan, instinktga yoki impulsga bo’ysunadilar. Ba’zi odamlar umuman aqlni ishlatmaydilar – bu yo uxlayotgani uchun, yo “aqli pastligi” uchun. Lekin, shunga qaramasdan, “aqlga ega hayvonlar” – bunda aqldan erkin foydalana olishi yoki organik defektga chalinishi muhim emas – insonlar hisoblanadi: ularda insonlik belgisi gavdalangan bo’lib, uni o’zgartirib bo’lmaydi, u barcha odamlarga nisbatan o’z kukchini saqlab qoladi. Agar odam - “aqlga ega hayvon” bo’lsa, “aqlga ega hayvon” – bu inson. Biz bu joyda umumiy va xususiy tushunchalarning aniq maqomi yoki obyektiv referentini hamda tushunchalarning doimiy xarakterini muhokama eta olmaymiz. Ba’zi mutafakkirlar universal tushunchalarni sof subyektiv hodisa deb hisoblashadilar, lekin, agar ular real faktlarga tayanmaganda, biz ularni qanday shakllantirishimizni, qanday keltirib chiqarishimizni tasavvur etishimiz qiyin. Keyinchalik universaliylarning obyektiq referensiyasi va metafizik maqomi masalasiga qaytamiz: hozircha universal tushunchalar yoki ta’riflar qandaydir doimiy va o’zgarmas bo’lib, shu xususiyatlari tufayli turli xil juz’iyliklar orasida alohida ajralib turishini ta’kidlash bilan cheklanib turamiz. Axir odamlar daf’atan yo’qolib qolsa ham, insonning “aqlga ega hayvon” sifatidagi ta’rifi saqlanib qoladi-ku. Yana biz “sof oltindan” tashkil topgan oltin bo’lagi to’g’risida mazkur bo’lakda gavdalangan etalon yoki universal mezon borligini nazarda tutgan holda gapirishimiz mumkin. Xuddi shunday, chiroylilik etaloniga ba’zi buyumlarning yaqin, boshqalarining – uzoqroq turishini nazarda tutib, bir xil buyumlar ko’proq chiroyli, boshqalari kamroq chiroyli deyishimiz mumkin. Bunda etalon tajribamizdagi chiroyli predmetlarga o’xshab o’zgarmasdan qoladi, doimiy bo’lgani holda, barcha konkret chiroyli predmetlarni o’ziga “bo’ysundiradi”. Albatta, bie etalon mohiyati to’risida bilamiz deganimizda, xatolashishimiz mumkin, lekin ko ’proq chiroyli va kamroq chiroyli obyektlar bor deb aytganimizda, shunday etalon mavjudligini nazarda tutamiz.

Yana birmisolni keltiraylik. Matematiklar chiziq, aylana va boshqa narsalar to ’g’risida gapirishadi va bu tushunchalar ta’riflarini berishadi. Biroq bizning tajribamizda na ideal chiziq, na ideal aylana bor – mavjud chiziqlar va aylanalar yaxshi holda faqat ularga yaqinlashishdan iborat. Shunday qilib, bizning kundalik tajribamizdagi nomukammal, o ’zgaruvchan obyektlar bilan universal tushunchalar yoki ta’riflar orasida kontrast mavjud. Shuning uchun ham Sokrat universal tushunchalarga katta ahamiyat berganligini tushunish oson. Hayotning axloqiy tarafiga diqqatini jamlagan holda, u tushunchalarning sofistlar relyativistik konsepsiyalari dengizi to’fonida mustahkam turishini yaxshi tushungan. Sofistlar relyativistik axloqiga muvofiq, adolat haqidagi tushunchalar, masalan, shahardan shaharga, jamiyatdan jamiyatga o’zgarib turadi: biz adolat mana bu, ana shu, va bu ta’rif barcha davlatlar uchun haqiqat, deb ayta olmaymiz; Afinada adolat bir xilda, Frakiyada butunlay boshqacha. Lekin biz barcha kishilar uchun umumiy baholash etaloniga egamimz va undan kelib chiqib, nafaqat ayrim kishilarning hatti-harakatining adolatli ekani to’g’risida hukm chiqarishimiz, balki turli davlatlarning axloq kodekslarining adolatning umumiy tushunchasiga mos yoki mos emasligi to’g’risida mulohaza bildirishimiz mumkin. Aristotel Sokratni “induktiv argumentlar” ixtirochisi deb hisoblash mumkin, deb ta’kidlaydi. Biroq, “universal tushunchalarni” Sokrat ularning metafizik maqomini aniqlash maqsadida tadqiq etgan deyish xato bo’ladi; Sokrat qarashlarini Aristotel mantiqiy terminlarda ifodalagan, lekin bundan Sokrat induksiya nazariyasini mantiq nuqtai nazaridan ishlab chiqqan degan xulosa kelib chiqmaydi. Sokrat metodining mohiyati nimada? U “dialektika” yoki suhbat shakliga ega. Sokrat birorta kishi bilan muayyan mavzuda, masalan botirlik (jasurlik) haqida suhbatlashar ekan, uning fikrini savollar berish orqali bilishga urinadi, misollar bilan tushuntirishni talab qiladi. Suhbatdoshi yangi fikr bildirishi yoki mavjud ta’rifni mukammallashtirib, barchani qanoatlantiradigan universal tushuncha shakllantirilishiga qadar yoki hyech qanday natijaga erisha olmagasligi ma’lum bo’lguncha suhbat davom etgan.

Demak, Sokrat dialektikasining mohiyati noadekvat ta ’rifdan adekvat ta’rifga yoki konkret misollarni karab chiqishdan universal tushunchani shakllantirishga o’tishdan iborat. Masalan, suhbatlardan birida adolatsizlik tabiati muhokama qilinadi. Uning misollari keltiriladi: aldash, zarar yetkazish, qulga aylantirishva boshqalar. Yana ta’kidlanadiki, bunday harakatlar fvqat do’stlarga nisbatan qilingandagina adolatsizlik deb hisoblanadi. Shunda Sokrat bunday misol keltiradi: faraz qilaylik, umidsizlanib, o ’zini o’ldirmoqchi bo’lganning qilichini do’sti o’g’irlaydi. Buni adolatsizlik deb ayta olamizmi? Yo’q, ayta olmaymiz. Kasal o’g’lini tuzatadigan dorini o’g’liga aldab ichirishga majbur qilgan otaning qilmishi ham adolatsizlik bo’lmaydi. Shunday qilib, faqat do’stiga ziyon yetkaziladigan harakatnigina adolatsizlik deb aytish mumkinligi ma’lum bo’ladi. Bunday dialektika, albatta, Sokrat jaholatda ayblagan yoki manmanligiga sezilarli zarba bergan kishilarni ranjitgan, ular ustimizdan kulayapti deb qabul qilishgan. Sokrat atrofida yig ’ilgan yoshlarni mutafakkirning “qariyalarni burchakka siqib qo’ya olishi” qoyil qoldirgan. Sokrat o’z metodini nafaqat onasining kasbiga qiyos qilib “doyalik san’ati” deb atagan, balki bu bilan boshqalarga to’g’ri harakat qilish uchun zarur haqiqatga mustaqil ravishda erishishga intilishiga yordam berish uchun ham shunday qilgan. Shuning uchun Sokratning tushunchalar ta’rifiga katta ahamiyat berganligini tushunish qiyin emas. Bu pedantizm emas, balki nimaning chin, nimaning xato ekanligini aniq bilish insonga o’z hayotini rostakamiga boshqarishga yordam berishiga chin dildan ishonishidir. Sokrat chin g’oyalarning aniq ifodalar tarzida shakllanishini mavhum mushohada yuritish maqsadida emas, balki kundalik turmushda ulardan foydalanish uchun hohlagan. Uning etika bilan qiziqishi mana shundandir. Sokratning qiziqishlari etika sferasida yotishini aytib o ’tgan edik. Aristotel hyecham ikkilanmasdan “Sokrat axloqiy muammolar bilan shug’ullangan”, degan edi. Aristotelning yana bir gapi bor: “Sokrat fozillik nima ekanligini o’rgandi va birinchi bo’lib universal tushunchalar masalasini qo’ydi”. Aristotelning bu mulohazasi, shubhasiz, Sokratning Ksenofont yaratgan obraziga tayanadi.

Aristofanning “Bulut” komedisida yaratgan Sokrat obrazi bizni g’ulg’ulaga solmasligi kerak. Sokrat keksa faylasuflardan ta’lim olgan va Anaksagor ta’limoti ta’sirida bo’lgan. “Bulut” da unga sofistlik belgilarining to’nkalishi shundan bo’lsa kerakki, u boshqa sofistlar singari diqqat-e’tiborini subyektga, boshqacha aytganda, insonga qaratdi. Sokratning sudlanishi va o ’limi Er. avv. 406-yilda Sokrat sakkizta qo ’mondonni Arginus yonidagi jang paytida o’z vazifalariga sovuqqonlik bilan qaragani uchun ularni qattiqroq jazolsh maqsadida yakkama-yakka emas, birgalikda sud qilishga, bu esa qonunga zid edi, rozilik bildirmay, fuqarolik jasoratini namoyish etdi. Bu paytda Sokrat senat qo’mitasi a’zosi edi. Er. avv. 403-yili Leon Salaminskiyni oligarxlar o’ldirib, mol- mulkini musodara qilish payida bo’lganda, uni qamoqqa olishda ishtirok etishdan voz kechib, yana bir bor jasorat ko’rsatadi. Vaqti kelib bir kuni jinoyatlari uchun Afina aholisi oldida javob berishini bilgan oligarxlar, o’z qilmishlariga iloji boricha taniqli kishilarni sherik qilishga intilishardi. Lekin Sokrat bunday voqyealarda ishtirok etishdan voz kechdi va, ehtimol, agarda o ’ttizta oligarx hokimiyatdan chetlashtirilmaganda, qatnashmagani uchun hayoti bilan javob berardi. Er. avv. 399-yilda yangidan yaralgan demokratiya yetakchilari Sokratni sudga berishadi. Siyosatda panada yurgan Anit Meletni Sokratga davo bildirib, sudga berishga gij-gijlaydi. Arxonta sudida qo’yilgan ayb quyidagicha tuzilgan edi: “Bu aybni Sofroniks o’g’li Sokratga qarshi Pittos o’g’li Melet tuzdi va qasam ichib tasdiqladi: Sokrat shahar-davlatda e’tirof etilgan xudolarni rad etishda; va yang xudosifat mavjudotlarni kiritishida aybdor; u yoshlarni buzishda ham (Sokrat ta’sirida yoshlar afina demokratiyasiga tanqdiy munosabatda bo’la boshlagan edilar) aybdor. O’lim jazosi taklif qilinadi”. Ayblovchilar Sokratni sud bo’lishini kutib o’tirmay, o’z ixtiyori bilan surgunga jo’naydi deb o’ylashgan edilar, lekin ular adashishdi. U er..avv. 399-yilda bo’lgan sudga u keladi va o’z- o’zini himoya qiladi. Sudda u sudyalardan harbiy xizmatlarini, oligarxlarning boshqaruvi davrida Kritiyga bo’ysunmaganini, qarshi turganini hisobga olishlarini talab qilishi mumkin edi, lekin ularni eslatish bilan cheklandi va qo’mondonlar ustidan sud

bo’lganda demokratiyaga bo’ysunmaganini ham qo’shib qo’ydi. U sudyalarning umumiy soni 500 yoki 501 bo’lgani holda 60 ta kishiga ko’p ovoz bilan o’lim jazosiga hukm qilindi. Sokrat umrinig oxirgi kuni Platonning “Fedon” dialogida tasvirlanadi. Bu kunni Sokrat do’stlari Kebet, Simmiy va Fedon bilan jon haqida suhbatlashib o’tkazadi. Sikut zaharini ichib o ’limni kutib yotganida oxirgi so’zini aytadi: “Kriton, Asklepiydan xo’roz qarzdormiz, shuni berib, qarzni uzib qo’yishni unutmanglar!” Zahar yuragiga yetganda, qaltiroq boshlanib, o’lganini bilgach, Kriton Sokratning og’zi va ko’zini yopib qo’yadi. Exekart, do’stimiz, biz bilgan insonlarning eng yaxshisi, boz ustiga, eng dono va adolatli inson o’limi shunday bo’ldi”. Er.avv. IV asr boshida Sokratning ba ’zi shogirdlari Sokrat maktabi deb nom olgan maktabni yaratishdi. Ular: 1) Megar, 2) Elido-eretriy, 3) Kiniklar, 4) Kiren maktablaridir. Birinchi uchtasi shaharlar nomi bilan, oxirgisi esa “pes” laqabini olgan Diogen Sinops (u Apollonlik Diogen emas) nomi bilan atalgan. Bu maktablarning har biri Sokratning qo’ygan masalalarini: ne’mat, bilish imkoniyatlari, umumiy tushunchalarning predmeti, ularning ishonchliligi, amaliy faoliyatning maqsadlari, ularning ne’matlarni yaratishga olib kelishi kabilarni hal etishgan. 1) Megar maktabi er.avv.III-asr o ’rtalarigacha faoliyat ko’rsatgan. Unga Sokratning muxlisi va shogirdi megarlik Yevklid (mashhur matematik Yevklid emas) asos solgan. Mazkur maktabning undan boshqa vakillari Yevbulid, Diodor, Stilponlardir. Ular qarashlari bo’yicha, bilim predmeti faqat “jismsiz turlardan”, yoki tushunchalar bilan bilib olinadigan umumiy bo’lishi mumkin. Umumiy yagona ne’mat bilan mos keladi, u tabiatiga ko’ra o’zgarmas. Na his qilinadigan dunyo, na hislar bilin tasdiqlanadigan paydo bo’lish, o’lim, harakat va o’zgarishlar kabi holatlarning bo’lishi mumkin emas. Ular to’g’risida fikr yuritish ziddiyatlarga olib keladi. Buni asoslssh uchun megarliklar umumiyni yakkaga qarama-qarshi qo’yishib, natijada umumiy tushunchaning yakka predmetlarga tegishli joyi yo’q (masalan, Stilpon shunday deydi), degan xulosaga kelishadi.

2) Elido-eretriy maktabiga Elidalik Fedon va Eretriylik Mendem aso solishgan. Bu maktab vakillari, xususan, Fedon va Mendem qizg ’in bahs yuritish ustalari, notiqlik san’ati muallimlari bo’lishgan. Mendem tarafdorlari “ne’mat aqlda, o’tkir zehnda bo’ladi”, deb o’ylashgan. Megarliklar bilan shuhrat va ne’mat birligi masalasi bo’yicha bir xil qarashga ega bo’lishsa-da, ular ta’limotini yangi fikr-mulohazalar bilan boyitishga muvaffaq bo’lmaganlar. 3) Kiniklar maktabining asoschisi sofistlar ma ’ruzalarini tinglagan, keyin esa Sokratga tarafiga o’tgan Antisfen (er.avv.V-asrning ikkinchi yarmi-er.avv.IV- asrning birinchi yarmi) bo’lib, u Platonning aql bilan bilib olinadigan jismsiz “turlar”, yoki “g’oyalar” to’g’risidagi ta’limotini keskin rad etadi. Antisfen shogirdlari qatorida Sinoplik Diogen (er.avv.323-yilda vafot etgan) bor. U axloqiy idel konsepsiyasini ilgari surib, uni izchil tarzda himoya qilgani bilan mashhur. Sinoplik Diogen ta’limoti va amalga oshirgan ishlari Fivlik Krates va uning ayoli Gipparxiyallarni o’ziga rom qilgan. Kiniklar etikasi eramizgacha bo’lgan III-asrda ham o’z kuchini namoyish qilib turgan. Keyinchalik kiniklar maktabi stoisizm bilan qo’shilib ketgan va eramizning dastlabki ikki asrida o’zining bir qancha yorqin vakillarini yetishtirib chiqargan. Antisfen va uning izdoshlari nazariy qarashlari asosini umumiyning realligini inkor etish tashkil etgan. Ular fikricha, faqat yakka predmetlar mavjud. Tushuncha predmetning nima ekanligini, qanday mavjudligini tushuntiradi, xolos. Ana shuning uchun ham umumiy tushunchalarni predmetlarga nisbatan qo ’llab bo’lmaydi. Zero, turli tushunchalarni mulohaza takibida birlashtirib ham, tushunchalarning o’zini ta’riflab ham bo’lmaydi. Xuddi shuningdek, ziddiyatni ham aniqlab bo’lmaydi, chunki, har bir narsa to’g’risida faqat ot otdir, stol stoldir qabilidagi aynanlik mulohazalarini bildirish mumkin. Platonning aql bilan bilib olinadigan “turlar” haqidagi ta’limoti xato, chunki, umuman “tur”, yoki “g’oya”ni emas, faqat yakka predmetlarnigina idrok qilsa bo’ladi. Kiniklar etikasiga muvofiq, donolik inson qudrati yetmaydigan nazariy bilim ga ega bo ’lishda emas, balki ne’mat ni tushunishdadir. Haqiqiy ne’mat har bir yakka shaxs mulki bo’lishi mumkin, fazilatli, shavkatli hayotning maqsadi

boylik ham, sog’liq ham, va hatto, hayotning o’zi ham bo’lishi mumkin emas (bu ne’matlar inson qo’li ostida emas); u insonni qaram qilib qo’yadigan narsalardan, xususan, mulk, lazzat, odamlar orasida qabul qilingan sun’iy va shartli tushunchalardan voz kechishga tayanadigan osoyishtalik dir. Kiniklar boylikdan nafratlanishgan. Ulaning ta’kidlashicha, kambag’allar o’z qashshoqligidan uyalmasligi kerak Kiniklardagi axloq asketizm, haddan tashqari oddiylik, kamtarona hayot kechirish bilan bevosita bog ’liq ehtiyojlardan boshqa har qanday talab va ehtiyojlarga nafrat bilan qarash, barcha shartlanganlik, taqozalanganliklar, diniy tasavvurlar ustidan kulish, erkinlikning tabiiyligi va shaxsiy ekanligini targ’ib qilish ne’mat haqidagi tasavvurga borib taqaladi. 4) Kiren maktabiga afrikadadagi Kirendan chiqqan Aristipp asmos solgan.Uning ishini Antipatr, Feodor, Gegesiy va Annikerid(er.avv. 320-280yy.)lar davom ettirishgan. Ular asoslagan fikr: bilim predmeti- amalda erishib bo ’ladigan ne’mat. Aristipp fikricha, bilsh quroli faqat hissiyotimiz ekan va sezgilarimizda predmet xossalarini emas, balki o’zimizning sof individual holatimiz ifodalanar ekan, ne’mat mezoni qilib his-tuyg’ularimizda kechayotgan lazzatlanish yoki azoblanishni olish mumkin. Lazzat befarq osoyishtalik emas; u o’tmish yoki kelajakdagi emas, balki bugungi kun voqyealaridan qoniqish hosil qilishdan iborat. Faqat alohida olingan, hozirgi lahzani to’ldiradigan qoniqish hissigina intilishimiz lozim predmet bo’lishi kerak. Na o’tmish, na kelajak bizga tegishli bo’lmagani uchun, afsuslanish ham, kelajakka umid bog’lash ham, kelajakdan qo’rqish ham ma’noga ega emas. Hayotdan maqsad – bugungi kundan lazzatlanish. Mumkin bo ’lgan lazzatlardan yaxshirog’i his-tuyg’ulardir, chunki ular eng kuchlisidir. Biroq baxt-saodatga erishish vositasi erkinlik bo’lib, faqat u erishib bo’lmaydigan yoki erishganda ham azob-uqubat sababi bo’lishi mumkin narsalardan voz kechishga imkon beradigan kuch hisoblanadi. Shuning uchun faylasuf, agar sharoit imkoniyat bersa, undan foydalanishga, imkoniyat bermasa, osongina, qayg’urmasdan undan voz kechishga tayyor turishi lozim. Aristipp ta’ldimotidan Feodor keltirib chiqargan xulosa xudolarni rad etish va donishmandlar uchun axloqiy normalar zarur emasligini ta’kidlash bo’ldi.

Aristippdan farqli o’laroq, Feodor faoliyat yuritishning maqsadini yakka qoniqishlardan lazzatlanishda emas, balki alohida-alohida olingan ne’matlardan yuqori turadigan va unga intilgan kishidan talab qilinadigan oqillik, mulohazalilikda deb bildi. Uningcha, “Oliy darajadagi quvonch – bilish quvonchi”. Feodorning donolik to ’g’risidagi fikri ham o’ziga xos: “Haqiqiy donishmand do’stlikdan yuqori turadi (o’z-o’ziga yetarli), axmoqlar foyda ko ’rishni nazarda tutib do’stlashadi (foyda ko’rishmasa – do’stlik ham yo’q)”; donolik qonunlardan ham yuqori turadi, chunki ular aqlsiz axmoqlarni, olomonni kishanda ushlab turadi”

Adabiyotlar: 1. Mirziyoyev Sh.M. Milliy taraqqiyot yo ’limizni qat’iyat bilan davom ettirib, yangi bosqichga ko’taramiz. J 1.- T.: O’zbekiston, 2017. 2. Mirziyoyev Sh.M. Xalqimizning roziligi bizning faoliyatimizga berilgan eng oliy bahodir. J.2.- T.: O ’zbekiston, 2018. 3. Mirziyoyev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat ’iy tartib-intizomva shaxsiy javobgarlik- har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak. Mamlakatimizni 2016 yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning asosiy yakunlariva 2017 yilga mo’ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo’nalishlariga bag’ishlangan Vazirlar Mahkamasining kengaytirilgan majlisidagi ma’ruza.2017 yil14 yanvar – Toshkent:” O’zbekiston”, 2017. 4. Karimov I.A. Yuksak ma ’naviyat – yengilmas kuch. – Toshkent: Ma’naviyat, 2008. 5. Karimov I.A. O ’zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida. – Toshkent: O’zbekiston, 2011. – 440 b. 6. Karimov I.A. O ’rta asrlar Sharq allomalari va mutafakkirlarining tarixiy merosi, uning zamonaviy sivilizasiya rivojidagi roli va ahamiyati. – Toshkent: O’zbekiston, 2014. 7. Karimov I.A. Ona yurtimiz baxtu iqboli va buyuk kelajagi yo ’lida xizmat qilish – eng oliy saodatdir. – Toshkent: O’zbekiston, 2015. – 304 b. 8. Yo ’ldoshev S., Usmonov M., Karimov R. Qadimgi va o’rta asr G’arbiy Yevropa falsafasi. O’quv qo’llanma. – Toshkent: Sharq, 2002. – 325 b 9. Yo ’ldoshev S., Usmonov M., Karimov R., Qobulniyozova G., Ruzmatova G. Yangi va eng yangi davr G’arbiy Yevropa falsafasi. O’quv qo’llanma. – Toshkent: Sharq, 2002. – 208 b 10. Po ’ latova D ., Ruzmatova G . G ’ arb falsafasi . O’quv qo’llanma. – Toshkent: PREMIER-PRINT, 2013. – 425 b.

Похожие

Detyerminizm falsafasi

Borliq falsafasi

Fan falsafasi

Qadriyatlar falsafasi

Tabiat falsafasi