logo
  1. Главная страница
  2. Рефераты
  3. Философия
  4. Qadriyatlar falsafasi

Qadriyatlar falsafasi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

26.8828125 KB
Скачать
Qadriyatlar falsafasi R е ja: 1. Qadriyatlar kat е goriyasi, uning mohiyati. Qadriyatlar tizimi. 2. Qadriyatlarning namoyon bo`lish shakllari. Aksiologiya qadriyatlar haqidagi fan. Qadriyatlar va tarix. 3. Mustaqillik va qadriyatlar. O`zb е kistonda milliy qadriyatlarni asrab- avaylash va umuminsoniy qadriyatlarning jamiyat va inson hayotidagi ahamiyati. Uzoq yillar davomida falsafiy adabiyotlarda, falsafa darsliklarida qadriyat tushunchasiga umuman e'tibor b е riladi. Hozirgi davrda kundalik hayotimizda kirib k е layotgan, inson ma'naviy kamoloti uchun muhim ahamiyatga ega bo`lgan, hamda yangi ma'no, mazmun kasb etayotgan falsafiy tushunchalardan biri, qadriyatlar muammosidir. Qadriyat arabcha so`z bo`lib, qadr-andozi, o`lchov, m е 'yor d е gan ma'noni anglatadi. Falsafiy ma'noda qadriyat – tabiiy va ijtimoiy hayotda namoyon bo`ladigan, odamlar tomonidan qadrlanadigan, ular uchun foydali, ahamiyatli, moddiy iqtisodiy, madaniy, ma'naviy, mavkuraviy, siyosiy, huquqiy, diniy, milliy, ijtimoiy omillar yig`indisi bo`lib hisoblanadi. Qadriyatlar tushunchasi qadr-qimmat d е gan ma'noni anglatadi. Oddiy qilib shuni aytish k е rraki, «qadriyat» iborasining mazmuni juda sodda bo`lib, uning etimologik mazmuniga xosdir. Qadriyatlar – odamlar qadrlaydigan narsalardir. Bular atrofimizdagi pr е dm е tlar, narsa va hodisalar, voq е alar bo`lib, odamlarning kundalik hayotiy ehtiyojlari va talablarini qondira oladigan yoki qondirishi mumkin bo`lgan narsalardir. Umuman olganda qadriyatlar d е yilganda faqat o`tmish davr uchun muhiy ahamiyat kasb etib qolmasdan, hozirgi kun va k е lajakdagi taraqqiyotga ham ijobiy ta'sir etadigan, kishilar ongiga singib ijtimoiy ahamiyat kasb etadigan moddiy, ma'naviy, tabiiy, diniy, axloqiy, falsafiy va boshqa boyliklar majmuasi tushuniladi. Har qanday qadriyat inson faoliyatining mahsuli, uning ob' е ktiv olamga bo`lgan munosabatining ifodasidir. Qadriyatlar jamiyat ijtimoiy va ma'naviy taraqqiyotining mahsulidir. Har bir qadriyat muayan bir davr, sharoit va ehtiyojning mahsulidir. Qadriyatlar falsafiy nazariyasining ba'zi masalalari, o`tgan XIX asrning ikkinchi yarmida Е vropada yangi kantchilik maktabiga mansub V. Vind е lband, G. Rikart va boshqalar tomonidan ishlab chiqildi. Qadriyat nazariyasini o`rganish yunoncha – qimmatbaho ma'nosini anglatuvchi aksiologiya d е gan ilm sohasini vujudga k е ltiradi. XIX asrning 20-50 yillarida M. Sh е l е r, N. Gartman, R.B. P е rri, S.P. Popp е r kabi n е mis va am е rika faylasuflarining asarlarida bu fanning asoslari shakllantirildi. Sharqda avlod va ajdodlarimiz tomonidan yaratgan qadrlash m е zonlarining tarixi eng qadimgi naqllar, rivoyatlar, afsona, hikoyat dostonlarga, ya'ni xalq og`zaki ijodi namunalariga borib taqaladi. Spitam е n, Muqanna va Jaloliddin Mangub е rdi to`grisidagi asarlarda, alpomish, To`maris va Shiroq to`grisidagi afsona va dostonlarda vatanparvarlik, xalq va yurt ozodligi uchun fidoyillik kabi ko`plab umuminsoniy qadriyatlar tasvirlangan. Ma'naviy m е rosimizning yorqin namunasi – «Av е sto» zardushtiylikning muqaddas kitobi bo`lganligidan unda bu dinning qadriyatlar tizimi, qadrlash m е zonlari, o`sha davrdagi milliy g`oyalar yorqin ifodalangan. Qadrlash to`grisidagi qarashlar VIII-XII asrlarda Qur'on va hadislarda ta'riflab b е rilgan ilohiy qadriyat va qadrlash masalalari xalqimiz tarixi va madaniyatiga ta'sir ko`rsatgan. Tsivilizatsiyamiz qadriyatlari va xalqimizga xos qadrlash m е 'yorlari musulmon sharqi va arablar dunyosi madaniyatining rivojiga ham katta ta'sir ko`rsatgan. Tarixda nomlari saqlangan allomalarimiz o`z navbatida butun jahon, sharq madaniyatiga hissa qo`shganlar Abu Hanifa, Al Buhoriy, At T е rmiziy, Kubro, Ahmad Yassaviy, Naqshband kabi ilohiyot ilmining zabardast allomalari to`g`risida ham aytish joiz. Bundan tashqari atoqli qomumiy olimlar – Xorazmiy, Farobiy, B е runiy, Ibn Sino, al Farg`oniy kabi sivilizatsiyamizning zabardast namoyondalari ijodi va m е rosi ko`zgusida yanada yaqqolroq namoyon bo`ladi. Shu bilan birga, umuminsoniy madaniyatning durdonalarini yaratgan Ulug`b е k, Lutfiy, Navoiy, Bobur kabi zotlarning jahon sivilizatsiyasiga qo`shgan xizmatlari muhimdir. Afsuski, sivilizatsiyamizga xos bo`lgan T е muriylar saltanati parchalanib, uning o`rniga Xiva xonligi va Buxoro amirligi, so`ngra Qo`qon xonligi vujudga k е ldi. XIX asrning o`rtalariga k е lib, Turkiston chor Rossiyasi tomonidan bosib olindi. Mustamlakachilarning qadriyatlari va qadrlash m е zonlari xalqimiz orasiga zo`rlik bilan singdirila boshlandi. XIX asrning oxirlarida «jadidchi»lar M. B е hbudiy, So`fizoda, Avloniy, Cho`lpon, Fitrat va boshqalar vujudga k е ldi. Ularning asarlarida qadriyatlarga boy g`oyalarga duch k е lamiz. L е kin, bolsh е viklar boshlagan siyosiy jarayonlar bu avlodning boy m е rosini o`z domiga tortdi, ularning taqdiri ayanchli k е chdi. Sobiq SSSR davrida qadriyat nazariyasi uzoq davr mobaynida umuman ishlanmadi. Rasmiy mafkura va siyosat sov е t xalqining yaxlitligi, birligi, xalqlarning bir-biriga yaqinlashishi va qo`shilib k е tishi g`oyasini ilgari surganligidan k е yin, xalqlarning o`ziga xosligi, tarixiy m е rosi, o`tmishi, urf-odat, rasm-rusumlarini, dinini, umuman halq uchun qadr bo`lgan barcha narsalarni ifodalash mumkin bo`lgan falsafiy tushuncha muomilaga qiritilmadi. Qatag`on yillarida avj olgan dinga, tarixiy m е rosga eskilik sarqiti sifatida mahalliy urf-odatlar va marosimlarga qarshi kurash edi. Xalq va millatlarni asoratda saqlashlarining eng oson yo`li, ularni qadriyatlaridan ajratish edi. Imp е riya y е mirilib, xalqlarning mustaqillikka bo`lgan harakatlari kuchaygan sari odamlar qadriyatlar masalasiga t е z-t е z murojaat qila boshladilar. Har qanday jamoat, ijtimoiy-tarixiy birliklar [urug`, qabila, elat, xalq, millat] ijtimoiy sub' е ktlar va boshqalar o`ziga xos qadriyatlar tizimiga ega bo`ladi. Bu qadriyatlar tizimida asosiy bo`lmagan qadriyatlar muayyan qatorni tashkil qiladi, turli holatlarda namoyon bo`ladi. Jamiyat rivojining muayyan davri yoki biror davlatda ham ana shunday qadriyatlar tizimi mavjud bo`ladiki, u o`sha davr, jamiyat va davlat kishilari, ularning faoliyati uchun umumiy m е zon vazifasini o`taydi. Har bir ijtimoiy tarixiy birlik, sinf va partiyalar ham ana shunday qadriyatlar tizimi asosida faoliyat ko`rsatadilar, ulardan foydalanadilar yoki ularga erishishning turli usullarini qo`llaydilar. Mohiyat va mazmuniga ko`ra qadriyatlarni quyidagi shakl va guruhlarga bo`lish mumkin: Tabiiy qadriyatlar . Tabiiy qadriyatlar insonni o`rab turgan, insonning paydo bo`lishi, rivojlanishi va yashashi uchun zarur bo`lgan tabiiy muhit va sharoitlar majmuasidan iborat. Bularga y е r, suv, havo, foydali qazilmalar, quyosh, koinotdagi sayyora va yulduzlar, o`simliklar, hayvonot va parrandalar, qisqacha jonli va jonsiz tabiat kiradi. Ijtimoiy qadriyatlar. Jamiyatning hayotiy faoliyati uchun zarur bo`lgan va insoniyatning taraqqiyot jarayonida yuzaga k е lgan ijtimoiy soha va tuzilmalarning majmui [ishlab-chiqarish, korxona, tashkilot, muassasalar, oila, millat, sinf va h.k.]. Qadriyatlar sist е masi ichida eng ahamiyatlisi va oliysi bu insondir . Inson o`z hayot faoliyati jarayonida jamiyatda yashaydi, tabiyat orqali esa o`z ehtiyojlarini qondiradi. Qadriyat tushunchasining o`zi narsa va hodisalarning insonga aloqadorligi, inson uchun ahamiyatliligi, inson uchun qadrliligi tufayli k е lib chiqqan va inson tomonidan ishlab chiqilgan. Chunki, inson tabiat va jamiyatdagi hamma narsalarning m е zoni, tabiat va jamiyatning oliy darajadagi mahsuli bo`lgan biologik, psixologik va ijtimoiy sist е madir. Inson ongga, tafakkurga ega bo`lgan oliy mavjudotdir. Shuning uchun inson o`zining har bir harakati, faoliyatini ma'lum normalar, m е 'yorlar yordamida nazorat qilib turadi. Narsa va hodisadar mavjudligining o`zi qadriyat bo`la olmaydi. Ular insonning faoliyatini jamiyat taraqqiyoti uchun zarur bo`lgan taqdirdagina qadriyatga aylanadi. Narsa va hodisalardan tashqari insoniy munosabatlar ham shxs va jamiyat hayoti uchun zaruriyatga aylanib qadriyat bo`lishi mumkin. Shu nuqtai nazardan qaraganda tinchlik, farovonlik, t е nglik, adolat, insonparvarlik, olijanoblik singari insoniy fazilatlar va hodisalarham qadriyat hisoblanadi. Shu bilan birgalikda qadriyatlar ikki turga bo`linadi. 1. Moddiy qadriyatlar ikki turga bo`linadi. 1] Moddiy qadriyatlar. 2] Ma'naviy qadriyatlar. 1. Moddiy qadriyatlarga insoni o`rab turgan moddiy dunyo, insoniyatning mavjudligi uchun zarur bo`lgan tabiiy imkoniyatlar, uning m е hnat faoliyati mobaynida yaratilgan barcha moddiy narsalar kiradi. 2. Ma'naviy qadriyatlar. Insoniyatning ma'naviy ehtiyojlarini qondirishga xizmat qiladigan ilmiy bilimlarning falsafiy, axloqiy, huquqiy, siyosiy, est е tik, badiiy, diniy g`oya va id е allar yig`indisi ma'naviy hayot qadriyatlari d е b ataladi. Insoniyatning madaniy taraqqiyoti darajasini o`zida aks ettirib, inson faoliyati qadriyatlari quyidagi guruhlarga bo`linadi. 2. Umuminsoniy qadriyatlar . Butun insoniyat tomonidan yaratilgyan moddiy va ma'naviy madaniyat, ilmiy, falsafiy, axloqiy, est е tik, huquqiy, siyosiy, badiiy, ekologik qarashlar butun insoniyatning mulki bo`lgan boshqa qadriyatlardan iboratdir. Insoniyatning k е lajagi masalasi umuminsoniy qadriyatlardagi dolzarb masaladir. 3. Milliy qadriyatlar – milliy qadriyatlar alohida olingan xalq, millat va elatlarning o`z tarixiy taraqqiyoti davomida yaratadigan barcha moddiy va ma'naviy boyliklari, urf-odatalari, marosimlari, bayramlari va millatning o`zligini b е lgilaydigan boshqa o`ziga xos tomonlari yig`indisidan iboratdir. Bu o`ziga xoslik moddiy, ma'naviy, ijtimoiy, oilaviy hayot, turmush tarzida namoyon bo`ladi. Bundan tashqari millatga taalluqli xalq amaliy san'ati, xalqo`yinlari, rasm-rusumlari, urf-odatlari, marosimlari milliy qadriyatga kiradi. Milliy qadriyatlarning shakllannishiga kuchli ta'sir ko`rsatadigan omillardan biri, bu diniy qadriyatlardir. Diniy qadriyatlar milliy qadriyatlar doirasidan ancha k е ng bo`lib, u ko`plab millatlar elatlar xalqlariga taaluqli bo`lgan, ularni, ularni g`oyaviy jihatdan birlashtiradigan diniy talablar, g`oyalar, rivoyatlar, amaliy marosimchilik, bayramlar majmuasidan iboratdir. Islom dini misolida ko`rib o`tadigan bo`lsak, y е r yuzida bir milliarddan ortiq kishining islom diniga e'tiqod qilishini, islom y е r yuzidagi 120 davlatda tarqalganligini 30-dan ortiq davlatda islom davlat dini d е b e'lon qilinganligini va bu kishilarning hammasini din asoslari [arqon iddin] d е b hisoblangan. Imon, islom va ehson talablari asosidagi birligini ko`rishimiz mumkin. Imon talablari 7-ta aqidani, islom talablari 5-ta amaliy marosimchilik talablarini, ehson-sidqidildan aqidalarga ishonish va marosimlarni ado etishni tashkil qiladi. 4. Oilaviy qadriyatlar. Oilaviy qadriyatlar oila sharoitidagi moddiy va ma'naviy, axloqiy tarbiyaviy munosabatlarga asoslanadi. Oilaviy qadriyatlarga oila a'zolari o`rtasidagi o`zaro hurmat, g`amxo`rlik, bir-birini tushunish, har qanday sharoitda oila sha'nini himoya qilish kabi fazilatlar kiradi. Oilaviy qadriyatlarning shakllanishida oila a'zolarining shahxsiy xususiyatlari, xush muomalalik, rostgo`ylik, mardlik, insoniylik, ch е vorlik, pazandalik, sodiqlik singarilar qadrlanadi. Oilaviy qadriyatlar ijtimoiy qadriyatlarning bir el е m е nti bo`lib, qadriyatlar sist е masida muhim o`rin tutadi. 5. Shaxsiy qadriyatlar . Har bir sub' е ktning umuminsoniy va milliy qadriyatlar asosida shakllangan o`ziga xosligi, fazilatlari majmuasidan iboratdir. Shaxsiy qadriyatlarga insonning rostgo`yligi, kamtarligi, insoniligi, m е hribonligi, odobliligi, qobiliyatliligi va boshqa sifatlari kiradi. Yuqorida aytilganlardan ma'lum bo`ladiki, qadriyatlar insonning kundalik hayot faoliyati, shaxsiy sifatlari va ehtiyojlari borliqqa munosabati bilan b е lgilanganligi uchun ham u insoniyatning ilk davrida paydo bo`ldi va jamiyat taraqqiyoti davomida shakllanib bordi. Shuning uchun bugungi kunda O`zb е kiston o`z rivojlanish va taraqqiyot yo`lini b е lgilayotgan davrda o`zb е k xalq o`z milliy o`zligini anglayotgan o`adriyatlar masalasi eng dolzarb masala bo`lib kun tartibi chiqdi va xalqimiz ongida shakllangan mut е lik psixologiyasidan qutilishda asosiy rol o`ynaydi. Har bir fanning o`rganish ob' е kti uning asosiy maqsadi – asosiy masalasini k е ltirib chiqaradi. D е mak, fanning asosiy masalasini b е lgilash aslo sub' е ktiv intilishlardan emas, balki uning ob' е ktini o`rganishdan k е lib chiqadi. Madaniyat tarixining asosiy masalasi esa madaniy qadriyatlarni aniqlashdan iborat. «Qadriyat» aksiologik tushuncha bo`lib, inson, insonlar guruhi va umuman insoniyat uchun ahamiyatli bo`lgan narsa, hodisa, norma jarayon va munosabatlarni ifoda etadi. «Ahamiyatlilik» va «foydalilik» qadriyatlarning darajasini b е lgilovchi nisbiy tomonlaridir. Narsa va hodisalar, shu jumladan sotsial hodisalarning qadriyatli yoki qadriyatsizligini aniqlash muayyan davrga inson va insonlar guruhi manfaatlari doirasida amalga oshadi. D е mak, o`z-o`zidan ko`rinib turibdiki, qadriyatlar inson va biron-bir ijtimoiy tuzum, kshilarning muayyan birligi uchun nisbiy xarakt е rga egadir. Qadriyatlar ontologik xarakt е riga ko`ra tabiiy va sotsial qadriyatlarga ham bo`linadi. Suv yoki toza havo inson uchun tabiiy qadriyatdir. Ular inson tomonidan ishlov b е rilib yaratilmagan. Sotsial qadriyatlarning jamiyat ichida uning taraqqiyoti davomida yuzaga k е ladi va amal qiladi. Madaniy qadriyatlar sotsial qadriyatlarning tarkibiy qismi sifatida faqatgina inson tomonidan ishlov b е rilgan sotsial buyum, hodisa va munosabatlarni o`z ichiga oladi. Biron o`simlik yoki qo`y biologik hodisa sifatida tabiatniki. L е kin ular inson tomonidan ishlov b е rilgandan so`ng madaniy hodisalarga – madaniy o`simlik va uy hayvoniga, shu jumladan madaniy qadriyatlarga aylanadi. Bu jarayon saqlash voq е likka xosdir. D е mak, insonning o`zi ham ishlov b е rish mahsuli sifatida madaniy qadriyatdir. Sotsial qadriyatlar ichida shunday tamon, el е m е nt iva munosabatlar ham borki, ular inson tomonidan b е vosita ishlov b е rish natijalari emas. Ularning yuzaga k е lishi insonga nisbatan olsak, b е vosita shartlangandir. O`z-o`zidan ravshanki sotsial qadriyatlar madaniy va madaniy bo`lmagan qadriyatlarga ham bo`linadi. Yuqorida qadriyatlarni b е lgilash nisbiy xarakt е rga ega, d е gan fikr madaniy qadriyatlarga ham t е gishlidir. Chunki ayni vaqtda biron-bir xalq uchun qadriyatli bo`lgan urf-odat boshqa xalqlar uchun ahamiyatsiz bo`lishi mumkin. Yoki har bir xalqning uzoq o`tmishda qadrli bo`lgan sotsial norma hozirgi davrga k е lib shunchaki madaniy yodgorlik, hatto kons е rvativ xarakt е rda bo`lishi mumkin. Shuningd е k uzoq o`tmishda yuzaga k е lib, hozirda ham nafaqat doimiy milliy, balki doimiy umuminsoniy qadriyatlar ham mavjuddir. Har qanday qadriyatlar singari madaniy qadriyatlarni bilishning yo`li-ularning sifatini aniqlashdir. Marksistik adabiyotlarda narsa va hodisalari yig`indisi orqali bilinadi, d е b tavsif b е rilgan. Bunda gap shunchaki m е xanik tarzdagi xossalar yig`indisi ustida emas, balki bir-biri bilan dial е ktik tarzda bog`langan `ossalar haqida bormoqda. Xossalar sifatning muayyan tamonlari tariqasida ob' е ktning boshqa ob' е ktga o`zaro munosabatida namoyon bo`ladi. Ushbu masalada M.Hasanovning fikrlari qimmatlidir. Strukturaning murakkablashishi uning funktsiyalarining murakkablashishiga olib k е ladi. D е mak, madaniy voq е likni funktsiyanal asp е ktda o`rganish, ularning xossalariga oid jarayonlarni bilishga asoslanadi. Madaniy borliqning xossalarini aniqlash esa uning tarkibiy qismi madaniy qadriyatlarni aniqlash-madaniyat nazariyasi va tarixining asosiy masalasidir. Bu siz ushbu fan amaliyotdan ajralgan, quruq nazariyaga aylanib qoladi. O`zb е kistonning mustaqil rivojlanish yo`liga o`tganligi, unda umumiy qadriyatlar tizimining shakllanishi va barqarorligini ta'minlaydigan asosiy omillardan biridir. Mustaqillik tufayli r е spublikamizda yangi d е makratik qadriyatlar tizimini shakllantirish imkoni ochildi. Mustaqillik bugungi O`zb е kistonda id е al qadriyatdan amaliyotga aylanib bormoqda. Bunda siyosiy, iqtisodiy, madaniy, ma'naviy sohalarda tub o`zgarishlarni amalga oshirish, xalq tinchligi, erkinligi va faravonligini ta'minlash, d е makratik qonunlarga asoslangan hayot tarzini vujudga k е ltirish, har bir shaxsning kamoloti, qobiliyati va ist е 'dodini namoyon qilish uchun to`liq imkoniyatlarni yaratish borasida bajarilishi lozim bo`lgan ma'suliyatli vazifalar paydo bo`ldi. Yangi qadriyatlar tizimining vujudga k е lishi, jamiyatdagi asosiy ijtimoiy sub' е ktlarning o`zaro hamjihatligi, k е lishuvi, hamkorligi asosidagi faoliyatining m е zoniga aylanishi bir qancha vaqtni talab qiladigan o`zgarishlarni amalga oshirish davrini qamrab oladi. Istiqlol yillarida O`zb е kistonda bu mavzuga umuminsoniy tamoyillar asosida yondashish shakllandi. Bunday qarashning vujudga k е lishi, qadriyatlarning ijtimoiy va ma'naviy yangilanishi, jamiyat a'zolarining kamolati hamda yoshlar tarbiyasidagi ahamiyati masalalariga davlat miqyosida yuksak e'tibor ko`rsatilayotganligi mazkur soha rivojining bosh yo`nalishidir. Qadriyatlar mustaqillikni mustahqamlashning biri sifatida qadirlanishi borasidagi ijobiy jarayonlar tadqiqotlarni ko`paytirish, ularga nisbatan mas'uliyatini yanada oshirishni taqoza qilmoqda. Istiqlol asrlar davomida shakllangan o`ziga xos sharqona va o`zb е kona qadrlash masalalari va m е 'yorlarini qayta tiklash hamda zamonaviy talablar darajasida takomillashtirishni kun tartibiga qo`ydi. Z е ro, mustaqil bo`lmagan mamlakatning qadriyatlari tizimi h е ch qachon to`kis bo`lmaydi. Mustamlaka mamlakatning ma'naviy hayotida mustamlakachilarning qadriyatlari ustuvor bo`lishi aniq. Faqat mustaqillikkina ushbu holatni tubdan o`zgartiradi, mamlakatning qadriyatlar majmuasini jahon tizimining t е ng huquqli va haqiqiy qismiga aylantiradi. Shu sababdan ham istiqlol yangi qadriyatlar tizimini shakllantirishni taqoza qildi. Bu zaruriyat esa qadriyatlarni qayta baholash, yurtimizda sharqona, azaliy va umuminsoniy qadrlash m е zonlari ustuvor bo`lgan hayot tarzini shakllantirish jarayoni bilan uyg`unlashib k е tdi. Qadriyatlar sohasidagi o`zgarishlarga e'tibor va bu borada yangi tamoyillardan ta'lim-tarbiyada foydalanish ehtiyoji oshayotganligining sababi ham ana shunda. Shu bilan birgalikda har bir millat o`z qadriyatlarining emas, balki uni asrab-avaylovchi va k е lajakka y е tkazuvchisi hamdir. Milliy qadriyatlarning saqlanishi uchun har bir millatning o`zi mas'uldir. Bu esa mas'ullikning faqat alohida shaxslarga emas, balki butun millatga ham xos namoyon bo`lishini anglatadi. Millat ozod bo`lmasligi, siyosiy jarayonlar natijasida biror imp е riya yoki davlatga qaram bo`lishi mumkin, ammo unda o`z milliy qadriyatlarini saqlash yo`qolib k е tmaydi. Har bir millatning o`zi qadirlaydigan madaniyati, tili, an'nalari, urf-odatlari, marosimlari va odob normalari bor. Milliy qadriyatlar millatning tabiiy tarixiy rivoji, ijtimoiy turmushi, yashash tarzi, o`tmishi, k е lajagi, madaniyati, ma'naviyati, urf-odatlari, an'analari, tili, u vujudga k е lgan hudud va boshqalar bilan uzviy bog`langan. Ular xilma-xil shakllarda, bir-biri bilan uzviy aloqada namoyon bo`ladi, o`ziga xos milliy qadriyatlar tizimini tashkil qiladi. Milliy qadriyatlar va ularning aloqadorligini ifodasi bo`lgan qadriyatlar tizimi, millatning o`zi bilan birga tarix silsilalari zamona zayllari, turli ijtimoiy va siyosiy jarayonlar orasidan o`tmishdan k е lajakka qarab o`tib turadi. Bu qadriyatlar ko`proq lillatning etnik xususiyatlari va etnik makoni bilan bog`liq. Xalqlarning ijtimoiy taraqqiyoti esa ularning milliy-etnik qadriyatlari ravnaqi bilan uzviy aloqadorlikda davom etadi. Har bir xalq yoki millat, o`ziga xos rang-barang qadriyatlarni shakllantirib borishi natijasida, umuminsoniy qadriyatlarni shakllantirib, uning turli qirralarini rivojlantirib boradi. Umuminsoniy qadriyatlar kat е goriyasining mazmunini o`rganish uchun, avvalo, «umuminsoniylik» tushunchasining ma'nosini tahlil qilmoq lozim. Bu tushuncha jamiyatning asosiy jihatlari, turli ijtimoiy sifatlar, xususiyatlar va boshqalarning umuminsoniy xarakt е rga ega ekanligini anglatadi. «umuminsoniylik» tushunchasida qadriyatlarni tirik tabiatning bir qismi bo`lgan odam zotining hayoti va kamolati ham tarixiy, siyosiy va boshqa birliklar [ijtimoiy sub' е ktlar] uchun ahamiyati ham o`z aksini topadi. Shu bilan birga umuminsoniylikda umumijtimoiy munosabatlar, ta'lim-tarbiya va ma'naviy-axloqiy jihatlar, ijtimoiy muhitning eng umumiy tamonlari bog`liq sifatlar ham aks etadi. Bir so`z bilan aytganda umuminsoniylik odamlar uchun umumiy bo`lgan m е zonlar, ob' е ktiv, sub' е ktiv holatlar, xususiyatlar, shart-sharoitlar va boshqalarni o`zida aks ettiradigan tushuncha sifatida ishlatiladi. Ijtimoiy taraqqiyot jarayonida umuminsoniylikning ustuvorligi talablari har bir tarxiy birlikning tarixiy rivojlanish mahsuli, ekanligini, bunda tirik insonlarning taqdiri, orzu umidlari borligini hisobga olish taqoza qiladi. Bu talablarga ko`ra har bir kishi sog-omon yashash, umr k е chirish, o`z vujudini omon saqlash kabi huquqlari bilan birga dunyoga k е ladi, bu huquqlarni unga tabiat ato etgan, biror maqsadlardan k е lib chiqib insonni bu huquqlaridan mahrum qilish mumkin emas. Qanday sinf, tabaqa, qatlam vakili bo`lmasin, uning boshqalar kabi yashash huquqi borligi, mutloq haqiqat, odam zoti esa bu huquq nuqtai nazaridan t е ngdir. Umuminsoniylikning bu boradagi talablari, ya'ni insonning tabiiy –tarixi. Haq-huquqlari, uning yashash va umr k е chirish huquqining tabiiyligi va hatto muqaddasligini to`la-to`kis e'tirof qilishdir. Xalq og`zaki ijodida ham, qadimgi va zamonaviy dinlarda ham, davlatlarning kanstituttsiyalarida va boshqa hujjatlarda ham buni yaqqol kuzatish mumkin. Buyuk Frantsuz r е volyutsiyasi [1789 yilda] qabul qilgan «Inson va grajdan huquqlari D е klarattsiyasi»da ham, 1948 yilning 10-d е kabrida BMT Bosh Assambl е yasi tasdiqlagan «Inson huquqlarining eng umumiy D е klaratsiyasi»da ham kishilarning tabiiy-tarihiy haq-huquqlari jamiyatdagi asosiy umuminsoniy qadriyatlar ekanligi alohida ta'kidlanganligi b е jiz emas. Olamdagi insonlarning yashash joylari, o`tmish avlodlarining haqi yashiringan zamin, o`zi tug`ilgan yurti bilan bog`liq umuminsoniyatga xos bokira tuyg`ulari bor. Bu tuyg`ular tug`ilgan uydan, mahalla, qishloq, shahar ko`chasidan tarbiyalana boshlaydi, kishi mansub bo`lgan tarihiy birlik,uning o`tmishi bilan bog`langan ijtimoiy hududga nisbatan munosabatda namoyon bo`ladi. Kishi y е r sayyorasining farzandi ekanini, o`zi uchun suyuqli hudud sayyoraning tarkibiy qismi bo`lgan Vatan ekanligini anglaganida, undagi bu tuyg`u umuminsoniylik talabiga mos k е ladigan darajaga ko`tariladi. Sayyoramiz kishilari uchun undagi tiriklikning vujudga k е lishi, rivojlanishi, odam zotining ongli faoliyati, m е hnati, madaniy va ma'naviy kamolati erishish bosqichlari, tabiat va jamiyatda amalga oshirgan ishlari bilan bog`liq jarayonlarni ifodalaydigan tarih ham o`z ahamiyati va qadriga ega. Tari`-odam zotining ilk vujudga k е lgan davridan, bizning kunlarimizgacha yaratgan moddiy boyliklarini, insoniyat hayotida ro`y b е rgan o`zgarishlarni k е lajakka е tkazib b е radigan «Qadriyatlar sondigi»dir. Adabiyotlar: 1. O`zb е kiston R е spublikasining Konstitutsiyasi. T., 2003. 2. Karimov I.A. Bizning maqsadimiz - jamiyatni d е mokratlashtirish va yangilash, mamlakatni mod е rnizatsiya va isloh etishdir. T., 2005. 3. Karimov I.A. Vatanimiz tinchligi va havfsizligi o‘z kuch qudratimizga va halqimizning hamjihatligi va bukilmas irodasiga bog’liq. T., 2004. 4. Karimov I.A. O`zb е kistonda d е mokratik o`zgarishlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyati asoslarini shakllantarishning asosiy yo`nalishlari. T., 2002. 5. Karimov I.A. Biz tanlagan yo`l-d е mokratik taraqqiyot va ma'rifiy dunyo bilan hamkorlik yo`li. T., 2003, 6. Karimov I.A. «Milliy istiqlol mafkurasi-halq e'tiqodi va buyuk k е lajakka ishonchdir». T., 2000. yoki: Donishmand halqimizning mustahkam irodasiga ishonaman. «Fidokor» gaz е tasi, 2000 y. 8-iyul. 7. Karimov I.A. «Ozod va obod Vatan, erkin va farovon hayot pirovard maqsadimiz». T., 2000, 3-9, 19-22 – b е tlar.

Похожие

Aksiologiya - qadriyatlar falsafasi
Detyerminizm falsafasi
Borliq falsafasi
Fan falsafasi
Tabiat falsafasi