Шахс ва инсон фаоллиги ижтимоий узгаришларнинг мухим омили - Философия - Рефераты

Шахс ва инсон фаоллиги ижтимоий узгаришларнинг мухим омили

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

125.5 KB

Шахс ва инсон фаоллиги - ижтимоий ўзгаришларнинг муҳим омили Режа: 1. Инсон фаолиятининг яратувчанлик моҳияти. 2. Инсон маънавий салоҳияти - фаоллик асоси. 3. Шахс ва жамият манфаатларининг узвий боғлиқлиги. 14-мавзу: Инсон фан ва техника оламида 1. Ҳозирги замон цивилизацияси жараёнида фан ва техника тараққиёти. 2. Тафаккур тарихида техника тушунчаси. 3. Фаннинг моҳияти. 4. Фан тараққиёти қонунлари. 5. Фан ва жамият.

Ҳозирги замон цивилизацияси саноат ва техника тараққиёти билан боғлиқдир. Уни индустриал цивилизация ёки техноген жамияти деб аталмоқда Ҳозирги жамият мавжуд адабиётларда техноген олам индустриал цивилизация деб ҳам юритиляпти. У анъанавий, ёввойи ( подачилик) жамиятдан фарқланади ва келгуси жамият манзарасини қуйидаги изчиллликда тасаввур қилиш имконини беради: индустриал пост индустриал экологик жамият. Техноген олам, цивилизация бевосита «фан », «техника», «рациаоналлик» сингари тушунчалар билан боғлиқдир. Айниқса, фан ва техника ижтимоий ҳаётнинг барча соҳаларига, инсон фаолиятига кириб бормоқда. Фан ва техникани фалсафий идрок этишнинг аҳамияти кучаймоқда. Фалсафанинг «техника фалсафаси», «фан фалсафаси» сингари нисбатан мустақил соҳалари тез ривожланмоқца. Фан ва техника элементлари гарчи антик даврда вужудга келган бўлса-да, унга фалсафий баҳо бериш XX асрда тубдан ўзгарди. Юнонистонда «техне» тушунчаси «моҳирлик», «санъат», табиий материаллардан сунъий равишда нималарнидир яратиш, «ишлаб чиқиш» маъносини англатган. Яшаш учун мавжуд табиий материаллардан сунъий предметлар яратишга, табиий нарсаларни инсонийлаштиришга интилган. инсон ишлаб чиқарувчи, мавжуд билимларини предметлаштирувчи, қоби- лиятларини рўёбга чиқаришга харакат қилувчидир. Тафаккур тарихида техника тушунчаси турлича талқин этиб келинди: 1) марксизм техникани ижтимоий организмнинг сунъий системаси, жамият ишлаб чиқарувчи кучларининг таркибий қисми, моддий ашёвий элементи сифатида талқин этди; 2) Мартин Хайдеггер техника бу биринчи асос , инсон ибтидосининг илдизи, томири, инсониятнинг ўз-ўзини рўёбга чиқариш, намоён этиш усули

деб тушунди. 3) Эллюлнинг фикрича, техника қандайдир механизмлар йиғиндиси, мақсадни амалга ошириш тартибидир. 4) Немис олимлари: Ленк ва Пороль техниканинг қуйидаги муҳим элементларининг кўрсатдилар: - табиий билимларнинг амалиётга татбиқ қилинадиган тармоғи; - элементлар ва воситалар комплекси; - табиатни бўйсундириш ва унинг устидан ҳукмронлик қилиш воситаси; - табиатнинг « кашф этилиши» ва «тартибга солиниши»; - ғоянинг рўёбга чиқарилиши; - сунъий муҳит яратиш ва бошқалар; Техника моҳияти инженерлик, қайта қуриш, лойиҳалаш ишларини олиб боришдаги претметларининг антифакт (сунъий яратилган) йиғиндиси деб ҳам талқин қилинмоқда. Адабиётларда кўпроқ техниканинг фундаментал хусусиятини ҳисобга олиб, уни туб ўзгаришлар қилиш воситаси эканлиги қайд этиляпти. Техника шундай қудратга эгаки, унинг ёрдамида иисон : а) табиатни, б) ўз-ўзини , в) жамиятни тубдан ўзгартиради. Техника инсоннинг сунъий қўли бўлиб, унинг воситасида объектга, меҳнат претметларига таъсир этади ва уни ўзгартиради. Технология - техника билан узвий боғлиқдир. «Технология» юнонча сўз бўлиб, претметларга таъсир этиш ишлов бериш, тайёрлаш, ўзгартириш методлари мажмуи деган маънони билдиради.

Агар техника инсоннинг объектга нима воситасида таъ-сир кўрсатишини англатса, технология инсоннинг объектга қандай таъсир кўрсатишини англатади. Т ех ни ка т ар их ан ин со ни ят ф а оли ят ин ин г об ъе кт ив ш ар т- шароитидир. У тош саноати, ҳунармандчилик, юқори технология жараёни даврларини, техника тараққиёти даврларини ифодалайди ва унинг инсон фаолиятидаги ролини кўрсатади. 1. Техника одцийликдан мураккабликка томон ривожланади. А) қўл мехнат қуроллари даври: Б) хунар- мануфактура даври В) машиналашган техника: Г) автоматлашган система Инсоният тарихи қўл мехнатининг техника зиммасига ўтиб боришидан гувохлик беради. Инсон «табиийликни» сунъий предметлар ишлаб чиқариш билан алмаштиради, ташқи оламни ўзгартиради, ўзини такомиллаштиради. Инсон ва техника ўртасидаги алоқадорлик тобора ортиб боради. Ҳ о з и р г и о л а м б у « т е х н и к а л а ш г а н » м а к о н в а «техналогиялашган» замон бирлигидан иборатдир. Биз табиатнинг ибтидоий босқичида эмас, техносферада яшаяпмиз. . Техник ривожланиш даврини белгилашда АҚШ файласуф и ва социологи Л. Мамфорднинг қарашлари муҳимдир. Унинг фикрича, ҳозирги давр техникасининг дастлабки куртаклари бизнинг эрамиздан икки минг йил илгари вужудга келган бўлиб, қуйидаги 3 даврни кечирди 1. 1000 - 1750 йиллардаги «экотехник» давр. Унинг технологияси асосини сув, дарахт, ёғоч ташкил этади. 2. XVIII асрнинг 2- ярими - XX аср ўрталаридаги «политехник» давр. У кўмир ва темир комплексига таянади.

3. Ҳозирги давр «неотехник» давр бўлиб, «электр қуввати ва қотишма» дан кенг фойдаланиляпти. Демак, Л. Мамфорд техникада қўлланадиган энергия тури ва моддани ўз таълимотига асос қилиб олган. 4. Файласуф Т. Ф. Сунягин техниканинг ривожланиш концепциясини яратишда техника функцияларининг мехнат типи ва турига қараб ўзгаришини асос қилиб олган: а) қадимги техника ва унинг «хонавайрон» қилувчи характери овчилик ва терувчиликка нисбатан «истеъмолчилик» муносабатида бўлган; б) дехқончилик мехнати неолит революцияси жараёнида қарор топди. Унда конструктивлик, ишчанлик хусусиятлари ва техника белгилари шаклланди. в) ишлаб чиқаришда машинанинг қўлланилиши билан техника тахирида сифат ўзгариши вужудга келди. Айниқса, Европада ўрта асрларда техника янгиликлари, соат, ойна, шиша, китоб нашр эташ ривожланди. Соатнинг яратилиши кишиларни табиий цикл, органик вақт доирасидан чиқишини тақозо этди. Инсон вақтни тажашни, уни қадрлашни ўрганди. Вақтни орқага қайтмаслигига иқрор бўлди. Вақтга бойлик сифатида қараш одат тусига кирди. Ойна, шиша маконнинг бир хил эканлигини тушунишга имкон берди. Осмон ҳақидаги «муқаддаслик» ниқобини фош қилди. Оддий кўриш, сезиш, техник ўзгаришлар иқитисодий ва ғоявий муносабатларни, инсон менталитетини тубдан ўзгартирди. Техника мутасил равишда ривожланиб борди. Оддий қўл дастгохларидан тортиб, то автоматлаштириш ва компютерлаштиришгача ривожланди. Инсон ва жамият «техносфера» да жойлашган бўлиб, техника бир жойда тўхтаб турмайди. Техника инновацияси («янгиликлари») инсон хаётини тўхтовсиз ўзгартириб турувчи катализатор (ўзгартурувчи), харакатга келтирувчи сифатида инсон онгида жой олди. Кишиларнинг

техникага муносабати турли даврларда турлича бўлган ишончсизлик ҳадиксираш, технофобия ( технафобия- фобия- юн. қўрқув) қўрқиш ва бошқалар техникага бўлган муносабатнинг бир кўриниши эди. Техника инсонни холдан тойдиради, эзади. ХУШ-Х1Х асрларда маълум гурухдаги кишилар (лундлар) станок, дастгохларни синдирганлар, машиналарга нафрат билан қараганлар. Бу даврда кишилар мехнат қилишга қизиқмай қолдилар, ишчи машинанинг шунчаки бир винтига (қўшимчасига) айланди, нуқул бир ҳил маромда ишлаш вужудга келди. Техника тараққиётидан қўрқадиган ва техникага нафрат билан қарайдиган кишиларни кейинчалик неолундлар деб атай бошладилар. Улуғ мутафаккирлар ҳам техниканинг инсон назратидан чиқиб кетмаслиги ҳақида кўп қайғурганлар. Бу масалани даставвал Ариетотель кўтарган эди. Ҳозир ҳам бу масала долзарбдир. Освальд Шпенглер XX асрнинг 30- йилларида «Инсон ва техника » асарида инсон оламнинг ҳукмдори эди, у машинанинг қули бўлиб қолди, деб ёзган эди. Механизациялаш ва автоматлаштириш ижтимоий ҳаётга тобора чуқурроқ кириб келди. Машина ва инсон организми бир -бири билан қўшилди. Хаёт тарзи, инсон психологияси ўзгарди. Техника инсон борлиғининг барча соҳаларига: иқтисод, сиёсат ва мафкурага кириб келди. «Инсон ва машина » муносабатлари янгича мазмун касб этяпти. Электрон кибернетика, компютерлаштириш комплекслари, техника, механизм, технология кенг тарғиб қилинмоқда. Кибернетикалаштириш концепцияси. Кейинги вақтларда инсон муаммосига « техникалаштириш» асосида бир ёқлама қараш вужудга келди. Шулардан бири инсоннинг жисмоний, табиий структураси ҳақидаги кибернетикалаштириш концепциясидир. Бу концепцияга кўра инсон келажакда ўз танаси, жисмидан воз кечиши керак. Ҳозирги одамлар ўз

таналарини «киборлар» билан алмаштиради, яъни тирик техник қотишма в у ж у д г а к е л а д и . Т е х н и к а и с т и қ б о л и н и б у н д а й т а в с и ф л а ш в а хотиржамликка берилиш қўрқинчли ва гуманизмга зиддир. Танасиз ҳолда инсон борлигини тасаввур қилиб бўлмайди. Тана , жисм йўқ бўлса, демак, инсон ҳам йўқ бўлади. Албатта, инсон танасига ҳар ҳил сунъий органларни қўйиш, улаш ақлга мувофиқ ва зарурдир. Лекин шахснинг шахс эканлигини кўрсатадиган мезонлардан четга чиқмаслик керак. Инсон ўз танасидан махрум бўлмаслиги лозим . Техника ва технология фетишизми (сиғиниш) анча кучайди. Ҳозирги шароитда бу ғоя техник зиёлилар, сиёсий сфера элитаси ўртасида тарқалмоқда, техника мутлақлашмоқда. Бу мустақил ва яхлит ҳодисадир. Унинг ёрдамида ҳар қандай ижтимоий (ижтимоий) муаммоларни ҳал қилиш жараёнида тарих субъекти бўлган ижтимотий муносабатларнинг ўрни ва роли ҳисобга олинмайди. Техницизм тизимида «мегамашина» ғояси муҳим ўрин тутади. У техник тафаккурнинг жоҳил, ёвуз шаклидир ( мега - юнонча йирик, улкан, катта демакдир). Ф ал са ф а б ар ча ҳо ди са ла рн и « м а шин ал аш ти ри ш» , т ех ни к мифология инсон табиатига зиддир, деган таълимотга асосланади. Инсон ва инсоният машина ҳам, техник система ҳам' эмас. Техника инсоний бўлиши керак. Техника инсоният томонидан яратилган барча ютуқларни ўзига сингдириб, инсон қудрати ва ақлига хизмат қилиши лозим. Ҳар қандай ривожланган техника ҳам ижтимоий масалаларни инсонсиз ҳал эта олмайди. И. А. Каримов «Ўзбекистоннинг сиёсий- ижтимоий ва иқтисодий истиқболининг асосий тамойиллари» (Т. 1995 й) асарида кўрсатилганидек, «жамиятнинг бирёқлама демографик ривожи миллат салоҳиятини пасайтириб юбориши, оғир ижтимоий- маънавий ва сиёсий йўқотишларига олиб келиши мумкин ва олиб келмоқда ҳам.

... Тараққиёт тақдирини маънавий жихатдан етук одамлар ҳал қилади. Техникавий билим, мураккаб технологияни эгаллаш қобилияти маънавий баркамоллик ва мустақил тафаккур билан бирга бориши керак ». (Ўша асар 22- 46 бетлар). Ҳозирги даврда, албатта, планетада техносферанинг вужудга келиши, табиатнинг «маданийлашуви» инсонлар ақли ва эркига таъсир этади ва долзарб масалаларни келтириб чиқаради. Янги табиий муҳит вужудга келяпти, инсоннинг унга мослашуви анча мураккаб кечяпти. Чунки инсоннинг техносферага мослашуви, кўникиши секинлик билан бормокда, бу инсоннинг психик ҳолатига таъсир этяпти. Техниканинг ривожланиши ўзига хос бўлган бемаъни ҳолатни ҳам шакллантиради. Техник тармоқлардаги коммуникациянинг тарқалиши: телефон, радиотелефон, компьютер шаҳобчалари ва бошқалар инсон томонидан ўзлаштиришга нсбатан илгарилаб кетмоқда. Кўпгина техника инновациялари: ихтирочилик, конструкторлик иқтисодий жиҳатдан деярли фойда бермаяпти. Омма онги техника механизмларини ишлаб чиқиш ва турмушга татбиқ этишдан орқада қолмоқда. Ҳаёт оқимининг барча соҳаларини техника билан тўлдириш, айниқса кейинги даврларда, ҳалокат, авария, техник ҳодисалар кўпаймоқда Лекин техник тараққиётни, унинг жамиятдаги ўрни ва ролини т.ўхтатиш, инкор этиш мумкин эмас. Тараққиёт оддийдан мураккабга, қуйидан юқорига қараб илгарилаб бораверади. Бу жараён техниканинг ўсиши ва ривожланиши учун хос бўлган умумий қонуниятдир. Техника инсонийлашуви, инсон маънавияти. билан уйғунлашуви, инсон манфаатлари ҳар бир инсоннинг онги ва фаолиятига сингиши лозим. Фаннинг аҳамиятига юқори баҳо бериш кучайди. Ҳозирги даврда социотехнология революцияси кенг қулоч ёйди. Айниқса, у инфорацияли компьютер, биотехнология, экология соҳаларида рўй бермоқда. Фанга

бўлган муносабат турлича намоён бўла бошлади: бир гуруҳ олимлар фанга сажда қилмоқда, бир гуруҳ олймлар эса уни лаънатламоқда. Фанни таърифлаш учун икки муаммо қўйилмоқда. 1. Фан нима, у қандай ривожланади, унинг натижалари нималардан иборат? 2. Фан қадрияти нимадан иборат? У Хинд космологияси, Аристотельтелнинг назарий тузилмасидан, қадимги Хитойларнинг дао таълимотидан, афсона ва ривоятлардан фарқланадими? Фалсафа фан, маданиятни талқин қилишда унинг рационал томонига алоҳида урғу беради. Рационализм проблемаси, унинг модификацияси ( шаклий ўзгариши), рационалликдан ташқари иррационализм ( ақлдан ташқари) оқимлари билан муносабати кенг ўрганилмоқда. Рационализм (ақлга мувофиқ, оқилона) ҳаёт билан боғланган. Рационаллик олим ҳаётининг принципи, инсон позицияси, оламга муносабати, шахсий муаммоси билан чамбарчас боғланган. Тафаккур тарихида рационаллик тушунчаси («рацио»- ақл) оқилона, яъни инсоннинг оламга онгли муносабати, олам ва инсон ҳақидаги фикр, таълимот тушунчалари фақат ақлдан келиб чиқади. Ақл инсон ф икрлаш қобилиятининг энг юқори шаклидир. И. Кантнинг фикрича, ақлдан юқори ҳеч нарса йўқ. Ақл инсонинг билиш қобилиятидир. Дастлабки мантиқий асос, мантиқий белги ҳар қандай фикр юритиш, мулоҳаза натижаларининг шарт- шароити, замини ҳисобланади. Принциплар маълум маънода ўз моҳияти билан аксиомадир. Аксиома фанда исботсиз қабул қилинадиган ҳақиқатдир. У «постулат» (исботсиз асос қилиб олинадиган қоида) ғояларига анча яқин атамадир. Бу

тушунчалар ўз - ўзидан маълум бўлган ва тўғрилигини, ҳақиқийлигини исботлаш учун далил талаб қилмайдиган тушунчалардир. Принцип- фикрлашга йўналтирувчи момент, фурсат, шарт - шароитдир. Классик рационализмнинг барча оқимлари фикр, мулоҳазалар ривожланишининг дастлабки асоси сифатида у ёки бу принципларга таянадилар. Хусусан, Фалес биринчи асос қилиб «сув»ни ; Гегель «мутлақ ғоя»ни; Шопенгуаэр- «эрк»ни; Маркс- «материя»ни олганлар. Юқорида зикр этилган рационал системалар мантиқий хулосаларни фақат ягона илдиз, дастлабки асос принципидан келтириб чиқарадилар. Оламни бундай концептуал тушуниш оламни мухокама орқали ҳосил қилинадиган мантиқий далил, исботлаш асосида тушуниш оламни бевосита интуитив тушунишга, ҳақиқатни эгаллаш (диний таълимот)га, яхлит билишга зид бўлган йўналишдир. Ҳозирги даврда рационаллик тушунчаси қайтадан кўриб чиқиляпти, янгича баҳоланяпти. Рационаллик тарихий тушунча бўлиб, «ақлнинг ўзи ҳам доимо ўзгариб, ривожланиб туради. Унинг айрим томонлари эскириб хаётдан чиқиб кетди ». Рационаллик тушунчасига янгича ёндашиш шундан иборатки, рационаллик субъектнинг ўз фаолиятини ташкил этишидаги универсал воситадир. Бу фаолият ақлга, мулоҳазага асосланиб, субъектнинг ниятига етишини таъминлайди. Рационаллик ҳақида ҳозир турлича қарашлар, талқинлар мавжуд. Шулардан айримларини кўриб чиқамиз: М. Вебернинг ёзишича, рационаллик мақсадга эришишнинг адекват (айнан) воситасидир.

Витгенштейннинг фикрича, рационаллик, бу конформизм, яъни вазиятга мослашишдир. Толменнинг фикрича, рақионаллик фаолият қоидаларининг мантиқий асосланишидир. Демак, рационаллик ҳақида турли- туман қарашлар, талқин этишлар мавжуд. Лекин ҳар қандай қараш рационалликни вазиятни мантиқий далил асосида таҳлил қилиш билан боғлайди. Рационализм кенг маънода табиат, жамият ва шахс субъективлигини яхлит қамраб олувчи ақл қобилияти, лаёқати демакдир. Фан ҳақиқатни билишнинг рационал мағзидир. Фан инсон маданиятининг ажралмас қисм бўлйб, олам ва инсон тўғрисида объектив аҳамиятга эга бўлган янги билимлар ҳосил қилиш билан махсус шуғулланади. Фан ҳақиқий борлиқни, реал воқеликни ўрганишга «объектив» қаратилган бўлиб, субъектив баҳо беришдан ҳолидир. Объект қандай бўлса, уни шундай кўрсатиш керак. Фан асосан амалиётдан келиб чиқди, унинг алоҳида бир соҳаси сифатида ривожланди . У барча соҳаларни тадқиқ этиш имкониятига эга бўлиб, ҳам назария, ҳам амалиёт билан шуғулланади. XX аср охирларига келиб, техноген цивилизацияси илмий рационалликда ўз ифодасини топди. Илмий рационализм оламга бўлган муносабатда инсон қудратини, унинг яратувчан ролини кучайтирди. Инсоннинг табиат билан бирга уйғунлашишга бўлган ишончи ортди. Ф. Бэкон бир вақтлар «билим - кучдир» ғоясини олға сурган эди. Лекин куч- ҳокимият таянчидир. Ҳокимият сиёсий ҳаёт жараёнларини ва инсон фаолиятини тўла қамраб олади; эгалик қилиш ва ўзини назорат қила билиш ҳам ҳокимият элементидир.

Илмий ишларни амалга ошириш учун хукмронликка интилиш инсон обрўсини оширади, ишончини мустаҳкамлайди. Ҳозирги замон жамиятида фан ихтисослашди, касбга, ижтимоий фаолиятга айланди. Фан техника ва технологияга тобора кўп янгиликлар олиб киряпти (атом, лазер, компьютер, биоинженер технологияси ва х.о.) Фан ва унинг ютуқлари жамиятда салмоқли ўрин эгаллайди. Инсон ўз фаолиятида ундан фойдаланмоқда, интелектуал салохияти кучаймоқда. Лекин фаннинг роли ва ўрнини бир томонлама, тор доирада баҳолаш, уни инсон маънавиятининг (рухининг) бошқа тор қисмларига қарши қўйиш ярамайди. Инсон ва жамият хаётида ахлоқий қадриятлар, ҳиссий жараёнлар, бадиий дид (изланиш), диний эътиқод, тажриба ва бошқалар ҳам катта роль ўйнайди. Ҳозирги даврда энг муҳим масалаларидан бири илмийликдан ташқариги билимдир. Илмийликдан ташқариги билим (илм, билиш) ни баҳолашда рационалликни маърифатга зид, илмга қарши соҳа сифатида инкор этадилар. Лекин инсон руҳи фақат хато фикрда бўлмайди, балки унинг фикри «адашиб, сарсонбўлиб», юриши ҳам мумкин. У ҳақиқатни излайди, ҳеч қандай тўсиқлардан чўчимайди. Руҳ қаерни хоҳласа, ўша жойда бўлиши мум кин. Ақл кўп қиррали ҳодиса бўлиб, минглаб йиллардан бери ҳақиқатни излайди, унга интилади. Буни инкор этиш мумкин эмас. Гермес Тригамис (чорва ва савдо худоси, сеҳргарлар ҳимоячиси) нинг руҳи бўлиши, Инжил ва Қуръон матн (текст) лари, «Ўзгаришилар китоби», Веда ва Упанишадлар (Веда - Қадимги Ҳиндистон адабиёти ёдгорликлари, диний мадхия, ашула, дуолар, удум, миф ва бошқалар баёни). Упанишадлар - қадимги Хиндистондаги фалсафий оқим бўлиб, асосан устоз ва талаба ўртасидаги мулоқот шаклида ифодаланган, асрлар давомида яратилган ва сақланган.

Юқорида санаб ўтилган таълимотлар фан эмас. Лекин улар оламни англашнинг маънавий шакллари ҳисобланади. Уларни инкор этиш ўйламасдан қилинган ҳулоса ҳисобланади. Оламга рационаллик асосида қараш ҳозир ҳам мавжуд. Фан барча истакларни бажара олмайди, бажарган тақцирда ҳам инсоният муаммоси битмас - туганмасдир, унинг барчасини тўплаб, фан доирасига кирита олмаймиз. Севги фан эмас. Лекин инсон руҳий оламида фанга нисбатан салмоқли ўрин эгаллайди. Ҳозирги даврда фан альтернативи ( муқобили) вужудга келмоқда ва эскилари қайта тикланмоқда. Трансперсонал психология ( трансгипноз асосида мия қўзғалиши) ўз- ўзини кашф этиш, эктсрасенс «башорат қилиш», нимадир айтиш, олдиндан кўриш. б. «Уфология» ( чарчаш, енгиллашиш) с. Оламни тушуниш ( англаш) нинг шарқ системаси Шарқ системасига нисбатан қандай муносабатда бўлиш керак? Олам бепоён, инсон рухияти чексиз, чегарасиздир. Билиб олинган томонлар , соҳаларга нисбатан билинмаган нарсалар кўп. Фан - маданият маҳсули, ижтимоий онг шакли сифатида нисбатан кейинроқ вужудга келди. Инсонлар минглаб йиллар давомида ерга ишлов берди, уй-жой қурди, севди, истироб чекди, фикрлади ва баҳоладилар. Яъни оламни ўзларича англадилар, мушоҳада қилдилар, тушундилар. Ҳали фан йўқ эди. Авлодлар алмашуви давом этди. Инсонлар традицияга, эмпирик тажрибага таяндилар. Оламга мифология ёки дин орқали қарадилар. Билишга интилиш бор эди. Инсон бор экан ҳамиша билишга интилган. Лекин инсон билими илмий билишдан узоқда ёки илмий билишдан ташқарида эди.

Оламни англаш, тушуниш, миф, сеҳргарлик тажрибаларнинг т.ўпланиши сифатида устоздан шогирдга ўтиб борган, инсон ҳаёти давом этган. Маълумки, Европа антик даврида ва Қадимги Шарқда том маънодаги назарий билим ва фан арбоблари йўқ эди. Ноилмий элементлар мавжуд эди. Палиолитдан то антик давргача турли- туман кўринишдаги билимлар тўпланиб борди, лекин улар ижтимоий ҳаётнинг зарурий шарти ҳисобланмас эди. Даврнинг маданий ва ижтимоий - иқтисодий талабига хос бўлган фан Европада . ўрта аср охирлари ва янги замоннинг дастлабки вақтига тўғри келади: XVII асрнинг улуғ олими Ф. Бекон (1561-1625) фаннинг икки вазифасини аниқлади: А) Фан инсоният билимини кўпайтириш воситаси; Б) Фан инсоният фаровонлигини яхшилйги воситаси; Бу ғоя ҳозир ҳам қимматли ва эътиборга лойиқцир. Фаннинг ривожланиш тарихи ҳақида турлича қарашлар ва концепциялар вужудга келди. Янги концепциялардан бири ( 1993йил Кравец А. Ц) фан ривожланишига асос қилиб социол - маданий парамет ( ўлчам ) ни олди ва Европа фани тараққиётининг тўрт даврини кўрсатиб берди. 1-давр . XV асрдан то XVIII асргача романтизм руҳида бўлди. Бу даврнинг хусусияти : бозор иқтисодиётининг қарор топиши; буюк капитализм; дастлабки капитал жамғариш, фан билан шуғулланишнинг касбга айланиши; инсон билиш фаолияти-нинг дин доирасидан чиқиб табиий тажрибага таяна бошлаши; фан структурасида янги соҳаларнинг вужудга кела бошлаши; фан тармоқларининг кенгайиши; маорифнинг фан хулоаларини бевосита сингдира бошлаши. 2- давр. XVIII- XIX асрлардаги классик давр. Унинг муҳим хусусиятлари : - бозор муносабатлари қарор топди: - ишлаб чиқариш машиналаштирилди:

- капитализм ғалаба қилди: - фундаментал назариялар яратила бошлади: - фан тармоқлари ривожланди: - фан махсус назарияси йиғиндиси сифатида шаклланди. Фан бевосита давлатга хизмат қила бошлади. Олим обрўси ортди. 3-давр . XX асрнинг 70- 80 йиллари пост классик давр унинг хусусиятлари: А) «катта фан » вужудга келди. Олам моҳиятини талқин қилишга қаратилган назариялар яратилди; Б) Илмий ғоялар техника инновоциясига, ишлаб чиқариш ва турмушга бевота кенг татбиқ этила бошлади. 4- давр . Биринчи постклассик даври, ҳозирги давр . «катта фан» сохасидаги ривожланиш жадаллашди. Давлат фани ҳар томомнлама ривожлантириш ҳимоясига олди, фан давлат тизимининг муҳим элементига яйланди. Йирик лойиҳалар вужудга келди ( атом, космос, «инсон» , экалогия). Фан струтурасининг ички тузилиши турли - туман кўринишга эга бўлди. Илмий изланиш икки йўналишига : табиий олам ва инсон оламига қаратилди. Шунга асосланиш дастлаб фан : а) табиий фанларга б) социол ижтимоий- гуманитар фанга ажралди. Бу фанлар ўзаро боғлаб ва шу билан бирга ўз объектига эга бўлган мучтақил соҳалардир. Ҳозирги замон фанинг уйғунлиги ,яхлитлиги турли- туман бўлиб, унинг тавсифи ҳар ҳилдир. Претметлар, фан соҳалари бўйича тавсиф қилиш принципи мавжуд. Адабиётларда таъкидланишича, ҳозирги пайтида 10 мингдаг ортиқ мустақил фан мавжуд. Ҳар бир фан ўз атамаси, ўз

методикаси, тадқиқот претметига эга. Олам яхлит, лекин у кўп қиррали ички алоқадор системадир. Фанни соҳаларига қараб уюштириш ўзини оқлади. Лекин, бу доимо назарий синтезга катта аҳамият беришни талаб этади. Бу жойда фалсафа муҳим роль ўйнайди. Фалсафа маънавий оламга муносабат масаласида билимларнинг умумий асосларини туплаш, йиғиш функциясини бажаради. Ҳар бир татқиқотчи фан билан шуғулланишда жуда кўплаб муаммоларга дуч келади, . умумийликни излайди. Инсон муаммоси, инсониятнинг умумбашарий муаммолари, универсиум муаммолари, йирик техника муаммоларини биронбир фан доирасида ҳал этиш ғоят мушкулдир. Шунинг учун ҳам фалсафий умумлаштиришга эҳтиёж туғилади. Фан илмий билимлар системаси сифатида ўзига хос ички тузилишиига эгадир. Адабиётларда унинг тури фарқланади: 1) эмпирик даражадаги илмий билим; 2) назарий даражадаги илмий билим. Эмпирик даражадаги илмий изланиш олимнинг тадқиқот объекти билан бевосита алоқа ўрнатишини билдиради. У кузатиш, таққослаш, ўлчаш, экспримент, тасвирлаш ва ҳ. к таянади. Назарий даражадаги илмий изланиш эмпирик далилга асосланади, объектдан анча узоқлашган бўлади: Идеал модел тузиш, ақлий эксперимент, мавжуд материалларни математик асослаш, назарий конструкциялаш ( лойиҳалаш) ва бошқалар назарий изланиш методлари ҳисобланади. Бу даражада энг аввало ўрганиладиган объект ва жараённинг мавхумлашган системаси тузилади. Бу икки изланиш ўзаро бир- бири билан боғланган бўлиб улар ўртасидаги алоқадордир. Назарий эса фактга таянади.

Илмий билиш ўз моҳияти билан қонунларни очишга қаратилган, чунки улар лимий билим шакллари бўлиб, нарсалардаги барқарор, такрорланиб турадиган, зарурий алоқаларни ифода этади. И. Кант қонунни мавжудликнинг зарурий қоидаси деб таърифлаган эди. Татқиқотчи ўрганадиган объект ёки ҳодисани тасвирлаш, тушунтириш ( яъни моҳиятини очиш, унинг ички имкониятларини топиш) ва ўзгариш жараёнини кўра билишни башорат қила олиши керак. Гуманитар фанлар ( инсон ҳақидаги фанлар) нинг вазифаси тасвирлаш, тушунтириш билан бирга , яна муҳими, фаҳмлашдир. Фаҳмлаш, идрок этиш ўрганиладиган объект ёки соҳанинг инсонинг мақсади ва идиалига мувофиқлигини изоҳлаш ( интерпретация) демакдир. Фаҳмлаш, идрок этиш инсонийлик моҳиятини аниқлаш билан боғлиқ бўлган жараёндир. Фаннинг яшаши ва ривожланиши айрим зарурий асосларга таянади. Ҳозирги татқиқотчилар қуйидаги асосларни кўрсатмоқдалар: - Та д қиқот идеаллар ва нормалари: - Оламнинг илмий манзараси: - Фаннинг фалсафий асослари: Ҳозирги замон фанида тез- тез қўлланилаётган «парадигма» тушунчаси мавжуд, уни фанга Т. Кунт киритди. Парадигма тушунчаси ўз ичига : А) илмий изланишлар умум қабул қилган идеаллар ва нормалар йиғигдиси, Б) илмий жамоатчилик асосий кўпчилигининг розилиги билан тан олинган. Демак , парадигма- идеал ва нормалар, олам манзараси ҳолатини ифодаланди. Парадигманинг алмашинуви фанда катта ўзгариш рўй берганини ва янги соҳага ўтилганини бидиради. XX аср ўрталарига келиб, парадигма сифатида олам манзараси ва инсон муаммоси қўйилди. Бу

фандаги ўзгариш, постклассик давр, ноклассик даврнинг вужудга келиши билан боғлиқ эди. Айни шу даврда, фанга аксиологик ёндашуви шартлари киритилди. Фан объективлик билан ўзига у ёки бу шаклда «Антроп принцип»ни қабул этди. ( Антроп, антропология- одамнинг биологик хусусиятлари). Оламда инсон яшайди, ҳар қандай билим , ўзгариш , инсон, манфаатига хизмат қилиши, инсонга йўналтирилган бўлиши шарт. Яъни оламни ўрганиш, билишга инсон манфаатлари нуқтаи назаридан қарамоқ керак. Классик табиий фанлар оламнинг табиий асосларини ўрганди. Олам бошқа, уни ўрганувчи инсон бошқа. Инсон табиатда яшайди, лекин бу ҳақиқат инсон тамонидан ҳар доим ҳам тан олинмаган. Фан инсон зотини сақлаш ва унинг абадийлигини таъминлашга қаратилгандир. Инсон омон- эсон сақлаш, унинг тарихини давом эттриши жаҳон фанининг вазифасидир. Фанда гуманизм руҳи кучаймоқда, ҳар қандай ҳақиқат инсон бахт- саодат учун хизмат қилиши керак. Мавжуд адабиётларда фан ҳамма в а қ т т ў ғ р и ч и з и қ б ў й л а б ҳ а р а к т қ и л м а й д и : О л а м « т а р т и б » в а «тартибсизлик» мавжуд бўлади, унинг келиб чиқиш сабаблари турлиса, бу эса космос, биосфера, социол ҳаёт билан боғлиқ бўлиши мумкин. Фан ҳам шу қонунга асосланади. Яъни тўғри чизиқ.бўйлаб ривожланмайди. Маълумки, оламни синергетик асосда англаш фундаменттал тушунчадир. Бу тушунча математика фанидан олинган У ёки бу системалардир, шу жумладан, ижтимоий масалаларни ҳал этишда, фақатгина бир йўл ва биргина эҳтимоллик бўлиши мумкин эмас. Аксинча, улар кўп ҳатто бир- бирига зид бўлиши ҳам мумкин. Ривожланишнинг беқарорлик нуқталарида ( бифуркация- «учқун», аланга) вазиятнинг кескинлашиши, таранглашуви асосида содир бўлиши- фанниг неоклассик парадигмаси хазинасига киради.

Синергетик асосида қарашда кўпгина ҳодисалар мутацияга( мутация- лат. Ўзгариш: тўсатдан ворисликда табиий сунъий ўзгариш) учрайди. Бизнинг асримизда фан узоқ галактикага, космосга, элементар зарачалар ва квант, тирик органзм, инсоннинг рухий ҳолати ваижтимоий ҳаёти соҳаларига кириб борди. Фан ютуқлари қатор камчиликларига қарамай, инсон зоти тарихини давом эттириш имкониятини яратмоқда. Фан бевосита ишлаб чиқрувчи кучга айланд. Фан ижтимоий куч сифатида инсонҳамжамиятида бўлаётган ўзгаришлара ўз таъсирини кучайтирмоқда. Бу эса илмий- техник соҳаларни: фундаменттал ва амалий, табий ва ижтимоий- гуманитар, техник ва ташкилий жиҳатларни ўз ичига олади. XX аср охирларига келиб иноният тарихида инсон оламига ва табиат оламига бўлган муносабат тубдан ўзгарди, Бу ўзгаришлар турлича ифодаланяпти: - илмий- техник революция (Марксизм) - Ижтимоийтехник революция ( О. Тоффлернинг цивилизацияли топологияси) . - Информацион - компьютер ёки информацион- экалогик давр. Унинг ядроси, маркази сифатида электрон компьютер ва биотехнология кўрсатиляпти. Бунинг натижасида янги цивилизация вужудга келиши мумкинлиги айтиляпти. У «информацион », «информацион- экалогик» давр жамияти деб аталиши мумкин. Цивилизация жамият эндигина шаклланмоқда. Бу жамиятда асосий ўринни информация ва билим эгаллайди. Ҳозирги даврда ривожланган мамлакатларда саноат, қишлоқ хўжалиги, алоқа ва комуникация, турмуш ва дам олиш, маориф ва маънавий ҳаёт фундаментал фан ютуқларига таянмоқда, инсон фаолияти ва турмушида

билимга интилиши , уни кенгайтириш ва сақлаш, фикрни трансформациялаш, кўпайтириш ва тарқатиш ва асосий ўринни эгалламоқда. Информация қимматли маҳсулот ва асосий товар. бўлиб қолмоқда. И н ф о р м а ц и я ф а қ а т г и н а х а б а р , м а ъ л у м о т б е р и ш э м а с . Кибернетиканинг ривожланиши билан информация гўё бир субстанцияга айланди. Ундан татқиқотчилар, ишлаб чиқарувчилар, ижтимоий ҳаётни бошқарувчилар кенг фойдаланмоқдалар. Информация ҳақида фалсафий концепция шаклланди. Информацияни манзил ва харакат билан бир қаторга қўймоқдалар: манзил- харакат- информация. Бу ерда информация универсум ва унинг тармоқларига хос хусусият деб талқин этилмоқда. Унивесум ва уни ташкил этувчи ҳар бир тармоқнинг муҳим хоссаси информациядир. Кўпчилик муаллифлар информацияни ҳар хилликнинг инъикоси, ноаниқликнинг йўқотилиши, турли - туман хабарлашиш, структурани ташкил топиш меъёри танлаш эхтимоллари, талант, истеъдод онаси; ҳар қандай билим мазмуни, ички қўзғатувчи, чуқур хабардорлик сифатида талқин этмоқдалар. Шаклланаётган жамият «Информацион » жамият эканлигини ҳисобга олиб, унга хос қуйидаги муҳим хусусиятларни ажратиб кўрсатиш мумкин. А) инсон борлиғидаги барча сунъий « энергетик» ва «ашёвий» (нарсалар) ҳолат, моментлар «информацион» га кўчиб ўтади. Энергетика, ашёвий томонларини информация эгаллайди. Инсон доимо энергияга мухтожлик сезади, табиат устидан хукмрон бўлишга интилади. Дастлабки оловдан тортиб - то гидростанция, атом раекторигача энергия яратилади. Техника ва технология илмийликка асосланган бўлиб .илм- фан ва кўникмани талаб қилади. Асримизнин энг юқори технологияси :

Электроника, информатика, космосга хос ишлаб чиқариш биотехнология ва х.к. кенг. равишда ишлаб чиқариш ф аолияти революцион, радикал ўзғармоқда, инсониятга ва табиатга бўлган муносабат ўзгармоқда. Интелектуал фаолият кенг миқёсда «технологиялашмоқда» компьютерлашмоқда. Ҳар бир соҳада билим ва фаннинг салмоғи кучаймоқда. Уни инкор этувчи давлат муқаррар равишда инқирозга юз тутади. Ҳозирги даврда «инсоний капитал» бошқа капиталларга нисбатан устивор ўринни эгаллади, яъни умуман, инсон ҳаёти бевосита инсонининг интелектуаллигига, ақл заковатига, маънавий -аҳлоқий қиёфасига боғлиқцир. Информация- компьютер револиюцияси чуқур ижтимоий ўзгаришлар учун асос таёрлайди. Ижтимоийўзгаришлар: ижтимоий тузум, хўжалик ҳаёт ва мехнат, сиёсат ва таълим кабиларни қамраб олади. Жамият структураси ўзгарди, ишлаб чиқаришда ақлий мехнат ходимлари ( мутахассислар, оқ кўйлаклилар) ва роботлар асосий ўринни эгалай бошлади. Юқори интелектуал малакали ходимлар қатлами вужудга келди ( уларни А. Тоффлер «когнетария» деб атади.) Жамиятнинг маданий- маънавий соҳаси нихоятда тез ўзгармоқда. Информацион технология маданиятга ва инновацияга таъсир этмоқда, турли зиддият ва жараёнларни келтириб чиқармоқда. Ҳар бир инсон индивидуал электрон воситалар орқали зарурий информация олмоқда. Оммавий маданият, маъориф системаси, билим доираси кенгайди. М а ъ н а в и я т г а х о с б у н д а й ў з г а р и ш л а р ў з и г а х о с т а с о д и ф и й , режалаштирилмаган салбий ҳолатларини вужудга келтиради, маданият сифат жихатидан янги босқичга чиқмоқда. Информацион революция ўз навбатида сиёсий муносабатлар сферасига таъсир этади.

Бир томондан, ҳар бир фуқаронинг демократик ўзгаришларда қатнашиш имкониятларини кенгайтиради. Иккичи томондан, инсонлар устидан назорат қилувчи структурани кучайтиради. Информацион революция инсонга, унинг ҳаёт тарзига касбига рухий ҳолатига таъсир қилади. Социаллашув жараёнига информация ўз таъсирини кўрсатди. Компьютерлаштириш янги реллаликка - «виртуал реаллик» ( Эхтимолга яқин реаллик)» ка, сунъий мухитга кирмоқда, бу мухитни асл нусха, андоза сифатида қабул қилиши мумкин. Бу янги технология инсони рухиятига салбий таъсир этиш ҳам мумкин. «Эхтимолга яқин реаллик» сифатида маньяк(бир томонлама ривожланган, авлдан махрум кимса)ларга хос финномилларни компьютер ўйинларида кўриш мумкин. Компьютер технологияси инсон ижодий имкониятини кучайтириши, янги типдаги шахсни яратиши мумкин. Бунинг қандай шахс бўлиши эса номаълум. Компьютер технологияси асосида келажакда вужудга келадиган жамият информацион жамият деб аталади. Лекин, айрим файласуфлар келгуси жамиятга информацион ва экалогик жамият деб қарамоқдалар. Постиндустриал жамият информацион муаммоларини биринчи ўринга чиқармоқда. Лекин у жамият табиатга бўлган муносабатга хос барча коллизия ( зиддиятларни) ҳал қила олмайди. Етилган умумбашарий экалогик инқироз жамиятни коэволиюцион муносабатларни, яъни инсоният ва унинг табиий - экалогик мухитининг оптимал мунсабатларини яратишни талаб этмоқда. Ишлаб чиқариш экалогиялаштирилмаса, инсоният ўз- ўзини нобуд қилиш мумкин. Инсон ва табиат ўзаро боғланган жараён. Тарих тақозоси шуни кўрсатмоқдаки, ер юзидаги ашёвий нарса ва энергетик ресурслар ( кўмир , нефть, газ ва бошқалар)

маълум даврда тугайди ёки "инсониятнинг ўсиб борувчи эхтиёжини қондиролмай қолади. У ҳолда қандай ресурслар қолади? Б у р е с у р с х о з и р ж у д а т е з р и в о ж л а н а ё т г а н и н т е л л е к т у а л , информацион ва энг аввало, илмий- техник билимлар, маълумотлилик, инсонларнинг информацияга эга бўлиши (хабардорлиги) ресурсларидир. Инсоният бу ресурсга таяниб ва унга яна маънавий- ахлоқий бойликни ҳам қўшиб, умумбашарий барқарорликни таъминлайди ва ривожланишнинг янги босқичига кўтарилади.

Похожие

Инсон. Шахс

Ижтимоий тузилмалар ва шахс социологияси

Инсон маънавияти ва ижтимоий барқарорлик

Жамият ва шахс

Ижтимоий психологик тренингни ташкил этувчи шахс билимдонлигини ошириш муаммоси