Qadimgi Xitoyda falsafiy maktablarning yuzaga kelishi - Философия - Рефераты

Qadimgi Xitoyda falsafiy maktablarning yuzaga kelishi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

53 KB

Qadimgi Xitoyda falsafiy maktablarning yuzaga kelishi Reja: 1. Qadimgi Xitoy ijtimoiy falsafiy fikr dastlab vujudga kelishi. 2. Xitoy mifologiyalarida butun koinot. 3. Konfutsiychilik

Qadimgi Xitoy ijtimoiy falsafiy fikr dastlab vujudga kelgan va taraqqiy etgan mamlakatlardan biri edi. Xitoyda fan va madaniyat o`ziga xos shaklda rivojangan. Eramizdan avvalgi ikki minginchi yilning o`rtalariga keib, Yuan-in davlatida muayyan xo`jalik shakli yuzaga kelgan. Eramizdan avvalgi XII asrda esa urushlar natijasida davlat Chjou qabilasining qo`liga o`tgan. Bu hokimiyat eramizdan avvalgi III asrgacha davom etgan. Bu vaqtda diniy mifologik dunyoqarash ustivorlik qilgan. U olam va tabiatning paydo bo`lishini o`ziga xos tarzda tushuntirgan va dunyoviy bilimlar rivojiga o`z ta`sirini o`tkazgan. Qadimgi Xitoy falsafasida turli xil yo`nalish va oqimlar mavjud. Ularda falsafiy tafakkur qadriyatlarini ishlab chiqishga uringan mashhur kishilar, o`z davrining ko`zga ko`ringan donishmandlari tabiat, jamiyat va inson hayotiga taalluqli bo`lgan ko`pgina muammolarning real yechimini izlaganlar. Bunday muammolarni o`z ijtimoiy ideallaridan kelib chiqqan holda hal etishga uringanlar. Tabiiyki muammolarning yechimi bir xil emas, chunki olam cheksiz va benihoyadir. Ularni chegaralangan nazariy tamoyillar tizimi vositasida qamrab olish mumkin emas. Falsafiy maktablar, yo`nalishlarning turli-tumanligini, shu bilan izohlash mumkin. Xitoy mifologiyalarida butun koinot - osmon, er va tabiat hodisalari ilohiylashtirilgan bo`lib, inson hayot kechirish muhitini tashkil qiladi. Aynan shu afsonalashtirilgan muhitdan narsalar, hodisalar mavjudligini ta`minlaydigan, ularni boshqarib turadigan oliy bir tamoyil keltirib chiqariladi. Bu tamoyil ko`pincha oliy hukmdor (shandi), ba`zan esa oddiy osmon (tyan) sifatida ishlatib kelingan.

Qadimgi Xitoy fasafasi konservativ sivilizatsiyaning bir qismi bo`lib u diniy matnlar madaniyatiga tayanardi. Hindistonda bo`lgani kabi, ozod bo`lish yoki xalos bo`lishga nisbatan qiziqish unchalik kuchli bo`lmagan. Aksincha, u ko`proq amaliy va pragmatic yo`nalishga ega edi. Xitoy faylasuflari asosan kambag`al a`yonlarga mansub bo`lgan. Ular ko`pincha g`oyat ulkan imperatorlik saroylari qoshida amal qilgan ma`muriy tizim sektorlarida faoliyat yuritishgan. Ko`pgina buyuk xitoy mutafakkirlari ana shu ijtimoiy muhitning samarasi sifatida dunyoga kelgan. Ko`pchilik tomonidan hurmat-ehtirom ila tan olingan donishmandlar ta`sirida asta-sekin Xitoy falsafiy tafakkuri shakllana borgan. Ko`p hollarda ularning ismlari aniq bo`lmasada, aynan ular asotirlar, afsonalar ma`naviy ta`siridan ozod bo`la borganlar va olam to`g`risidagi ilk dunyoqarashni.ozlarida shakllantirib, rivojlantirganlar. Ularning qarashlarida afsonaviy va dunyoviy bilimlar bir-biri bilan bevosita bog’lanib, bir-birini to’ldirib brogan Xitoy falsafasi o`zining gullab yashnagan vaqtiga “urushuvchi davlatlar” deb atalgan davrda erishdiki, uni Xitoy falsafasining “oltin davri” (eramizdan avvalgi VI- IIIasrlar) deb atadilar. Asosiy falsafiy yo`nalishlar quyidagilardan iborat edi: in-yan, konfutsiychilik, daosizm, ismlar maktabi, moizm, legizm. In - Yan. Qadimgi Xitoydagi ilk falsafiy ta`limotlarga ko`ra, osmon va yer bilan chegaralangan olam in hamda yan tamoyillariga amal qiladi. Yan tamoyili narsalar mohiyatiga faol kirib boruvchi kuch sifatida talqin qilinsa, in esa passiv kuzatuvchi, zulmatni ifodalovchi tushunchadir. Lekin ularni bir-birini rad etuvchi jihatlar tariqasida

tushunish xato, chunki ularning hamjihatligi tufayli kuchlar birlashadi, uzilgan yo`nalishlar muayyan shaklga ega bo’ladi, yer bilan osmon o`zaro munosabatlari ochib beriladi. Yan va in harakati - bir butunlik o’zgarishining dialektik harakati. Narsa va hodisalarning o’zaro hamkorligi ularning o’zgarishi orqali ta`minlanadi. Yan va inning o’zaro harakati natijasida oltita kategoriyalar paydo bo’ladi. Bular - momaqaldiroq, shamol, olov, cuv, qaytish va osoyishtalik. Ushbu kategoriyalar Osmon, Yer va Inson bilan bog’liq muammolarni yoritishda keng qo’llanilgan. Konfutsiychilik qadimgi Xitoyda vujudga kelgan va hozirgi kunga qadar o’z ta`sirini yo’qotmay kelayotgan falsafiy maktabdir. Konfutsiy an`analarga qattiq rioya qilgan mutafakkirdir. Uning ta`limotida qadimgi yozma manbalarni o’rganish markaziy o’rin tutadi. Konfutsiy o`zi haqida shunday deydi: “Eskini bayon qilaman va yangini yaratmayman”. Konfutsiy tabiat falsafasi va din falsafasiga unchflik qiziqish namoyon qilmaydi balki, insonni diqqat markaziga qo’yadi. U va uning izdoshlari jamiyatning parchalanib ketishidan bezovta bo`lishganliklari sababli asosiy e`tiborini insonni o’z atrofidagilarga va jamiyatga nisbatan hurmat ruhida tarbiyalashga qaratdilar. Shaxs o`zi uchun emas, balki jamiyat uchun shaxsdir. Konfutsiychilik axloqi insonni uning ijtimoiy vazifasi bilan bog’liq ravishda tushunadi, ta`lim va tarbiyani esa, insonni ana shu vazifani bajarishga olib keladigan narsa sifatida idrok qiladi. Konfutsiychilik Sharq xalqlari ongida shunday axloqiy me`yorlarni shakllantirdiki, o’zining omma ongiga ta`sir kuchi jihatidan uni Injildagi

10 diniy buyruq bilan solishtirish mumkin. Bu avvalo, besh muqimlik, yoki besh fazilat - insonparvarlik, burchga codiqlik, tavfiqlik, aqlga muvofiqlik, haqiqatgo’ylikdir. Shuningdek konfutsiyhilik besh aloqa qoidasini, ya`ni jamiyatdagi munosabatlar tizimini ham ishlab chiqdi - bular davlat bilan fuqarolar o’rtasidagi, ota-=onalar bilan bolalar, er va xotin, kattalar bilan kichiklar va do’stlar o’rtasidagi munosabatlardir. Xo’jayinga sodiqlik va vafodorlik eng muhim va ustun sanalar edi. Konfutsiychilikning asosiy axloqiy-siyosiy qoidalari quyidagilardan iborat edi: -“xalqni shafqat bilan boshqarish va xalq ichiga xulq-atvor oidalari yordamida tartibni joriy qilish”; -“osmon irodasidan qo’rqish” va “o’lganlar ruhini hurmat bilan yodga olish”; -“tug’ma bilimlarga ega bo’lganlar” (mukammal donishmandlar) va “o’qish-o’rganish natijasida bilimga ega bo’lganlar” mavjudligini tan olish, ya`ni o’qish o’rganish tufayli bilimlarni kashf etish imkoniyati borligi va ta`lim-tarbiyaning buyuk rolini qayd etish; -“Oltin o’rtamiyonalik yo’li”, “ikki qarama-qarshi qirrani qo’lda ushlab, ammo xalq uchun o’rtachasidan foydalanish”, qoidasini qo’llash, ya`ni qarama-qarshiliklarni yumshatish va murosasozlik nazariyasiga rioya etish. Konfutsiy tomonidan birinchi marta “oltin qioda” deb nom olgan va keyinchalik ko’pchilik mutafakkirlar tomonidan qolipga solingan - “o’zingga ravo ko’rmagan narsani boshqa odamlarga ham ravo ko`rma” qoidasi shakllantirildi. Konfutsiychilikning yana bir muhim jihati “ismlarni tuzatish” talabi ediki, unga binoan agar jamiyatda “hukmdor,

hukmdor bo’lmasa, xizmatkor xizmatkorlik qilmasa, o’g’il o’g’lligini qilmasa”, ya`ni shunday vaziyat vujudga kelsaki, u besh aloqa talab etgan ta`limot tashqarisiga chiqsa, voqelikni tuzatish, jumladan, kuch ishlatib bo’lsa ham tartibni joriy etish zaruriyatini tan olish lozim. Shundagina jamiyatdagi tabaqalar o’rtasidagi munosabatlarni qat`iy ravishda tiklash mumkin bo’ladi. Eramizdan oldingi 200-yil bilan eramizning 220-yiligacha bo’lgan davrda konfutsiychilik din sifatida ham shakllandi. O’zining mazmuniga ko’ra konfutsiychilik diniy marosimi qadimgi Xitoyda tashkil topgan oilaviy-urug’chilik urf-odatlarini qonuniylashtirib, qadimgi qonun va ko’rsatmalarga qat`iyan rioya etish talabi bilan chiqdi. Ulardan eng muhimi ajdodlarga sig’inish edi. Konfutsiychilikning diniy e`tiqodiga ko’ra, ajdodlar ruhini hurmatlash va o’g’illik ehtiromi (syao) insonning bosh majburiyatidir. An`anaviy konfytsiychiliknimng asosiy tushunchalari quyidagilar: “Li” - urf-odat va marosimlarga rioya etish, udum; “Si” - axloqiy me`yorlarni amalga oshirish; “In” - ijobiy ibtido, “Yan” - salbiy ibtido, “Dao” - osmon, koinot yo’li bo’lib, muayyan tartib va qonunga binoan mavjud, uning ifodasi esa insonning xulq-atvori bo’lishi lozim, “Chjen” - insonparvarlik, “I” - burch, “Sin” - samimiylik va ba`zi boshqalar. Daosizm Qadimgi Xitoyda shakllangan yirik falsafiy maktablardan biridir. Daosizmning diqqat markazida tabiat, koinot va inson turdi. Bu ta`limot to’g’risida keyingi paragrafda batafsil fikr yuritamiz. Ismlar maktabi voqelikni til ifodasi masalalari orqali hal qilishga yo’naltirilgan edi. U ashyolar munosabati va shu munosabatlarning

o’zini tadqiq etdi, so’ngra esa hukmlar va ismlarning bir-biriga muvofiq kelishini tekshirdi. Bu maktab vakillaridan biri Xuey Shi ko’pgina narsalarning tushunchalarda noadekvat ifodalanishiga e`tiborni qaratgan. U buning sababini narsalarning bir-biriga qiyoslanmasligida, deb bilgan. O’zgacha uslubda fikrlash, bahs-munozara, isbot uchun dalillar keltirish, mavjud goyalarni rad etish va hokazolar ismlar maktabi uchun muhim ahamiyatga ega bo’lgan. Maktab vakillaridan biri Chjuan-szi vafot etgan raqibi to’g’risida, “Men bilan bahs yuritadigan odam qolmadi” deb qayg’urib yozadi. Ismlar maktabining tafakkur uslubi an`ana mavqeiga ega bo’lgan konfutsiychilik ta`limotiga bardosh bera olmagan. U asta-sekin konfutsiychilikka yaqinlashib, o’zining avvalgi mavqeini yo’qotgan. Moistlar maktabi o’z ismini uning asoschisi Mo-szi (e.o. 479-431 y) nomidan olingan. Unda asosiy e`tabor ijtimoiy axloq muammolariga qaratilgan bo’lib, uni amalga oshirish istibdodiy hokimiyat boshlig’ining qat`iy tashkilotchiligi vositasida namoyon bo’lishi bilan bog’lanadi. Bu maktabda jismoniy mehnat uning tinglovchilarini tarbiyalashning asosiy vositasi hisoblangan. Moistlarning ta`limoti Konfutsiy ta`limotining butunlay qarama-qarshisidir. Uning butun ma`nosi umumiy muhabbat g’oyalari, o’zaro manfaat va muvaffaqiyat qozonishda ifodalanadi Jamiyatdagi barcha odamlar uchun majburiyat sifatida umumiy o’zaro insonparvarlik me`yori tavsiya etiladi, barcha kishilar bir-biriga foyda keltirish haqida g’amxo’rlik qilishlari lozim. Nazariy tadqiqotlar - mehnat faoliyatida ko’zda tutilgan amaliy maqsadga muvofiqlik - zaruriyatdir.

Legizm - Qadimgi Xitoyda oziga xos o’ringa ega bo’lgan falsafiy maktablardan biridir. Shen Buxay bu ta`limotning asoschisi deb qaraladi. Bu ta`limotning namoyondalari ko’proqijtimoiy nazariya muammolari bilan shug’ullanishgan. Unda davlatni boshqarish muammolari ustuvor o’rin egallagan. Legizm vakillaridan biri Shan Yanning ta`kidlashicha, aqlli kishilar qonun yaratadilar, boshqa odamlar essa mavjud qonun bilan chegaralanadilar. Qobiliyatli kishilar tartibni o’zgartiradi, bunga qodir bo’lmaganlar esa bo’ysunadi. Qonunni bilmaydigan kishi bilan qonun to;g’risida fikr yuritish behuda, aqli kalta, noqobil kishilar bilan o’zgarishlar haqida gapirishning foydasi yo’q. Bu ta`limotning bosqa bir mashhur vakili Xan Fey-szining fikricha, tartib - har qanday narsaning qiyofasini ifodalovchi tushuncha. Jamiyat hayotidagi tartib - mavjud kamchiliklarni zohiran yashirishdir. Odamlar va hukmdor o’zaro munosabatlarini qayta-qayta qarab chiqishlari zarur. Hukmdor chiqargan qonun va farmonlar ba`zan jamiyat manfaatlariga mos tushmaydi. Chunki ularda mukofat va jazolar tizimi ko’rib chiqilgan, xolos. Inson tabiati esa shaxsiy manfaatdorlik bilan ifodalanadi. Shunday ekan, undan ijtimoiy muammolarni hal etishda foydalanmoq zarur. Fuqaro o’z qobiliyatini foydali narsalarga sarflaydi va undan naf kutadi. Haqiqiy qonun shunday munosabatlarni boshqarishga xizmat qilmog’i lozim. Uningcha jamiyat taraqqiyoti betakrordir. Boshqarish usul va tizimlari yangi ijtimoiy voqelikka mos tushmog’i shart. U o’tmishni mutlaqlashtirib, unga hamdu sanolar yog’dirgan maktablarni ayovsiz tanqid qildi Xulosa qilib aytganda Qadimgi Xitoyda shakllangan falsafiy ta`limotlar juda rangbarang bo’lib, ularda ilgari surilgan g’oyalarning

ko’pchilifi hozirgi zamonda ham qiziqish bilan o’rganilmoqda. Ayniqsa, tarbiya, axloq-odob va boshqa ijtimoiy hodisalar to’g’risida bayon qilingan g’oyalar sharqona qadriyatlar shakllanishida muhim rol o’ynab ktlmoqda.

ADABIYOTLAR 1. Axmedova M.V.S.Xan. Falsafa. T.: 2006 y 2. Q. Nazarov Falsafa, T.: 2000 y 3. Choriev A Inson falsafasi. 1 – kitob, T.: 19998 y 4. Tulenov J, G’ofurov Z Falsafa. T.: 1997 y 5. Karimov I Ma‘naviyat, falsafa va hayot. T.: 2001 y 6. Tulenov J. Qadriyatlar falsafasi. T.: 1998 y 7. O’zbek xalq og’zaki poetik ijodi. T.: 1990 y 8. Yusupov E Falsafa, T.: 1999 y 9. Raximov I Qisqacha konspekt. T.: 1998 y 10. Falsafa asoslari. “O’zbekiston nashriyot – matbaa ijodiy uyi” T.: 2005 y

Похожие

Qadimgi hindistonda falsafiy fikrlarning yuzaga kelishi

Qadimgi Xitoyda falsafaning vujudga kelishi

Qadimgi falsafiy maktablar

O’zbekiston hududidagi eng qadimgi falsafiy qarashlar

Qadimiy Sharq, Misr va Bobildagi falsafiy fikrlar