Qadimgi falsafiy maktablar - Философия - Рефераты

Qadimgi falsafiy maktablar

Загружено в:

24.10.2023

Скачано:

0

Размер:

44.654296875 KB

Qadimgi falsafiy maktablar Reja: 1. Qadimgi Hindistonda falsafiy maktablar. 2. Qadimgi Misr va Bobil falsafiy fikr ildizlari. 3. Markaziy Osiyoda “Avesto” ta’limotidagi falsafiy fikrlar. 4. Islom dinining vujudga kelishi va falsafiy ta’limoti

Hindistonda falsafagacha bo’lgan fikrlar uchta manbada mujassamlashgan: Vedalar, Maxobxorat, Bxagadvita. XX asrda yashab ijod etgan hind faylasufi Aurobindo Gxoshning ta’kidlashicha, “Maxobxorot”-yakka, indivudual ong emas, milliy ong ijodi, xalqning o’zi to’g’risida yozgan poemasidir” 1 , - degan edi. Qadimgi hind falsafasi shakllanish davri to’rtga bo’linadi. 1.Vedalar davri (er.avv.1500 – 600 y.). Bu davr oriylarning joylashishi va ular madaniyatining yoyilishi, “o’rmondagi universitetlar”ning paydo bo’lishi davri. 2.Epik davr (er.avv. 600- 200y.) – ilk upanishaddan darshanlar yoki falsafiy sistemalargacha bo’lgan davr. Bu davrda buddizm, jaynizm va boshqa ko’plab diniy ta’limotlar paydo bo’ladi. 3. Sutra davri (er.avv. 200 y.- eramizning ikkinchi asri boshlarigacha) –qisqa va umumlashgan falsafiy ta’limotlar davri. 4. Sxolastik davr (eramizning ikkinchi asridan boshlanadi). U mohiyatan avvalgi davrga o’xshab ketadi. Vedalar eramizgacha uchinchi ming yillikda yig’ila boshlagan. Vedalar jami 4 ta: Rigvedalar– gimnlar to’plami, Samavedalar – (“Saman” qo’shiqlar to’plami), YAjurveda – (yajus qurbon qilish formulasi, qurbon qilishning formulalari to’plami, Atxarvaveda (Atxarvak afsonaviy koxin nomi) – magiya va qasamlar to’plami. Har bir veda adabiyoti samxitlardan, ya’ni matnlardan tashkil topgan. Xususan Rigvedalar 1028 gimndan tashkil Vedalar davrida dastlabki ilmiy tasavvurlar, xususan, geometrik o’lchamlar, arifmetik hisoblar, xususan o’nlik sanoq sistemasiga oid fikrlar mavjud bo’lgan. Ilk upanishad davridayoq vujudga kelgan ilmiy bilim kurtaklari mifologik dunyoqarashdan keyingi hind falsafasining ikkinchi ma’naviy manbai bo’lib xizmat qilgan. Upanishad (atrofida o’tirish) - ustoz oyog’i oldida o’tirib bilim olishni bildiradi. Bu upanishadga mansub asarlarda ko’rsatmalar, o’gitlar ko’pligidan 1 И қ тибос қ уйидаги манба бўйича: Н ижников С.А. История философии. Курс лекций. –М.: Экзамен, 2004- С.29. Бу ҳақда қаранг: Шарипов М, Антик фалсафа.Ўқув қулланма, 2017 йил.

dalolat beradi. Ayni paytda, upanishadalarda shoh saroyidagi disputlar, suhbatlar o’z aksini topgan. Upanishadlar soni 200 tadan ko’proq. Ulardan ba’zilari she’r, boshqalari proza, uchinchi bir turlari aralash ko’rinishda bitilgan. Upanishadlar ikki yarim ming yildan ko’proq vaqt davomida yaratilgan (eramizgacha ikkinchi ming yillik oxiridan boshlab eramizning ikkinchi ming yillari o’rtalarigacha). Upanishadlar mualliflari yashirilgan, lekin unda real shaxslar, xususan , braxmanlar va bilimli kshatriylar harakati sezilib turadi. Upanishadlarda ongning to’rt holati ajratilib, tavsiflanadi: uyg’oqlik, uyqu, chuqur uyqu (tushsiz) va sof ong- turiya . Upanishadlarda “hayot nafasi” tushunchasi ( pranlar ) muhim o’rin tutadi. Asta-sekin jonning ko’chib yurishi konsepsiyasi ( sansara) , o’tmishdagi xulq-atvor, amallar uchun javob berish ( karma ) to’g’risida qarashlar shakllana boradi. Taqdirni aynan karmaning belgilashi aytib o’tiladi. Insonning xulq-atvorini, axloq qonunini dxarma belgilaydi. Hind falsafiy sistemalarini odatda veda g’oyalari, an’analariga bo’lgan munosabatiga ko’ra ikki guruhga: astika va nastika ga ajratiladi. Astikaga vedalar avtoritetini e’tirof etadigan, ortodoksal, mumtoz sistemalar – vedanta, nyaya, vaysheshika, yoga, mimansa va sankxyalar mansub. Vedalar avtoritetini tan olmaydigan ta’limotlar qatoriga lokayata, buddizm va jaynizm kiradi. Qadimgi Misr va Bobil falsafiy fikr ildizlari. Misr tarixi Qadimgi, O’rta va Kichik hoqonlikka bo’linadi. Qadimgi hoqonlik eramizgacha bo’lgan 2900-2200 yillarni o’z ichiga oladi. O’rta hoqonlik IX-XVI dinastiyalaridan tashkil topib , 2200-1600 yillarni , yangi hoqonlik XVII- XX dinastiyalaridan tarkib topib , 1600-1100 yillarni qamrab oladi. Mustaqil Misr tarixi XXVI -dinastiya (665-525 y ) bilan tugaydi. Bu davrda Misr markazi Sais bo’lgan. Shuning uchun ham XXVI - dinastiyada gi Misr Sais Misri deb ataladi. Qadimgi Misr fani rivoji piramidalar misolida ko’zga yaqqol tashlanadi. Ularning eng ulkani Xeops piramidasi bo’lib, uning balandligi 146 metrdir. U 2 , 5 mln ohak va granit toshlaridan (bloklaridan) qurilgan b o’lib , har biri 2,5 tonnadan 54 tonnagacha og’irlikka ega. Bu piramida 20 yil davomida 30 ming kishining

mehnati bilan qurilgan. Piramidalar qurilishida misrliklarga 1000000 soni ma’lum bo’lgan. Misrlik astronomlar osmonni kuzatishgan, u amaliy ahamiyatga ega bo’lgan. Masalan, Nil daryosining har yilda toshishi Misr osmonida eng yarqin yulduz- Siriusning paydo bo’lishiga to’g’ri kelgan. Misrlik olimlar ekliptika–Quyoshning yulduzlar to’plamidagi ko’rinishidan kelib chiqib, uni 12 qismga bo’lishgan va ular yig’indisi Zodiakni, ya’ni “xayvonlar doirasi”ni hosil qiladi, deb hisoblashgan. Ekliptikadagi har bir yulduzlar turkumiga qandaydir bir hayvon nomi berilgan. 1,5 ming yil davomida Misr olimlari 373 marta Quyosh, 832 marta Oy tutilishini kuzatishgan. Qadimgi Misr kalendari 12 oydan tashkil topgan bo’lib, ularning har birida 30 kun bo’lgan. Yil boshida hech bir oyga kirmaydigan beshta muqaddas kun bo’lgan. Keyinchalik Quyosh-Oy kalendari yaratildi. Oy kalendarini Quyosh kalendariga moslashtirish uchun har 25 yilda 13-oy qo’shilgan. Sutka vaqti Suv va Quyosh soatlari bilan o’lchangan. Qadimgi Bobilda ham, Qadimgi Misrda ham ilm bilan shug’ullanish kohinlarning ishi deb sanalgan. Qadimgi Misr lirikasi ham yaxshi rivoj topgan.U o’zining dunyoqarash mazmunga egaligi bilan ajralib turadi. Masalan, “Arfist qo’shig’i”da olamning diniy-mifologik manzarasi shubha ostiga olinadi. Unda aytiladi: “Hech kim hali u yoqdan kelib, unda nimalar borligi to’g’risida, ularga nima kerakligi haqida hech nima demagan, qalblarimizni tinchlantirmagan” 2 . Qo’shiqda “o’lganlardan hech biri qaytib kelmagan” 3 deyiladi. Tirik ekansan, qalbing xoxishiga qarab ish ko’r, deb aytiladi. Lekin boshqa bir asarda-“O’lim maqtovi”da narigi dunyoning mavjudligi to’g’risida mulohaza bor: “Vaqt uyqu singari lip etib o’tib ketadi va Quyosh botar maydonda “xush kelibsiz” deb kutib olishadi” 4 . Bu maydonni misrliklar G’arbda deb hisoblashgan. 2 Лирика Древнего Египта. –М., 1965 –С. 84. 3 Там же, с. 85. 4 Там же, с. 86.

Geografik joylashuviga ko’ra Bobil, ya’ni Mesopotamiya yoki Ikki daryo (Tigr va Evfrat) oralig’i ikki qismdan: shimoliy tog’oldi va janubiy past- tekislikdan tashkil topgan. Unda paleolit davridayoq aholi yashar edi. Eramizgacha bo’lgan to’rtinchi ming yillikda Mesopotamiyaning tekislik qismiga shumerlar , o’rta qismiga akkadlar kelib joylashadi. Eramizgacha uchinchi ming yillikda shumerlar janubda, akkadlar shimolda qator mustaqil shahar-davlatlar barpo etadilar. Eramizgacha bo’lgan uchinchi ming yillik o’rtalarida Shumer shaharlari Lugalzagissi, Akkad shaharlari Sargon I tomonidan birlashtiriladi. Bu ikki birlashma o’rtasidagi kurashda Akkad g’olib chikadi. U o’ziga Mesopotamiya tekislik qismini bo’ysundiradi. Biroq Shumer-Akkad davlati uzoq yashagani yo’q. Mesopotamiya tabiiy chegaralar , to’siqlar bilan himoyalangan, xalqlarning ko’chu v markazida joylashgan edi. Kelgindi gutlar Akkad davlatini yakson qiladi. Keyinchalik paydo bo’lgan Shumer davlatining Ura III dinastiyasi amoritlar va elamitlar tomonidan yo’q qilinadi , ularning o’zaro kurashida esa amoritlar g’olib chiqishadi. Ular markazi Bobil bo’lgan davlatni barpo etdilar. Qadimgi Bobil hoqonligi (1894-1595) o’z yuqori cho’qqisiga Xammurapi (1792-1750) davrida erishdi. U ikkinchi ming yilning o’rtalarida xettlar va kassitlar tomonidan yakson qilindi. Kassit dinastiyasi (1518-1202) tarixi to’g’risida ma’lumotlar kam. Eramizgacha VII-asrda Mesopotamiyaning tog’oldi qismida assuriyaliklar dastlabki yirik Yaqin Sharq davlatini barpo etib, uning hududi Erondan Misrgacha bo’lgan joylarni qamrab olgan edi. Bobilning ikkinchi gullab-yashnashi Yangi Bobil hoqonligiga to’g’ri keladi (612-538). U forsiylar tomonidan yakson qilingan. Qadimgi Bobil- “ bronza davri ” madaniyatining tipik namunasi. U to’g’risidagi m anbalar toshdagi va qotgan loydagi yozuvlar bo’lib, ular assuriya-bobil (akkad) tilida bitilgan. Assuriya xukmdori Ashshurbanipal kutubxonasida 30 mingdan ko’proq loy jadvallar mavjud bo’lgan. Matnlarda ish xujjatlari , qoidalar , tarixiy ma’lumotlar , tibbiy retseptlar , lug’atlar , matematik masalalar , xudolar sharafiga bag’ishlangan bitiklar qayd etilgan. Ularda qadimgi ilmiy va dunyoqarash mazmuniga ega ma’lumotlar ham o’z aksini topgan.

Qadimgi Bobil hoqonligi davriga oid ko’p matematik masalalar mavjud. Ular orasida ko’paytirish jadvali , kvadrat va kub sonlar , hisoblash pozitsion sistemasi bor. Shumer va Akkad-Bobilda oltmishlik hisob sistemasi o’ylab topilgan. Eramizgacha ikkinchi ming yillikda Bobil olimlariga kvadrat diagonalining tomonlarga munosabati , aylananing radiusga munosabati ma’lum bo’lgan. Ular kvadrat va kub tenglamalarga mos keluvchi masalalarni echishgan. Qadimgi Bobil astronomlari Aleksandr Makedonskiy davriga (eramizgacha 4-asr) kelib , oy va quyosh tutilishi davriyligini aniqlashgan. Ikki minginchi yil boshida quyosh-oy kalendarini yaratishgan. Hammurapining qo’shimcha oy to’g’risidagi buyrug’i hozirgacha saqlangan. Bu 12 oydan iborat oy yilini (354,36sutka) quyosh yiliga (365,24 sutka ) yaqinlashtirish maqsadida qo’llangan. Keyinchalik 8 quyosh yilining 90 oyga (oy yilidagi) yaqin bo’lishi aniqlangan. Ilmiy bilimlar bilan uzviy bog’liq holda ratsional bilish, tafakkur ko’nikmalari hosil bo’la boradi , falsafiy dunyoqarash elementlari shakllana boshlaydi. Lekin Bobilda falsafa paydo bo’lgan emas. Hatto, Yangi Bobil hoqonligi davrida ham olamning tuzilishi mif, afsonalar asosida tushuntirilgan. Ilmiy bilim kurtaklari hali fanni hosil qilish darajasigacha rivojlanmagan . Markaziy Osiyoda “Avesto” ta’limotidagi falsafiy fikrlar. Eramizdan oldingi VI asrdan boshlab Markaziy Osiyoda zardushtiylik diniy- falsafiy ta’limoti vujudga kelib, eramizning III asrigacha hukmronlik qildi. Zardushtiylikning vatani sifatida Markaziy Osiyo (Baqtriya, Xorazm) va Eron (Midiya) ko’rsatiladi. Zardushtiylikda eng qadimgi davrlardan boshlab (eramizdan oldingi III-II-nchi ming yilliklar) eramizdan oldingi 1-ming yillik o’rtalarigacha bo’lgan Markaziy Osiyo va Yaqin Sharq xalqlarining diniy va ma’lum ma’noda falsafiy tasavvurlari aks etgan. Zardushtiylikda xalqni ezgulik va adolat g’oyalariga da’vat etish, hayotbaxsh an’analarni shakllantirish, dehqonchilik va shahar madaniyatini rivojlantirish muhim ahamiyat kasb etgan. «Avesto» dagi kosmologik ta’limotga binoan , Koinot, yer, okean, osmon, nurli doira va jannatdan iborat. Yer dumaloq bo’lib, atrofi okean bilan o’ralgan va ob-havo, yil fasllari bilan bog’liq bo’lgan etti

qismdan iboratki, bu bobilliklarning etti shamollar haqidagi qadimgi tasavvurlaridan iqtibos qilingan. Osmon to’rt doiradan tashkil topgan: yulduzlar doirasi, oy doirasi, quyosh doirasi va jannat doirasi yoki nur makoni. Yulduzlar, Oy va Quyosh xudo Axura Mazdaning badani sifatida tasvirlanadi. Zardushtiylik ta’limotiga ko’ra tabiat va jamiyat jarayonlari ikki qarama-qarshi kuch — Yaxshilik (Axura Mazda yoki Xurmuzd v a Yovuzlik Axriman yoki Ang ra- Man’yu)ning kurashidan iborat bo’lib, pirovardida, 3000 yildan so’ng YAxshilik g’olib chiqib haqiqat adolat davri keladi. Shundan omon qolgan odamlar abadiy baxtiyorlikda yashaydilar 5 . Zardushtiylikning jamiyat tarixi haqidagi tasavvurlari Injil va Qur’ondagi afsonalar bilan o’xshab ketadi. Avesto bo’yicha birinchi odam Yimadir barcha odamlar undan kelib chiqqan. Bu davr oltin asr sifatida tasvirlanadi: insonlar abadiy hayotga ega edilar, xudo Axuramazda abadiy bahor yaratgan bo’lib, kishilar farovonlik va baxt-saodat yashar edilar. Ammo kunlardan bir kun ular gunohga botdilar: ular ta’qiqlangan mol go’shtini yeb qo’ydilar. Ziyonkor ruh Anxra Man ’ yu ularga sovuq va qor yubor a di. Yima odamlarni sovuqdan qotib qolishlaridan saqlash uchun uy qurib, unga barcha tirik jonzotlardan bir juftdan yashir a di. Bu afsona Shumer, Bobil, Injil va Qur’ondagi Butun dunyoni tufo n bosganligi haqidagi afsonaga ochiqdan ochiq o’xshashdir. Tarixning birinchi davri bo’lgan – oltin davr shunday tugallanib, ikkinchi davr bo’lgan- yaxshilik bilan yomonlik o’rtasidagi kurash davri boshlanadi. Uchinchi davr, ya’ni insoniyat kelajagi Avestoda qadimgi davr kishilarining baxt-saodat haqidagi orzulari sifatida tasvirlanadiki, unda yaxshilik bilan yomonlik o’rtasidagi kurashda xudo Axuramazda g’alaba qiladi va o’shanda yaxshilik saltanati barqaror bo’ladi. O’liklarning tirilishi va mah sh ar kuni haqidagi tasavvurlar ham mavjud. Z aratushtra xalqning zo’ravonlik va talon-tarrojdan azob chekayotganligini ham dardlik bilan qayd etib, qonun va tartibga rioya etishga chaqiradi. Aynan qishloq xo’jaligi sohasidagi islohotlar g’oyasi uchun Zaratushtraga jamiyat 5 Сулаймонова Ф. Шарқ ва Ғарб. –Тошкент:Ўзбекистон, 1997. 23-бет.

tepasida turganlar qarshi chiqdilar. U qonundan tashqari deb e’lon qilindi, jamiyatdan haydaldi, uning mol-mulki musodara qilindi. Zardushtiylikda o’sha davrdagi jamiyatning huquqiy va axloqiy tizimi o’z aksini topgan. Zardushtiylikning qonunlar majmuasida halollik, mehnatsevarlik, adolatlilik, fikr, so’z va amalda xolislik yuqori axloqiy me’yor asosi sifatida oldinga suriladi. Zardushtiylikning asosiy e’tiqodi uchlik qoidasida o’z aksini topgan: xayrli fikr (gumata), xayrli so’z (gukta) va xayrli ish (gvarishta ). Zardushtiylik axloqining talabi insonning ruhiy va tana pokligidir. Zardushtiylik tinch va osoyishta, ittifoqlikda yashashni maslahat beradi, yaqinlarga nisbatan xayrixoh bo’lishni, bir-biriga yordam berishni, yomonlik bilan kurashishni, shafqatsizlik, shuhratparastlik, zo’ravonlik, o’zboshimchalik, hasad, tuhmatni mahkum etadi, g’azab va shahvotga berilmaslikni targ’ib etadi, berilgan va’daga vafo qilmaslikni, o’g’rilikni ta’qiqlaydi, tuzilgan shartnomaga rioya etishni, savdoda rostgo’y bo’lishni, qarzni o’z vaqtida to’lashni ta’kidlaydi. Muhim axloqiy me’yorlarga quyidagilar kirar edi: homiladorlik va ko’z yorish davrida ayol to’g’risida g’amxo’rlik qilish, erni ishlash, daraxtlar o’tkazish, suv va oziq- ovqat manbalarini toza saqlash, chorva boqish, muhtojlarga o’zidagi ortiqcha narsalar bilan yordam ko’rsatish, foydali hayvonlar haqida g’am h o’rlik q ilish. Zaratushtra ta’limoti Markaziy Osiyo va Erondan boshlab Qora dengiz va Misrgacha yoyilgan edi. Ushbu ta’limotga ko’ra, oliy xudo- Xoliq va unga qarshi turgan va unga bo’ysunmaydigan yovuz kuchlar mavjuddirlar. X o liq dunyoni muayyan maqsadda yaratgan, ammo hozirgi holatda bu dunyoning intihosi bo’lib, bu haqda dunyoning najotkori kelib, undan xabar beradi. Jannat va do’zax mavjud bo’lib, har bir ruh kishi vafotidan so’ng sudga tortiladi. Zamonlar oxirida o’lganlar tirilib, Qiyomat qoyim bo’ladiki, o’shanda barcha gunohkorlar yakson qilinadilar. So’ngra Yer yuzida Xudoning saltanati barqaror bo’ladi va taqvodor kishilar bu saltanatga kiradilar. X ristianlik, gnostik mazhablar va Shimoliy buddaviylik da Zaratushtra o’z ta’limoti bilan Axmoniylar imperiyasining barcha viloyatlarida qoldirgan chuqur ta’sirini o’tkazdi . Zardushtning narigi dunyo haqidagi ta’limoti

avval yahudiylar, so’ngra xristian va islom diniga o’tdi va bu dinlar ta’limotiga binoan qayta-qayta ishlanadi. Konfutsiy va Lao -Szi ta’limoti. Qadimgi Xitoy fan va madaniyati, falsafiy fikrlarning vujudga kelish qonuniyati Sharqning boshqa hududlaridan farq qiladi. Eramizdan avvalgi ikki minginchi yilning o’rtalariga kelib, Shan-in davlatida muayyan xo’jalik shakli yuzaga kelgan. Eramizdan avvalgi XII asrda esa, urushlar natijasida davlat Chjou qabilasining qo’liga o’tgan. Bu hokimiyat eramizdan avvalgi III asrgacha davom etgan. Bu vaqtda diniy mifologik dunyoqarash hukmronlik qilgan. U olam va tabiatning paydo bo’lishini o’ziga xos tarzda tushuntirgan va dunyoviy bilimlar rivojiga o’z ta’sirini o’tkazgan. Bunday ruhdagi falsafiy g’oyalar ayniqsa qadimgi Xitoy donishmandi Konfutsiy ijodida yaqqol aks etgan. Konfutsiychilik axloqiy qoidalar va ijtimoiy boshqaruv masalalariga diqqat-e’tiborni qaratdi. Konfutsiychilik uchun eng mukammal namuna o’tmish edi. Konfutsiy (er.ol. 551-449 yy.) o’zi haqida shunday degan edi: «Eskini bayon qilaman va yangini yaratmayman». U va uning izdoshlari jamiyatning parchalanib ketishidan bezovta bo’lganliklari sababli asosiy e’tiborni insonni o’z atrofdagilarga va jamiyatga nisbatan hurmat ruhida tarbiyalashga qaratdilar. Shaxs o’zi uchun emas, balki jamiyat uchun shaxsdir. Konfutsiychilik axloqi insonni uning ijtimoiy vazifasi bilan bog’liq ravishda tushunadi, ta’lim va tarbiyani esa, insonni ana shu vazifasini bajarishga olib keladigan narsa sifatida idrok qiladi. Konfutsiychilik Sharq xalqlari ongida shunday axloqiy me’yorlarni shakllantirdiki, bu - insonparvarlik, burchga sodiqlik, tavfiqlilik, aqlga muvofiqlik, haqiqatgo’ylikdir. Shuningdek, konfutsiychilik besh aloqa qoidasi ni, ya’ni jamiyatdagi munosabatlar tizimini ham ishlab chiqdi - bular davlat bilan fuqarolar o’rtasidagi, ota-onalar bilan bolalar, Yer va xotin, kattalar bilan kichiklar va do’stlar o’rtasidagi munosabatlardir. Xo’jayinga sodiqlik va vafodorlik eng muhim va ustun sanalar edi. Konfutsiychilikning asosiy axloqiy- siyosiy qoidalari quyidagilardan iborat edi: «xalqni shafqat bilan boshqarish va xalq ichiga xulq-atvor qoidalari yordamida tartibni joriy qilish», «osmon

irodasidan qo’rqish» va «o’lganlar ruhini hurmat bilan yodga olish», «tug’ma bilimlarga ega bo’lganlar» (mukammal donishmandlar) va «o’qish-o’rganish natijasida bilimga ega bo’lganlar» mavjudligini tan olish, ya’ni o’qish-o’rganish tufayli bilimlarni kasb etish imkoniyati borligi va ta’lim-tarbiyaning buyuk rolini qayd etish, «Oltin o’rtamiyonalik yo’li», «ikki qarama-qarshi qirrani qo’lda ushlab, ammo xalq uchun o’rtachasidan foydalanish» qoidasini qo’llash, ya’ni qarama- qarshiliklarni yumshatish va murosasozlik nazariyasiga rioya etish. Konfutsiy tomonidan birinchi marta «oltin qoida» deb nom olgan va keyinchalik ko’pchilik mutafakkirlar tomonidan qolipga solingan, - «o’zingga ravo ko’rmagan narsani, boshqa odamlarga ham ravo ko’rma» qoidasi shakllantirildi. Konfutsiychilikning yana bir muhim jihati «ismlarni tuzatish» talabi ediki, unga binoan agar jamiyatda «hukmdor hukmdor bo’lmasa, xizmatkor xizmatkorlik qilmasa, o’g’il o’g’illigini qilmasa», ya’ni shunday vaziyat vujudga kelsaki, u «besh aloqa» talab etgan ta’limot tashqarisiga chiqsa, voqeylikni tuzatish, jumladan, kuch ishlatib bo’lsa ham tartibni joriy etish zaruriyatini tan olish lozim. SHundagina jamiyatdagi tabaqalar o’rtasidagi munosabatlarni qat’iy ravishda tiklash mumkin bo’ladi. Daosizm ning diqqat markazida tabiat, koinot va inson turadi. Ammo bu ibtidolar mantiqiy - aqliy yo’l bilan emas, balki mavjudlik tabiatiga to’g’ridan- to’g’ri kirib borish yordamida bilib olinadi. Dunyo hech qanday sabablarsiz doimiy harakat va o’zgarishda bo’lib, rivojlanadi, yashaydi va sirtqi ta’sir natijasida emas, balki ichki sabab natijasida vujudga kelgan. Borliq haqidagi ta’limotda yo’l tushunchasi – dao - markaziy maqomdadir. Daosizm aqidasiga ko’ra, tafakkurning maqsadi, insonni tabiat bilan «qo’shilib ketishi» dadir, negaki, u uning tarkibiy qismidir. Jamiyat hayotidagi tartibga qattiq amal qilish talab etiladi. Tartib, Konfutsiy nuqtai nazariga ko’ra, ilohiy mazmunga ega va uning mohiyatini “Li” tushunchasi belgilaydi. U, ya’ni tartib dunyoning mohiyatini aks ettiriadi. Binobarin, jamiyatdagi barcha harakatlar unga binoan amalga oshishi lozim. Tartib-insoniyat jamoasining eng oliy hayotiy qadriyatlaridan biridir. Konfutsiyning ta’kidlashicha,

shaxs faqat o’zi uchun emas balki jamiyat uchun ham yashashi kerak. Konfutsiy ta’limotida insonning hayotdagi ijtimoiy o’rni nihoyatda ulug’, u o’ziga ravo ko’rmagan narsani boshqalarga ham ravo ko’rmasligi, o’ziga ravo ko’rgan narsani boshqalariga ham ravo ko’rishi lozim. Konfutsiyning qarashlari keyinchilik jahon falsafasida axloqiy tamoyillar rivojida, adolat, birodarlik, erkinlik g’oyalari takomilida muhim o’rin tutgan. Bu ta’limot Xitoyda ikki ming yil davomida davlat dini darajasiga ko’tarilgan va xalq hayotida muhim ahamiyat kasb etgan. Qadimgi Xitoyning ko’zga ko’ringan faylasuflaridan biri Lao-Szidir (VI-V asrlar). Uning ta’limotiga ko’ra, olam, jamiyat va inson hayoti Dao qonuniga bo’ysunmog’i lozim. Daosizm ta’limoti ana shu tariqa shakllangan. Dao qonuni- tabiatning yashash qonunidir, undagi rang-baranglik kurashi va uyg’unligi abadiyligining e’tirof etilishidir. Bu qonunga ko’ra, olamning asosini tashkil etuvchi “Si”, ya’ni beshta unsur - olov, suv, havo, Yer va yog’och yoki metall olamdagi barcha jismlar asosini tashkil etadi hamda ularning yuzaga kelishini ta’minlaydi. Lao-Szining ta’kidlashicha, olamda hech bir narsa doimiy va o’zgarmas, xarakatsiz holda bo’lishi mumkin emas. Daosizmga binoan, dunyodagi hamma narsa bir holatdan ikkinchi holatga o’tib turadi. Qarama-qarshi kuchlar o’rtasidagi kurash, ya’ni In va Yan orasidagi munosabat-bizni o’rab turgan olamni harakatga keltiruvchi kuchlar manbaidir. In va Yan o’ratasidagi kurash daoni anglatadi. Odamzod bu kurash jarayonida doimo yaxshilik tomonidan turishi, o’zini qurshab turgan tabiat va atrofdagi olamga mehr ko’rsatishi lozim. Bo’lmasa, Dao qonuni buziladi va bunday joyda baxtsizlik, fojia yuz beradi. Lao-Szi bu o’rinda ekologik falokati nazarda tutgan. “Kishilar Dao qonunini buzmasliklari kerak, aks holda tabiat ulardan albatta o’ch oladi”, degan edi Lao-Szi. Buni ekologik falokatlar avj olib borayotgan bugungi kun voqeligi ham tasdiqlaydi. Islom dinining vujudga kelishi va falsafiy ta’limoti . Islom dini yuzaga kelishi jihatidan jahon dinlari ichida uchinchi o’rinda turadi. Islom dini Yaqin va O’rta Sharq, Shimoliy Afrika, Janubiy – Sharqiy Osiyo,

Kavkaz xalqlari tarixida nihoyatda muhim o’rin tutadi va ayni vaqtda ularning ijtimoiy - siyosiy va madaniy hayotiga katta ta’sir o’tkazib kelmoqda. I slom dini milodiy VII asrning boshlarida Arabiston yarim orolida vujudga kelgan . Arabistonning qulay geografik hududi G’arb va Sharq davlatlarini bog’lovchi karvon yo’llari o’tgan va uchta qit’ani tutashtirib turishi sababli, savdo-sotiq va hunarmandchilik qadimdan rivojlangan. Iqtisodiy rivojlanish darajasi yarim orolning turli hududlarida turlicha bo’lgan. Uning bepoyon cho’llarida yashagan ko’chmanchi arablar chorvachilik bilan shug’ullangan. Yarim orolning shimoliy qismida Vizantiya va Mesopotamiya kabi qadimgi madaniy markazlarning ta’siri kuchli bo’lgan. Milodiy I asrda Arabistonning janubi – g’arbiy qismida shahar – davlatlar vujudga kelib, IV–VI asrlarda bu erda Makka, yasrib, Toif kabi yirik shaharlar vujudga keladi. Mintaqadagi iqtisodiy jonlanish natijasida ko’chmanchi chorvador qabilalarda urug’–qabilaviy munosabatlarning emirilishi va davlat uyushmalarining paydo bo’lish jarayoni kuchaydi. Islom dini tarqoq qabilalarni birlashtiruvchi mafkura sifatida tarix sahnasiga chiqdi. “Islom” arabcha so’z bo’lib, tangriga o’zini topshirish, itoat, bo’ysunish, tinchlik kabi ma’nolarni anglatadi. Islom dini ta’limoti Qur’on va hadislarda bayon etilgan. Qur’on muqaddas manba hisoblanib, unda islomiy qonun qoidalar, iymon- e’tiqod talablari, huquqiy va axloqiy me’yorlar o’z ifodasini topgan. Sunna hadislar majmui bo’lib, Qur’ondan keyin keladigan muqaddas manbadir. Islom dinining ontologik asosi tavhid g’oyasiga, ya’ni yagona olloh tomondan butun borliqning yaratilishi haqidagi ta’limotga asoslanadi. Gnoseologik asosi esa, insonni ollohni anglash yo’lidagi jismoniy, ruhiy, ma’naviy holat jarayonlarini va oxir oqibatda ollohni bilish va unga birlashib ketish g’oyasini ilgari suradi. Islom dinining ontologik va gnoseologik masalalarini talqin qilishda, ularga teologik va aqidaviy yondoshuvlar, shuningdek siyosiy masalalarda islomga e’tiqod qiluvchilar bir necha oqim va yo’nalishlarga bo’linib ketganlar. Ilk o’rta asr Sharq falsafasi va Uyg’onish davri. Falsafa tarixi sohasida Ilk o’rta asr Sharq falsafasi deganda IX-XI asrlar musulmon fani va madaniyati tarixida katta yutuqlar va muhim ilmiy kashfiyotlar

davri tushuniladi. Bu davrni ba’zi tadqiqotchilar Sharq fani va madaniyatining Uyg’onish davri yoki “oltin davri” deb e’tirof etadilar. O’sha davrda arab xalifaligi tarkibiga kirgan Movarounnahr va Xuroson mintaqasi yuz bergan madaniy- ma’rifiy yuksalishni ta’minlovchi va harakatlantiruvchi asosiy kuchlardan biri edi. Bu xulosa, birinchi navbatda, bu ilmiy yuksalishda ishtirok etgan mutafakkirlarning asosiy qismi ushbu zamin farzandlari bo’lgani bilan izohlanadi 6 . Ushbu davrning tamal toshi islom dinining vujudga kelish omili, Abbosiylar xalifaligi davriga borib taqaladi. Mazkur davrda Bag’dod shahriga asos solinib, u xalifalikning siyosiy markazi bo’libgina qolmay, balki saltanatning iqtisodiy, ma’naviy-ma’rifiy, ilmiy markaziga aylantirilgan edi. Abbosiy xalifalar Mansur (754-776), Xorun ar-Rashid (786-809) va Ma’mun (813-833) davrida ilm- ma’rifatga katta e’tibor berilgan. Yirik ilmiy markazga aylangan “Bayt ul- hikma”ga asos solinib, bu joyda o’z davrining mashhur olimu faylasuflari, tabib, munajjim, musiqachi, me’mor, muhandislari to’plangan. Bu davrda arablar, yahudiylar, nasroniylar, forslar, movarounnahrlik va xurosonliklar tomonidan yahudiy, yunon, suryoniy, fors, hind va boshqa tillardagi riyoziyot, falakiyot, mantiq, alkimyo, handasa, tarix, tibbiyot fanlariga oid madaniy, ilmiy-falsafiy asarlar arab tiliga tarjima qilingan. Qadimgi yunon faylasuflari Ptolemeyning “Almajistiy” (Almagest), Evklidning handasa (geometriya), Aflotun va Arastuning qator asarlari arab tiliga o’girildi. Ayniqsa, Arastuning mantiqqa oid asarlarining tarjima qilinishi Bag’dod ziyolilari dunyoqarashining butunlay o’zgarishiga olib kelgan edi. Arab xalifaligi davrida O’rta Osiyoni Tohiriylar (821-873), Safforiylar (873- 904), Somoniylar (875-999), G’aznaviylar (977-1186), Qoraxoniylar (999-1212) va Xorazmshohlar (1077-1231) kabi sulolalar boshqargan. Saljuqiylar (1033-1300) XII asrning boshlariga kelib, bugungi O’rta Osiyo hududini butunlay o’z nazorati ostiga oladilar 7 . Ma’lumki, saljuqiylar sulolasi ilgarigi mavqei yo’qolgan 6 Қаранг: Абдуҳалимов Б. А. “Байт ал-ҳикма” ва Ўрта Осиё олимларининг Бағдоддаги илмий фаолияти: (IХ- ХI асрларда аниқ ва табиий фанлар). –Т.ошкент: Тошкент ислом университети нашриёт-матбаа бирлашмаси, 2004. –Б.209-236. 7 Қаранг: Бартольд В.В. История Туркестана//Бартольд В.В.Сочинения. Т. II (с. 1.). –М.:Наука, 1963. –С.240- 275.

xalifalikni boshqarayotgan Bag’dod xalifasining rasmiy hukmronligini saqlagan holda, amalda markazlashgan davlatning dunyoviy ishlarini boshqarar edilar. Saljuqiy Malikshoh davrida uzoq vaqt vazirlik qilgan fan homiysi Nizomul Mulk Abu Homid G’azzoliy va Mahmud az-Zamaxshariy kabi olimlarni ham qo’llab- quvvatlagan. U Bag’dodda rasadxona ishini rivojlantirib, mashhur falakshunos olimlarni to’playdi. Nizomul Mulk tashabbusi bilan Buxoro, Hirot, Nishopur, Samarqand, Bag’dod kabi shaharlarda “Nizomiya” nomidagi madrasalar ochilgan. Ushbu davr ilm-fan taraqqiyotining e’tiborli tomoni shundaki, ko’pgina olimlar o’z sohalarida yangiliklarga asos soladilar. Masalan, birinchi bo’lib, Umar Xayyom taqvimiga tuzatish kiritadi. Ayniqsa, bu davr arab va fors adabiyotining taraqqiyot davri bo’lgan. Umuman olganda, ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy jabhalarda ko’plab o’zgarishlar falsafa, tabiiy-ilmiy bilimlar rivojida muhim ob’ektiv va sub’ektiv shart-sharoitlarni vujudga keltirgan. O’z navbatida Movarounnahr diyorida ham ilm-fan ravnaqi uchun qulay imkoniyatlar yaratilgan. Sharq panteizmi va peripatetizmi. Sharq panteizmi “v ahdatul vujud” – yagona vujud birligi ta’limotidan vujudga kelgandir. Ya’ni haqiqiy borliq – bu Mutlaq zot, ya’ni olloh o’zi yaratgan borliqda aks etadi, degan ma’noni bildiradi. “Parvardigorning yakkayu yagona vujudidan iborat, boshqa mavjudliklar shu vujudning ijodi, in’ikosidir. Mutlaq zotni al-Haq (Real borliq), al-Ahad (Birlik) deb ham ataydilar. U O’zi yaratgan olam ashyolarida (olami shahodat, olamul xalq) O’zini namoyon etib, zohirlanib turadi va shu orqali O’zi O’zini idrok etadi. Bu Cheksiz va mavhum Mutlaq zotning shahodat (moddiy) olamda tinimsiz jilolanishi «tajalliy» deb atalgan. Tajalliy – barcha harakat va faoliyat, tiriklik va hayot ijodkori Parvardigorning o’zi yaratgan olamda doimo hozir bo’lishidir” –deb tahlil qiladi tasavvufshunos olim Najmiddin Komilov 8 . Bu ta’limotning asoschisi Ibn Arabiy bo’lib, tasavvuf falsafasining shakllanishiga asos bo’ldi. Keyinchalik Sharq panteizmi Forobiy ijodida o’zining eng mukammal ko’rinishiga ega bo’ldi. Falsafada odamni tabiiy taraqqiyotning oliy ko’rinishi, Parvardigor yaratgan eng mukammal va mo’’tabar 8 Комилов Н. Тасаввуф. –Тошкент: Тошкент давлат шарқшунослик институти нашрёти, 2006. ...- бет.

xilqat deb qarash mavjud. Forobiy va ibn Sino asarlarida bu tez-tez tilga olinadi. Sharq peripatetizmi IX-XI asr YAqin va o’rta Sharq, Markaziy Osiyo falsafasining yirik oqimi bo’lgan. Asosiy vakillari sifatida – al-Kindiy (800–879), al-Farobiy (870–950), Ibn Sino (Avitsenna 980–1037), Ibn Tufayl (1110–1185), Ibn Rushd (Averroes, 1126–1198) kabi faylasuflarni olish mumkin. Bu oqimning boshqacha nomi Sharq mashoyunchilaridir. Mashoyunchilar sifatida antik davr Yunon falsafasining yirik vakili Aristotel va neoplatonizm oqimi ta’limotini Sharqdagi maktabi va bu ta’limotni yangi zaminda rivojlantiruvchilar hisoblangan. Sharq mashoyunchilari Aristotel mantig’ini diniy, huquqiy, siyosiy, axloqiy va adabiy sohaga tatbiq etishga xarakat qilganlar va shu orqali Sharqda mantiq ilmi rivojlangan. S h uningdek Sharqqa xos bo’lgan mantiq ilmi alohida yo’nalish sifatida shakllangan. Sharq mashoyunchilarining yani bir muhim faoliyatlari qadimgi yunon-rim falsafasi merosini arab tiliga tarjima qilganliklaridadir. Butun dunyo ilmiy merosining tarjimalari orqali Ilk o’rta asr Sharq olimlari Sharqda hind, yunon-rim musulmon dunyosi ilm-fanini birlashtirdilar, bu esa Ilk O’rta asr Sharqida ilm-fan taraqqiyotida uyg’onish davriga asos yaratdi. Sharq mutafakkirlari: Abu Nasr Forobiy . (873-950)-musulmon Sharqida Arastudan keyin “ikkinchi ustoz” unvoniga muyassar bo’lgan yirik mutafakkir va alloma. Uning qalamiga 160 dan ziyod asar mansub bo’lib, ular asosan qadimgi yunon olimlari asarlaridagi tabiiy-ilmiy va falsafiy muammolarni sharhlash hamda bu sohalarning dolzarb masalalarini tahlil qilishga bag’ishlangan. Mutafakkir olamni ikki ko’rinishda: “vujudga vojib” (olloh) va “vujudi mumkin” (barcha moddiy va ruhiy narsalar) misolida talqin qiladi, barcha narsalar “vujudi vojib” tufayli yashash huquqiga ega bo’ladi. Ular o’zaro bir-biri bilan sababiy tarzda bog’lanadi. Sababsiz oqibat bo’lmaganidek, oqibatsiz sabab ham bo’lmaydi, deydi Forobiy. Olam sifat, miqdor, substansiya - javhar, aksidensiya-oraz (muhim bo’lmagan xossa), imkoniyat, zaruriyat va tasodifiyat, makon va zamon, harakat va rivojlanish kabi tushunchalarda ifodalanadi. Ular fazoviy jismlar, aqlli mahluq (inson), aqlsiz jonivorlar, o’simliklar, minerallar va to’rtga unsur-suv, olov, havo va tuproq kabi oltita

ko’rinishda namoyon bo’ladi. Bilish jarayoni aql va sezgilar orqali yuzaga keladi. Bilishda aql va mantiq ilmining maqomi beqiyosdir. Aql vositasida inson ilm-fanni yaratadi. Fan tufayli hodisalar mohiyati ochib beriladi. Har bir fan insonning muayyan ehtiyojlarini qondirishga xizmat qiladi. Mutafakkir o’z asarlarida komil inson, fozil fuqaro, odil hukmdor, baxt- saodat, unga erishish yo’llari, davlatning xususiyatlari, axloqiy va aqliy tarbiya, ijtimoiy istiqbol to’g’risida ilg’or g’oyalarni ilgari surgan. Forobiyning Sharq xalqlari falsafiy tafakkuri rivojiga bo’lgan ta’siri sezilarli bo’lgan. Forobiyning fikricha, borliq xudodir va faqat ugina mohiyatlarga vujud bag’ishlaydi. Forobiy falsafa tarixida birinchi bo’lib mavjudotlarni ikki qismga: aqliy vujudga va mohiyatga, mohiyatlarni esa to’qqiz javhar va oraz (aksidensiya)ga bo’ladi. Forobiy aytganidek, haq xudodir va haqiqatning boshqa ma’nolari uning asarlarida xuddi shu ma’noda qo’llaniladi. Zero, barcha mavjudotlar ilmi ilohiyda mavjud bo’lib, nimaiki ilohiy qazoda bor bo’lgan bo’lsa, qadar darajasiga tushib qolgan, deydi u 9 . Xuddi shuningdek, haqni azaliy, deganda, alloma aynan mana shu ma’noga asosiy e’tiborni qaratadi. Bunga qo’shimcha sifatida yana shuni aytish mumkinki, sababiyat ham uning asarlarida boshqacha ko’rinish va talqinga ega bo’lib, ko’proq faollik ma’nosini kasb etadi. Forobiy fikricha, bilishning quroli: nutq, tasavvur va hisdan iborat. Narsalar to’g’risidagi bilim nutq quvvati orqali, tasavvur va his-tuyg’u vositasida hosil bo’ladi. Har vaqt bilim hosil qilishga iroda ko’rsatilsa, uning idroki nutq quvvatining sha’nidir. Nutq vositasida kelib chiqqan ilm o’z e’tibori bilan his- tuyg’u uyg’otuvchi ishlarni bayon etadi. Demak, ilm hissiy quvvat natijasida kelib chiqadi. Ilm mavzusining tasavvurga taalluqligi, tasavvur esa o’z navbatida orzu tug’dirishi va his-tuyg’uga boshqacha tasavvurlarning kirib kelishi nutq quvvatining hosilalaridir. SHunga binoan tasavvuriy ma’rifatning mavzusi eng yuqori zotlarning vujud bosqichlaridan tortib to mavjud bo’lmagan yolg’on narsalarni ham o’z ichiga oladi. Ikkinchi tomondan avvaldan vujudga kelgan 9 Қаранг: Ризо Доварий Ардаконий. Форобий – муассис фалсафайе исломи. –Б. 123-124 (форс тилида) .

narsalar ikki xil: 1) his-tuyg’u bilan bilinadigan narsalar; 2) isbot va dalil orqali bilinadigan narsalar 10 . Tasavvuriy ma’rifat borliqdagi barcha mavjudotlarga taalluqli bo’lganligidan tasavvur orqali hosil qilingan ilm ham xuddi dalil va isbot vositasida hosil qilingan mavjudotlar kabi bilib olinishi, ya’ni his-tuyg’u uyg’otadigan bilimlarni ham tasavvuriy ma’rifat jumlasidan deb hisoblash mumkin. Vahiy agarchi hamma narsa to’g’risidagi mavhum ma’rifat bo’lib, moddadan ajratilgan bo’lsa ham, ilohiy ilmlar jumlasidan hisoblanadi. Vahiy – mavjud ashyolarning qandayligidan qat’iy nazar ularning qaysilari foydali va qaysilari zararli ekanligini aniqlashdir. Vahiy ilohiy ilhomdir. Faol aqlning ruh fazosiga qo’ygan birinchi qadami tushdir. Ammo tasavvuriy quvvatning o’z nihoyasiga etishi tushda ko’rgan voqea va hodisalar bilan chegaralanmaydi. Faol aql uyqu vaqtida tasavvurga kirganidek, bedorlikda ham o’z holatini saqlaydi. Faol aql fayzining mahsuli “ko’rish”dir, ya’ni nutq quvvati nimaniki dalil asosida “qabul qilsa”, tasavvuriy quvvat uni “ko’radi”. Tasavvuriy quvvat nutq quvvatining “o’rinbosaridir”. Aql va tasavvur faol aql fayzi vositasida shahar raisiga sof va xolis, shu bilan birga ajoyib ma’rifat majmuasini taqdim etadiki, u bu orqali osmoniy belgilarni ko’radi va tushuna oladi. Natijada Fozil shahar raisi bu ko’rganlarini erga tushirib, shahar hayotiga tadbiq etishga kirishadi 11 . Nazariy aql shunday kuchki, unga qiyos ham, isyon ham va xato ham aralasha olmaydi. Bu aqliy ilmlarning asosiy tushunchasi, zaruriy xulosalar majmuasi va ma’rifat sarchashmasidir. Insonning nazariy aqli tufayli barcha mavjudotlar haqidagi bilimlar mavzusi bo’lgan nazariy ilm kelib chiqadiki, uning tayanchi sun’iy ravishda emasligi ma’lum bo’ladi. Bu ilm ayon bo’lishi bilan birga aqliy kuch haqiqiy amalga aylanadi. Nazariy aql insonga va uning to’la faoliyatiga xos bo’lgan narsa bo’lib, ruhning badandan ajralgandagi shunday holatidirki, ruh o’zining yashashi, tayanishi va faoliyati uchun moddaga boshqa muhtoj bo’lmay qoladi. Shuningdek, 10 Қаранг: Ризо Доварий Ардаконий. Форобий – ислом фалсафаси муассиси. –Б. 117. 11 Қаранг: Форобий. Фазилат, бахт-саодат ва камолот ҳақида. –Т.: Ёзувчи. 2002. –Б.25-26.

u his-tuyg’u va tasavvurdan ham beniyoz bo’lib, ularsiz ham “birinchi ibtido”ning zotini tushunishga erishadi. Ya’ni, fozil shaharning birinchi raisi qiyos, misol va o’zining jismoniy kuchining aralashisiz ham, xudovandu taborak va taoloni xolis ravishda tasavvur va “mushohada” qila olishi mumkin. Forobiyning fikricha, aql shariatning tayanchi va madadkori bo’lib, mohiyatan u bilan birdir. Shariatni yaxshi tushunish uchun aql ishlatish zarur. Bir tomonlama aql ishlatishni to’xtatib qo’yish dinning rostgo’ylikka undovchi mohiyatini tushunishga g’ov bo’lib, riyokor va nizo chiqaruvchi odamlar domiga tushib qolishi va qavmning o’zinigina chegaralangan rasm-rusumlari va odatlari asoratiga mutelikni keltirib chiqaradi 12 . Forobiyning boshqaruvni sharti sifatida falsafaga murojaat qilishining asli mohiyati shundaki, falsafa aql va dalillar bilan ish ko’radi. Aql va dalil bilan ish ko’rish esa, ayrim millat va ummatgagina xos bo’lgan narsa bo’lmay, jahonshumul ahamiyatga egadir. Agar diniy e’tiqodlar bilangina ish ko’riladigan bo’lsa, unda ma’lum va mashhur narsalarga xitob qilish va ulardan qoniqish bilangina ish tutishga to’g’ri keladiki, unda muayyan asr, shaxs va makon aks etadi, xolos. Ammo aqliy dalillarga tayanilsa, yuqoridagi chegaralanishlarga xojat qolmaydi. Aql o’z-o’zicha shunday qoidalarga egadirki, hamma joyda va har qanday zamonda qo’llansa bo’laveradi 13 . Abu Nasr Forobiyning axloq nazariyasiga qadimgi yunon mutafakkirlari sezilarli ta’sir o’tkazganlar. Forobiy yunon mutafakkirlarining jamiyat va ijtimoiy axloq to’g’risidagi ta’limotlarini islomiy nuqtai nazardan qayta ishlagan. Forobiy fikricha, inson olti bosqichda yaratilgan vujudlarning eng pastki bosqichida bo’lsa ham, tug’ma qobiliyati va quvvati bilan faol aql yordamida o’zini baland martabali mumtoz vujudga aylantira oladi. U mavjudotlar silsilasi bosqichlaridagi shunday yagona bir jinsdirki, uni o’z kuchiga ko’ra harakatdagi borliq deyish mumkin. Baxt-saodat bunday yuksak “ko’tarilish”, ya’ni mumtozlik tarkibiga kirmaydi. Baxt-saodat tushunchasi “faol aqlga eng yaqin turgan 12 Қаранг: Форобий. “Фозил одамлар шаҳри аҳолисининг фикру-зеҳни”. Албир Нодир таҳрири остида. – Байрут. 1959. –Б.112-113. (араб тилида) 13 Қаранг: Форобий. Фазилат, бахт-саодат ва камолот ҳақида. –Т.: Ёзувчи. 2002. –Б.54.

narsadir” 14 , va uning ma’no-mohiyati faol aql bilan qo’shiluvida yashiringandir 15 . Baxt-saodat faol aqlning eng yaqin bosqichiga shiddat bilan etishishdir 16 . Baxt-saodat inson ruhining shunday kamolot vujudiga erishishidirki, bu joyda ruh uchun moddiy tayanchga ehtiyoj qolmaydi. Bunday martabada har qanday jismdan tashkil topgan ashyolar ham o’z moddiy o’zagidan ajralib, undan abadiy mahrum holda, doimiy qoladilar. Bunday martabali joy faol aql maskani bo’lib, unga faqat irodali faoliyat orqaligina erishiladi. Baxt-saodat o’z mohiyatiga ko’ra, shunday xayrli va matlub narsadirki, inson undan boshqa yoqimliroq va ulug’vorroq narsani qo’lga kiritishi mumkin emas. Ammo, har qanday holat va bosqichda ham inson ruhiyati avj nuqtasi va faoliyatining nihoyasi uning tug’ma vujudidagi quvvatga bog’liqdir. Forobiy fikricha, baxt-saodat xayrli ishning o’zginasi bo’lib, har bir inson erishishi mumkin bo’lgan maqsadlarning eng ulug’idir. U o’zining “Kitob al-siyosat al-madaniya” asarida baxt-saodatni faqat nazariy tafakkurga ega bo’lgan quvvat egasigina idrok eta oladigan aqliy kamolot turi, deb hisoblaydiki, zero, baxt tushunchasi, aqliy tafakkur orqaligina ma’lum bo’lib, uning afzalligini hech bir lazizroq va jismoniy ehtiyojga xos narsa bilan solishtirib bo’lmaydi. Boshqacha ta’bir bilan aytganda, Forobiyning nuqtai nazaricha, mohiyatan baxt-saodat aqliy idrokka aloqador bo’lib, gapiruvchi quvvat jihatidan aqliy amalga bog’liqdir va shu bois unga faqat aql yordamida erishish mumkin. Fozil shahar ahli orasida uning yuqori vakolatli hokimi “baxt-saodatda eng etuk” bo’lib, ayni vaqtda “moddaning zarra va energiyasidan judo bo’lgan holda faol aqlga yaqindir”. (Forobiyning bunday ifodasi Qur’on oyatlari va islomiy madaniyatdagi taqvo va zuhdga chaqirish kabi tashviqotlarga muvofiq keladi). Fazilat ruh lazzatining sababidir. “Sen bundan g’aflatda eding va biz sening qarshingdagi pardani ko’tardik va sening ko’rar ko’zing ushbu kunda katta ochildi”. 14 Қаранг: Форобий. Рисолат фи ал-ақл (“Ақл ҳақида рисола”), –Байрут, 1939. –Б.31. (араб тилида) 15 Қаранг: Форобий. Фалсафату Аристотелис ва ажзои фалсафата ва маротиб ажзоиҳо (“Арасту фалсафаси ва фалсафанинг қисм ва босқичлари”). Мухсин Маҳди таҳрири остида “Матнлар силсиласи”. –Байрут, 1-жилд, 1961. –Б.128. (араб тилида). 16 Қаранг: Форобий. Китоб ал-сиёсат ал-маданийа (“Шаҳар сиёсати ҳақида китоб”). Фавзи Нажжор таҳрири остида. –Байрут, 1969. –Б.36. (араб тилида)

Forobiy bu erda dalil sifatida Qur’onning “Qof” surasining 23-oyatini keltirmoqda. U aytmoqchiki, tan hijobi insonni ruh lazzati va ilohiy nurni mushohada qilishdan mahrum etmoqda, ya’ni dunyoviy narsalarga aloqadorlik ruh qarshisida parda bo’lib kelmoqda. Inson aqlining zaifligi va uning moddiy va nomoddiy narsalar bilan qorishiqligi, uni borliqning avvali “eng etuk jamol” Tangri visolidan mahrum etmoqda. Forobiy fikricha, inson o’zining tabiiy holatida kamchilikka ham, kamolotga ham ega emas. Bu erda Forobiyning mazkur xulosasidan kelib chiqadigan o’ta muhim narsa shundaki, u fazilatni “bir yaxshi amal” ma’nosida ta’riflamaydi. Uning fikricha, fazilat xayrli amalning inson ruhidagi “in’ikosi” va “natijasi” bo’lgan ruhiy vakillikdirki, yaxshi odatlar, xayrli ishlar va sharafli xatti- harakatlarning takrorlanishi ta’sirida kelib chiqadi. Xuddi shuningdek, razolat va kamchiliklar ham ruhda o’z izini qoldiradigan yomon amallar va ko’ngilsiz ishlarning takrorlanishi oqibatida kelib chiqqanlar. Uning fikricha, barcha fazilatlarning maqsadi ruhiy xayrixohlikdir. Forobiyning dalili shundaki, modomiki, barcha ruhiy quvvatlar xayrda to’planar ekan, ular orasidagi ixtilof va qarama-qarshiliklarga o’rin qolmaydi. Ammo ular o’rtasidagi osoyishtalik qachonki buzilsa, ruhda sharr, yomonlik va buzg’unchilik alomatlarini axtarib topish kerak bo’ladi. Demak, Forobiy fikricha, baxt-saodat laziz va razolatli narsalardan o’zini tiyish evaziga inson uchun berilgan mukofot emas, balki, ulardan qutulishning natijasi va oqibatidir. Shunday qilib, fazilat va baxt-saodat o’rtasidagi sabab va oqibat nisbati dalilidan Forobiy shunday natija chiqaradiki, baxt-saodat fazilatga tashqaridan yopishtirilgan yoki yuklangan amal bo’lmasdan, balki uning o’z jinsidan va zotning umumiyligidan chiqqan sifatiy holatdir. Forobiy yashagan vaqtda zaruriyat yoki zo’rlik haqidagi nazariya ko’pchilik tomonidan qabul qilingan hisoblanar edi. Forobiy shu vaqtgacha qo’llanilmagan “ixtiyor” istilohini ilmiy adabiyotga olib kirish bilan, insonning iroda erkinligi uning taqdiriga ta’sir etishi mumkinligi masalasini o’rtaga tashlab, haqiqatda keng yoyilgan nazariyaga ochiqdan-ochiq qarshi chiqdi. U bunday fikrni yoyish bilan,

kishilarni shunga da’vat etdiki, inson tabiiy, irsiy, sinfiy to’siqlarga qaramasdan o’z bilganicha, o’zini qaytadan shakllantirishi va siyosiy nuqtai nazardan ham madaniy jamiyatning “etuk” va “barkamol” a’zosi bo’lishi mumkin. Forobiy inson mohiyatini tarbiyalashni uzoq muddat davom etadigan yaxshi amal, deb bildi. Uning fikricha, har qanday yaxshi axloq, agar zehnda takroran joylana bersa, uning natijasida inson ongining quvvati va fazilati orta boradi. Madaniy jamiyatning sifati mohiyatan iroda va ixtiyorda bo’lganligidan jamiyat boshlig’ining vazifasi ushbu irodani xayr (yaxshilik) tomon yo’nal tirishdir. Forobiy fikricha, siyosat tabobat sifatidagi narsa bo’lib, jarrohlik yo’li bilan bo’lsa ham davolanishi zarur bo’lgan fuqarolarning dardiga malham qo’yishdir. Tabibning maqsadi bemorning dardini davolash bo’lganidek, fozil siyosatning ham oxirgi maqsadi jarohatlarga malham qo’yish, singan suyaklarni payvandlash singari aholining farovonligini ko’tarish orqali uning ruhini va salomatligini yaxshilashdir. Forobiy axloqiy fazilatlarni ruh uchun badan salomatligidek narsa, deb tushungan. Demak, sihat-salomatlikni tiklash uchun inson tabibga ehtiyoj sezganidek, bemor insonning ruhi uchun ham tabib zarurdirki, uni holatini davolay olsin. Shundan kelib chiqadiki, qonuniy hukumat raisining bo’lishi jamiyat uchun isbot qilingan zaruriyatdir. Forobiyning fozil shahar to’g’risidagi o’z nazariyasini taklif qilishdan maqsadi, barcha insonlarga baxt-saodat va kamolotga erishish yo’llarini ko’rsatib berishdan iborat edi.

Похожие

Qadimgi Xitoyda falsafiy maktablarning yuzaga kelishi

O’zbekiston hududidagi eng qadimgi falsafiy qarashlar

Qadimgi hindistonda falsafiy fikrlarning yuzaga kelishi

XVII-XIX asr Yevropa falsafasidagi oqimlar va falsafiy maktablar. Nemis falsafasi – I. Kant, Gegel

Falsafiy tafakkur evolyusiyasi. qadimgi davr, o‘rta asrlar, uyg‘onish davri falsafasi