logo
  1. Главная страница
  2. Рефераты
  3. Философия
  4. Pragmatizm falsafasi

Pragmatizm falsafasi

Загружено в:

13.04.2024

Скачано:

0

Размер:

122.5 KB
Скачать
Pragmatizm falsafasi Reja: 1. Pragmatizmning ijtimoiy-tarixiy, nazariy-g`oyaviy asoslari. 2. Charlz Pirs - pragmatizm asoschisi. 3. Pirs tamoyillari va haqiqat masalasi. 4. Wilyam Djeyms pragmatik falsafasi Tayanch iboralar: Pragmatizm, pragma, shubha-ishonch ta’limoti, fan uslubi, Pirs tamoyili. Pragmatizm (yunon. pragmas – ish, amal, xatti–harakat ma’nosini anglatadi). Pragmatizm asoschisi – amerika mutafakkiri, matematigi, mantiqshunos va faylasuf Charlz Sanders Pirs ushbu atama muallifi hisoblanadi. Pirsdan sо`ng uning vatandoshlari – U. Djeyms, J.G. Mid, Buyuk Britaniyada – F.K.S. Shiller pragmatizmni yangidan yangi muammolari doirasini rivojlantirganlar. Garvard universiteti professori, astronom va matematik Bendjamen Pirsning о`g`li Charlz Sanders Pirs 1839 yil 10 sentabrda Kembridj, Massachusetsda tug`ilib, 1914 yil 19 aprelda Milford, Pensilvaniyada vafot etgan. Pirs 1863 yil kimyo fanlari magistri ilmiy darajasini olgan. 1867 yili u Amerika san’at va fan akademiyasining a’zosi bо`lgan. Pirs 1879 yildan boshlab Jons Xopkins universitetiga mantiq fanidan о`qituvchi qilib qabul qilingan. Ayni shu kezlarda u falsafa, mantiq va semiotika bilan yaqindan qiziqa boshlagan. Keyinchalik esa u nafaqat amerikaning mashhur faylasufi balki mantiqshunos, matematik, til nazariyotchisi sifatida ham e’tirof etiladi. Pirs falsafada ilk morotaba faneron atamasini olib kirish bilan bir qatorda tixizm deb nomlangan konsepsiyaga asos solgan. Shuning uchun ham buyuk nemis faylasufi Apel Pirsni “Amerika falsafasining Kanti” deb atagan. «Pragmatizm» asl ma’noda foydali faoliyatga undovchi, «foydaga» qanday qilib erishish yо`llari va usullari haqida mulohaza yurituvchi ta’limotdir. « Foyda » tushunchasi pragmatizmda «tajriba» yoki «amaliyot» tushunchasi bilan aynanlashtiriladi. Pragmatizm AQSH ijtimoiy-madaniy muhitining mevasidir. U AQShdagi iqtisodiy, ma’naviy ehtiyojlarga xizmat qiladi va ularning manfaatlarini ifodalaydi. Pragmatizm ma’lum darajada erkin bozor iqtisodiyotining falsafasi hamdir. U biznes uchun, jumladan, har qanday «foydali» faoliyatni tashkil etish uchun qulay bо`lgan metodologik qurol sifatida Amerika ishbilarmonlari, menedjerlari, siyosatdonlari va davlat arboblari о`rtasida keng yoyilgan. Olib borilgan izlanishlardan kelib chiqqan holda aytish mumkinki, pragmatizm asosida «shubha–ishonch» nazariyasi yotadi. О`z hayoti jarayonida inson qandaydir birlamchi xildagi faoliyatlarni ishlab chiqadi. Bizning barcha fikrlarimiz ushbu faoliyatlar kо`nikmasini ishlab chiqishga qaratilgandir. Pirs aqidasicha, bu maqsadga nimaiki taalluqli bо`lmasa, ularning barchasi fikrga qadaladi, ammo uning о`zi yoki uning qismi bо`la olmaydi. Bilish jarayonida bizning barchamiz qandaydir ishonchga (nimalargadir ishonamiz) va qandydir shubhalarga yetib kelamiz. Bizning ishonchimiz yoki e’tiqodimiz (nimalargadir ishonish) – bu muayyan sharoitlarda ishlab chiqilgan kо`nikmalar asosida muayyan tarzda faoliyat kо`rsatishga tayyorligimizdadir. Ishonch – bu inson intilgan narsaga aqlning qoniqqan holatidir. Shubha esa – qoniqtirmaydigan holatdirki, inson undan qutilishga harakat qiladi. Pirs fikricha, har qanday, shu jumladan ilmiy tafakkurning ham maqsadi barqaror e’tiqodga (qat’iy fikrga) erishishdir. Haqiqat shunday narsadirki, biz uning borligiga ishonamiz. Shubhadan ishonchga о`tish uch bosqichni bosib о`tadi: abduksiya (gipotezani, taxminni о`rtaga surish), deduksiya (taxmindan oqibatni keltirib chiqarish va uning aniqligini tekshirish) va induksiya (oqibatlarni tajribaviy tekshirish). Hosil qilingan ishonch tо`rtta vosita orqali mustahkamlanishi mumkin. Tirishqoqlik usuli. Tirishqoqlikka amal qilgan kishi tanqid va dalillarga qaramay о`z qarashlarida sobit turadi. Obrо` e’tibor usuli. Bu usul qoidasiga binoan ba’zi ishonchlar qо`llab-quvvatlanadi, ba’zilariga esa ta’qiqlar qо`yilgan. Ma’qul k о `rilgan ishonchlar boshqa fikrdagilarni ta’qiq qilish yordamida о `rnatiladi. Ushbu usul о`rta asrlar davrida keng tarqalgan edi. Aprior usul. Bunda barqaror ishonchlarning shakllanishi metafizik nazariyalarning tug`ilish jarayonida о`z ifodasini topadi. Bu nazariyalarning yaratuvchilari kо`p hollarda о`z e’tiqodlarini aql bilan muvofiqlikda turgan deb tasavvur qiladilar. Ilm-fan usuli. Turli kishilar ilmiy usulni qо`llab bir xil xulosalarga yetib kelishlari lozim. Pirs fikricha, bu usul asosida shunday gipoteza yotadiki, birinchidan, bizning fikrimizga bog`liq bо`lmagan aniq ashyolar mavjud; ikkinchidan, doimiy qonunlarga muvofiq bu voqelik bizning his-tuyg`ularimizga о`z ta’sirini о`tkazadi va, uchinchidan, garchi bizning hissiyotlarimiz va munosabatlarimiz obyektlarga nisbatan turlicha bо`lsa ham, mulohaza yuritish yordamida biz ashyolarning voqelikda qanday ekanliklarini aniqlashimiz va birdan bir tо`g`ri xulosaga kelishimiz mumkin. «Ashyolarning voqelikda qanday ekanligi haqidagi «haqiqiy xulosa»ning о`zi nimadan iborat? Mashhur «Pirs qoidasi» shunday deydi: «Agar biz о`zimiz о`ylagan «amaliy oqibatlar»ni kо`rib chiqsak, ular bizning tushunchalarimizning obyekti bо`lishi mumkin, unda ushbu oqibatlar haqidagi tushuncha, bizning obyekt haqidagi tо`la tushunchamiz bо`ladi». Pirs fikricha, pragmatizm har bir tushuncha amaliy oqibatlarning fikriy tushunchasi haqidagi ta’limot. Pragmatizm paydo bо`lishi bilan oldingi falsafiy g`oyalardan voz kechib, inson mohiyatini bildiruvchi xususiyatlari uning harakati, maqsadga muvofiq faoliyatida namoyon bо`lishidan kelib chiqib yangi falsafiy tafakkurga asos soldi. Pirs fikriga kо`ra, tafakkurning qadri, muhimligi hayotiy masalalarni hal qilishda amaliy natijalarining samaradorligi bilan belgilanadi. Bilimni hayotga tadbiq qilish, unda foydalana bilish muhimdir. Pragmatizm gnoseologik muammolarga emas, balki inson faoliyatiga kо`proq e’tibor beradilar. Pragmatizm uchun eng avvalo insoniyatning ijtimoiy tajribasi muhim. Pragmatizm о`z vazifasini ijtimoiy munosabatlarni takomillashtirish uchun metod yaratishda kо`radi (Dyui). Haqiqat esa obyektivlikni ongga muvofiqligi emas, balki uni amaliyotga tadbiq qilish natijasida erishilgan yutuq va foydaligidadir (Djems). Pirs ta ’ biricha , pragmatizm shunday falsafiy oqimki , u tushuncha va e ’ tiqodning ma ’ nosini aniqlashga yordam beradi , g ` oya va tushunchalar , faqat tadqiqotchi tomonidan tekshiruvdan о` tgandagina ahamiyatga ega b о` ladi . Pirs о` zining “ E ’ tiqodning о` rnatilishi ” nomli asarida (1878–1879) e ’ tiqod va burch о` rtasidagi farqni ajratishga urinadi . Uning fikricha, burch harakatga undaydi va e’tiqodga erishish uchun kurashni rag`batlantiradi. U shubhalanish nazariyasiga asos solib, uning asosiy tomonlari sifatida e’tiqod va ma’no tushunchalarini oladi. Shuni ta’kidlab о`tish kerakki, Pirs umuman о`z davrining har tomonlama kamol topgan kishisi edi. Bir vaqtning о`zida u geodezist, faylasuf va mantiqchi, matematik va belgilar nazariyasining asoschisi bо`lgan. Pirsning falsafiy qarashlarini shakllanishiga O. Kont, J. Berkli ta’sir kо`rsatdi. Pragmatizm haqiqatni nazariy (gnoseologik) masala sifatida tan olmaydi. Uningcha, haqiqat va amaliyot yaxlit holda namoyon bо`lsagina biron ma’noga ega bо`ladi. Dyui iborasi bilan aytganda haqiqat va amaliyot birligi individ manfaatida aks etadi. Manfaat tushunchasi esa, о`z navbatida individning subyektiv qiziqishlarini qondiruvchi narsani anglatadi. Pragmatizm sotsiologiyasi «buyuk shaxslar»ga sig`inish (U. Djeyms iborasi), burjua demokratiyasini maqtab, ilohiylashtirish, bо`rttirib kо`rsatish (Dyui iborasi), irqchilik, millatchilik, hatto fashistik ijtimoiy munosabatlarni (Shiller iborasi) himoya qilishgacha о`zgarib bordi. Pragmatizmning dinga nisbatan munosabatida ham manfaat tajribasi markaziy о`rinni egallaydi. Masalan, Dyuining instrumentalizm nazariyasida an’anaviy diniy tushunchalar rad etiladi, diniy tushunchalar naturalistik tushunchalarga qarama-qarshi qо`yiladi va natijada inson nazoratidan tashqaridagi kuchlar ta’sirida paydo bо`ladigan tobelik tajribasi uni xudojо`ylikka olib keladi. Demak, nazoratdan tashqaridagi kuchlar - Xudoning insonga kо`rsatadigan doimiy ta’sirining о`zginasidir. Etikada pragmatism meliorizmga (hayotdagi ustuvor qoida va qonunlarning takomillashib borishiga ishonish) tayanadi. Pragmatizm va subyektiv idealizm - bir biriga yaqin ta’limotlar. Pragmatizm uchun ahamiyatga sazovor xususiyati shundaki, muayyan obyekt haqidagi tushunchalar ma’nosi va ahamiyati ularni keltirib chiqargan amaliy natijalardan qidiriladi. Ilmiy bilishda tajriba о`tkazishga katta e’tibor berish - pragmatizmga xos xususiyatdir. Logikaning (mantiqning) qonunlari va shakllarini pragmatizm foydali funksiyalar sifatida olib qaraydi. Shuning uchun bо`lsa kerak, AQSH oliy о`quv yurtlari, universitet va kolledjlarining о`quv dasturlarida u katta о`rin tutadi. U biznes, jumladan, har qanday foydali faoliyat kо`rsatish uchun qulay bо`lgan uslubiy qо`llanma sifatida Amerika biznesmenlari, menedjerlar, siyosatdon va davlat arboblari о`rtasida keng yoyilgan edi. Ikkinchi jahon urushidan sо`ng G`arb mamlakatlarida pragmatizm ta’limotining ta’siri keskin susaya boshladi. Hozirgi davrda AQShda neopozitivizm va turli diniy ta’limotlar keng tarqalgan. Pragmatizm asosida I. Kantning “Sof aql tanqidi” asarida ilgari surilgan “pragmatik ishonch” g`oyasi yotadi. CH.Pirs pragmatizmni haqiqat qadrini manfaatdorlik bilan belgilovchi ta’limot” deb ta’rifladi. Pragmatizmning asosiy g`oyalari CH. Pirsning “Ishonchni mustahkamlash” (1877), va “G`oyalarimizni qanday qilib ravshanlantirish mumkin” (1878) maqolalarida bayon etilgan 33 . XIX asr oxirigacha “pragmatik prinsip”lar va jamoatchilikning e’tiborini о`ziga jalb eta olmadi, chunki Pirs ta’limotning gnoseologik masalalarini yoritib, uning amaliy – uslubiy ahamiyatini atroflicha tahlil etolmagan edi. Bu vazifani U.Djeyms amalga oshirdi va pragmatizmni amerikaliklarning milliy falsafasi darajasiga kо`tardi. Shu bilan birga pragmatizm shimoliy amerikaliklarning janubiy amerikaliklar ustidan g`alabasinigina emas, balki U. Djeyms iborasi bilan aytganda, AQShning iqtisodiy, siyosiy va madaniy sohalarda jahondagi g`alabasi uchun nazariy asos yaratdi. Pragmatizm haqiqatni nazariy (gnoseologik) masala sifatida tan olmaydi. Uningcha, haqiqat va amaliyot yaxlit holda namoyon bо`lsagina biron ma’noga ega bо`ladi. Dyui iborasi bilan aytganda, haqiqat va amaliyot birligi individ manfaatida aks etadi. Manfaat tushunchasi esa, о`z navbatida individning subyektiv qiziqishlarini qondiruvchi narsani anglatadi. Pirs butun olamni belgilar timsolida tasavvur qiladi va ularni kategoriyalarga ajratadi. Bizga ma’lumki, Aristotel о`nta, Kant о`n ikkita ontologik kategoriyalar borligini aytib о`tgan. Pirs ularni uchta universal kategoriyalar sinfiga ajratadi. Kategoriyalarni olim birlamchi (Firstness), ikkilamchi (Secondness) va uchlamchi (Thirdness) deb ataydi. Birlamchi – bu borliqning shunday qismiki, u hech narsaga bog`liq emas, ya’ni о`z-о`zicha mavjud va borligicha namoyon bо`la oladi. Bu kategoriya, mutlaq imkoniylik, spontanlik, erkinlik, sifat jihatdan mustaqillik kabi xususiyatlarga ega. Ikkilamchi birlamchining ikkilamchiga munosabati tufayli paydo bо`ladi. Bu makon va vaqtdagi munosabat, faoliyat, bog`liqlik, ta’sir, anglash kabilardir. Agar birlamchi kategoriyalar mutlaq imkoniylikni о`zlarida jamlasa (ya’ni о`zgarmas), ikkilamchi kategoriyalar hodisalar dunyosiga tegishli bо`lib, о`zgarish va rivojlanishga moyildir. Uchlamchi kategoriyalar ikkilamchini birlamchiga bog`laydi. Bu kategoriyalar – xotira, odatlar, zaruriyat, qonuniylik, uzviylik, kommunikatsiya, semiozis va belgilardan tashkil topgan. Pirsning borliqqa munosabatini keyingi faylasuflar pansemiotik deb hisoblaydi. Chunki u belgilarni uchlamchi kategoriyalar qatoriga qо`shsa-da, birlamchi va ikkilamchi kategoriyalarni ham semiotik jihatdan baholaydi. YA’ni uning fikricha, butun olamni belgilar vositasida anglash mumkin va borliqdagi barcha hodisalar semiozisdir. Ong, tafakkur va hatto, inson ham semiotik tabiatga ega. Har qanday belgi, har qanday fikr dunyoning biror bir obyekti va boshqa fikrlari bilan bog`liq, shuning uchun biz nima haqda о`ylamaylik, ularning barchasida о`tmish bor. Pirsning fikricha, har qanday fikr belgi, agar hayot fikrlar oqimidan iborat bо`lsa, demak, inson ham belgidir. Pirs inson intuitsiya orqali bilish qobiliyatiga ega emas, barcha bilimlarni u birlamchi bilimlardan oladi, deb hisoblaydi. Uning fikricha, insonda introspeksiya qobiliyati ham mavjud emas va u belgilarsiz fikrlay olmaydi. Pirs yaratgan belgilar nazariyasi zamirida aynan shu g`oya yotadi. U odamlar borliqni bevosita anglab yetishga qodir emasliklarini ta’kidlaydi. Uning fikricha, belgilar inson tafakkuri va dunyo о`rtasidagi universal mediumdir. Hamonki belgilar ijtimoiy mulk ekan, aynan jamiyat ularning ahamiyatini asoslaydi. Pirs falsafasining transsendental prinsipi intuitsiya emas, balki jamiyat, haqiqat mezoni esa – ijtimoiy hamkorlik hisoblanadi. Haqiqat konvensional xususiyatga ega bо`lgani bois, olim yoki faylasufning vazifasi borliq haqidagi haqiqiy bilimlarni izlashdan emas, balki u xususdagi g`oyalarga oydinlik kiritishdan iboratdir. Pirs modelida belgi referentni – idrok etilayotgan dunyoda belgi nimaga ishora qilayotgan b о `lsa, shuni eksplitsit tarzda tavsiflaydi. Bundan tashqari, Pirs belgining haqiqiyligiga ishora qilish uchun mantiqdan «modallik» tushunchasini о`zlashtiradi. Bunda u modallikning uch turi: aktuallik, zaruriyat (mantiqiy) va imkoniyatni (gipotetik) tan oladi. Bundan tashqari, belgilarni belgining о`z referentiga bо`lgan munosabati usuli atamalarida tasniflash ularning modalligini – «borliqqa» nisbatan ularning ochiq va oshkoraligini aks ettiradi. Insonning ayni paytda e’tibori qaratilgan obyektni denotatsiya qiladi, ya’ni denotat - ifodaning xususiyati aks etgan predmet, asosan idrok natijasi hisoblanadi. Bunda sezgilar orqali egallangan, tushunilgan holat nazarda tutiladi. Denotativ daraja xabarning asl, dastlabki mazmunini ifodalasa, konnotativ darajada xabarning qо`shimcha holatlari, ya’ni subyektiv, ijtimoiy-tarixiy vaziyat va boshqa ta’sirlar tufayli vujudga kelgan ma’nolar ifodalanadi . G.Frege ilgari surgan mantiqiy semantikada mazmun til ifodasi (predmetli mazmun) sifatida olingan bо`lib, denotat deyiladi. Ma’no esa, ifodaning fikriy holati bо`lib, uning о`zlashtirilishi ongda sodir bо`ladi. Pirs fikricha, konnotatsiya jarayonida obyekt haqida barcha bilganlari t о `planib, hissiy va tushuniluvchi bosqichga о `tiladi. Insondagi interpretanta esa , yuqorida olingan bilimlarning istiqboli b о` lib , unda insonning yozmoqchi b о` lgan fikri , yoki dunyoga keltirmoqchi b о` lgan farzandi nazarda tutiladi 40. Pirs о`z ijodida belgiga nisbatan turlicha fikrlar bildirgan. Ta’kidlash lozimki, Pirs semiotikasi belgini emas, balki semiozis hodisasini о`rganishgan bag`ishlangan. Semiozis – belgining triadik faoliyatidir. YA’ni, bu faoliyat kognitiv xususiyatga ega bо`lib, о`z sharhlovchisi (interpretator)ning bilimini yuksalishiga, oldinga harakat qilishiga sababchi bо`ladi. Shu ma’noda, semiotika – belgilar haqidagi oddiy fan emas, turli hil semiozislarning mohiyatini tabiati va xilma-xilligini о`rganuvchi ta’limotdir . Bugungi kunda axborotlashtirish va kompyuterlashtirishda Pirs nazariyasidan bir necha belgili tizimlarni yaratishda foydalanilmoqda. Xususan, Pirsning abduksiya nazariyasi sun’iy intellekt muammosini tadqiq etishda foydalanilmoqda. Pirsning abduksiya nazariyasi ilmiy argumentlashning metodi bо`lib, yangi bilimni egallash, ijodiy imoniyatlarni rivojlantirish vositasi sanaladi. Bu nafaqat, argumentlash uchun, balki germenevtika, matn semiotikasi va semiotik estetikada ham muhim ahamiyatga ega. Pirs abduksiya nazariyasiga falsafiy ijodining bir necha bosqichlarida turlicha yondashgan. Dastlab, abduksiya tushunchasini gipoteza va retroduksiya deb atagan. Pirs deduksiya, induksiya va abduksiya metodlarini tahlil qilib, ularning yutuq va kamchiliklarini hamda qaysi holatda qaysi biri samarali natija berishi mumkinligini о`rgangan. Uning xulosalariga kо`ra, abduksiya deduksiya va induksiyaning farqli о`laroq, gipotetik xususiyatga ega, shuning uchun ham u tafakkur va ijodiy qobiliyatni yuksaltirish imkoniyatiga ega. Pirs ushbu uchta metodni о`zining kategorial tasnifiga muvofiq farqlaydi. YA’ni, agar deduksiya uchlamchi, induksiya ikkilamchi qatlamga mos bо`lsa, abduksiya birlamchi kategorial qatlamga mos. Umuman olganda, Ch.S. Pirs ijodi semiotikaning fan sifatida shakllanishi, uning keyingi rivoji uchun katta hissa q о `shdi. Bugungi kunda falsafa , mantiq , san ’ at ( xususan , rassomchilik , haykaltaroshlik , xunarmandchilik , musiqa , raqs va hokazo ), folklorshunoslik , tarix va madaniyat kabi ijtimoiy hayotning qator sohalarida Pirs asos solgan semiotik qoidalardan foydalanib kelinmoqda . Bizning fikrimizcha , olimning merosi , nafaqat bizning simvollar nazariyasi haqidagi bilimlarini boyitadi , balki , dunyoqarashimizni kengaytiradi , tafakkurimizni charxlaydi , ijodiy qobiliyatlarimizni yuzaga chiqarib , yuksaltiradi . Insoniyat barcha davrlarda haqiqatni bilishga va uni anglashga intilgan. Inson ongi rivojlanar ekan, u hamisha haqiqat izlaydi. U haqiqat izlar ekan, о`zini va о`zi tug`ilgan va mavjud bо`lgan olamni idrok etishga о`rganadi. Har bir inson alohida individdir va u о`z haqiqati uchun kurashadi, shuning uchun ham doimiy ravishda haqiqat tushunchasini almashtirib yuborish holatlari vujudga keladi. Azaldan kо`pincha inson chinlik va haqiqatni hamda haqiqatni anglashda muammo qayerdan kelib chiqishi kabi tushunchalar о`rtasidagi tafovutni kо`rmaydi. Xо`sh unda haqiqat nimadan iborat? Biz kо`pincha haqiqatga va adolatga erishishni istab aynan shu savolni beramiz. Shunda his-hayajonlarga berilmay, faqat о`zi odatlangancha va о`zi tо`g`ri deb bilgancha fikrlamaslik, xolis bо`lib qolish kabi barcha murakkab-liklar vujudga keladi. Shunday qilib, harqalay shunday haqiqat mavjudmikin? Falsafa unga qanday ta’rif va mazmun bag`ishlaydi? Mazmun, unga falsafiy ma’no qadim zamonlardan tinmay intilmoqda. Aytganlaridek: kо`pchilik ushbu sirli “falsafiy toshni” “parchalash”ga uringan. Haqiqatni bilish shu qadar murakkabki, u shu qadar sirli bо`lib qolganki, zero faylasuflar asrlar osha bu sirni oshkor etish uchun о`zlarining ulkan miqdordagi lahzalarini, daqiqalarini, soatla- rini, kunlarini, oylarini, yillarini baxshida etganlar. Uzoq vaqt davomida br ma’noli javob topilmadi. Va biz bugungi kunda nimaga ega bо`ldik? Biz faqat shuni aniq bilishimiz mumkinki, haqiqat nima, u nimadan iborat, hanuzgacha bu xususda hech narsa deb bо`lmadi. Haqiqat obyektiv borliqning inson ongidagi tо`g`ri in’ikosidir, inson uni zо`iga va ongiga bog`liq bо`lmagan holda qanday bо`lsa shundayligicha, mavjudligicha takrorlanishini qabul qiladi va ma’qullaydi, biroq haqiqatni topish, uni kо`rish va bilish haddan ziyod mushkul. Ayni shu ma’noda falsafada haqiqat masalasi eng murakkab masalalar qatoriga kirgan. Bu borada faylasuflar hali-hanuz о`zaro bahslashib kelmoqda. Falsafa haqu haqiqatni, borliq va yо`qlikni sо`zlar, ta’riflar, ramzlar orqali ifodalash usulidir. Ularni har kim har xil tushunadi, talqin qiladi. Masalan, Charlz Pirs fikricha, haqiqat masalasi amaliy falsafaning murakkab masalalar turkumiga kiradi. Shuning uchun ham haqiqat masalasini ilmiy asosda hal qilishning yagona yо`li — bu inson bilimlari bilan obyektiv borlikdagi real predmet va hodisalar о`rtasidagi munosabatlarni xolisona tahlil qilishdan iboratdir. Klassik yondashuvga kо`ra haqiqat — bu inson bilimlarida borliqning tо`g`ri in’ikos etishi ya’ni predmet va hodisalar asli qanday bо`lsa, ularni inson о`z miyasida xuddi shunday in’ikos ettirishidir. Bizning nazarimizda bu ta’rifda subyektning ratsional qobiliyatlari nazardan chetda qolgan. Chunki haqiqat — bu borliqdagi predmet va hodisalar yoki ularning belgi va xususiyatlarining о`zi emas, balki ular haqidagi inson bilimlarining о`sha predmet va hodisalarga, ularning belgi va xususiyatlariga mos kelishidir. Bu jihatdan xaqiqat о`zi ifodalangan bilimlarning mazmuniga kо`ra subyektga, ya’ni biluvchi inson dunyoqarashiga bog`liqliqdir. Ayni shu ma’noda haqiqatni bilish gnoseologik ma’noda murakkab jarayondir. Charlz Pirs haqu haqiqatni kitoblardan emas, hayotdan, aqlu idrokdan qidirgan. Valek bu faylasuf kitoblar о`qimagan, falsafiy ta’limotni bilmagan degan fikrga olib kelmaydi. Charlz Pirsning bu fikridan ma’lum bо`ladiki, haqiqatning pragmatic konsepsiyasining gnoseologik manbalari kogerent konsepsiya manbalariga yaqin. Birinchisi ham, ikkinchisi ham anglash jarayonidagi subyektning faol rolini gipertrfatsiyasi natijasida yuzaga kelgan. Lekin ular bu faollikni muhokama qilishdagi aksentlar bilan farqlanadi. Kogerent nazariya tarafdorlari subyektning faolligini ahamiyatini, hissiyotga tayangan tajribalarning fikrlashga bog`liq bо`lishida va subyekt oldida konseptuallashgan shaklda namoyon bо`lishida deb bilishadi. Bunday faollik ratsionallik xarakterga ega. pragmatizim tarafdorlari anglashda amaliy faollikning rolini ta’kidlab о`tishadi, ularning fikricha, bu narsa haqiatga erishish imkonini bermaydi. Ularning falsafasini muhim tomoni, uni empirizmga tortilishi bо`lib, u о`z navbatida ratsionallik mushohadaning alternativasi sifatida kо`riladi. Keyinchalik pragmatizmda haqiqat nazariyasi keng tarqalib, о`z rivojini Uilyam Djems (1842-1910) va Djon Dyui (1859-1952) asarlarida topdi. Masalan, Djems Pirsning pragmatik qoidalarini rivojlantirib unga volyutarizm nuqtai nazaridan yondoshganligi tufayli, uning oqibatida irodaga asoslangan haqiqat nazariyasi vujudga keldi. Ana shu iroda inson tajribasida markaziy о`rinni egallaydi. Bizdan tashqarida bо`lgan ashyolarni ham qо`shib hisoblaganda bizning tajribamizda bо`lgan barcha narsa irodaga bog`liqdir. Shunday qilib, dunyo tо`g`risidagi bizning bilimlarimiz voqelikning in’ikosi emas, balki irodaviy qurilmaning о`zidir. «Haqiqiy» va «foydali» ifodalari Djems nazarida bir xil ma’noga egadirlar. О`z navbatida, foydali narsa iroda orqali ifodalanadi. Djems fikricha, voqelikni biz qanday tasavvur etsak, shundayligicha namoyon bо`ladi, ya’ni biz uni qanday kо`rishni xohlasak, о`shanday kо`rinadi. Insoniy his-tuyg`u haqida tо`xtab, Djems shunday yozadi: «О`z xulosalarimizdan qaysi biriga diqqat- e’tibor qaratishimiz, qaysi birini belgilashimiz va ulardan qaysi birini qat’iy talab qilishimiz bizning shaxsiy manfaatlarimizga bog`liqdir. Va biz nimaga urg`u berishimizga bog`liq ravishda haqiqatning butunlay turli-tuman ifodalari kelib chiqadi». Djemsning diniy e’tiqodining asosida ham iroda yotadi. Garchi faylasuf hech qayerda Xudoning mavjudligi haqida yozmagan bо`lsa ham, uning fikricha, tarixiy tajriba shuni kо`rsatadiki, Xudoga ishonishning kishilar uchun ulkan ahamiyati bor. Xudoga ishonish – bu bizning irodamizning omilidir. Pirs va Djeyms g`oyalarini rivojlantirib D. Dyui о`z e’tiborini muammoviy vaziyat deb atalmish narsaga qaratdiki, u о`zining taraqqiyot bosqichlarida shubhadan ishonchga (imon-e’tiqod) о`tishi xususiyatlari bilan ajralib turadi. Dyui nazarida tushunchalar, g`oyalar va nazariyalar instrumentaliklik («asbob va qurol») xususiyatiga, ya’ni ularning haqiqiyligi qay darajada muammoviy vaziyatni xal qilishga qodirligi bilan ifoda qilinadi. Pragmatizm uchun xarakterli b о` lgan xususiyat shundaki , u yoki bu obyektlar haqidagi tushunchalarning ma ’ nosi va ahamiyati ular keltirib chiqargan amaliy natijalardan qidiriladi . Pirsning mashhur « prinsipi » ga binoan « obyekt tomonidan keltirib chiqarilgan oqibat haqidagi tushuncha mazkur obyekt haqidagitushunchadir ». Pirs ta ’ biricha , inson shu darajada о` zining tajribasi va harakati girdobiga kirib ketganki , u piro vardida mazkur girdob chegarasidan butunlay chiqa ol maydi . Pirsning izdoshi b о` lgan Djeyms ustozining falsafiy qarashlariga о` ta hurmat va ehtirom bilan munosabatda b о` ladi . Biroq Djeyms о` zining « radikal empi rizmini » yaratishda Pirsdan tashqari ingliz mutafakkirlari J . Berkli , S . Mill va boshqa faylasuflarning ham merosiga murojaat qildi . Xullas, uning falsafiy ta’limoti bir tomondan, pragmatizm bilan va ikkinchi tomondan, pozitivizm bilan chatishib ketadi. Djeyms haqida shu narsani ta’kidlash lozimki, u falsafaga ruhiyat orqali kiradi. Tabiiyki, uning falsafiy ta’limotida inson ruhiy faoliyatining tabiatini tadqiq qilishga urinish yetakchi о`rinlardan birini egallaydi. Shuning uchun Djeymsni falsafiy muammolardagi obyektiv mazmundan kо`ra subyekt bilan bog`liq bо`lgan tomonlari, birinchi galda kishining sezgilari kо`proq qiziqtiradi. Biroq Djeyms: «Sezgilar qayerdandir paydo bо`lib bizga majburan beriladi», — deb aytadi. Sezgilar reallikning yoki olamning ma’lum bir qismini tashkil etadi. Bundan kо`rinib turibdiki, Djeyms mazkur mulohazalari bilan E. Max falsafasiga yaqinlashadi. Pragmatizmning yana bir namoyandasi J. Dyui (1859—1952) dir. Dyui falsafasi uchun markaziy muammo — «tajriba» tushunchasidir. Biroq u «tajriba» tushunchasiga biron bir arzigulik aniq ta’rif bermaydi, «tajribani» hayot tushunchasi bilan aynanlashtiradi. U «tajriba»da uchraydigan tushunchalar asosida nima yotadi, degan savolga ong mazmunini tashkil etuvchi narsalar bо`lsa kerak, deb javob beradi. Dyui va umuman pragmatizm uchun xarakterli tomon shundaki, ular ilmiy bilishda tajribaga katta e’tibor berishadi. Darhaqiqat , voqelikni bilishda tajriba katta ahamiyatga ega . Biroq bu tajribani amalga oshirish y о` llari , usullari ham muhimdir . Tajriba k о` r - k о` rona tarzda olib borilishi yoki ma ’ lum aniq dalilga asoslanishi kerakmi ? Bu — muhim ahamiyatga egadir . Dyui falsafasida bu masala ochiq qoladi . U tajriba natijasining « foydali » tomoniga e ’ tiborni qaratadi . Dyui qarashlarining ijobiy tomoni shundaki , u demokratik tarzda , ya ’ ni har qanday shaxsni obr о` yisiz , yohud qandaydir tajribagacha b о` lgan uydirma tushuncha va usullarni ishlatmasdan , tajribani hayotning barcha sohalariga dadillik bilan tatbiq etishga , uning yangi qirralarini ochishga da ’ vat qiladi . XIX asr oxiri - XX asr boshida rivojlangan pragmatizm falsafiy oqimi yillar davomida o`zgarib bordi. Individualizm ta’limotidan ijtimoiy manfaat tomoniga o`tish hozirgi pragmatizmda yaqqol ko`rinmoqda. Pragmatizmning ijobiy tomonlaridan biri e’tiqodning inson hayotidagi muhim o`rnini ochib berish bo`ldi. E’tiqod nafaqat dinda, bilish jarayonida ham insonlarga foyda keltirishini ko`rsatdi. Shubhaning salbiy tomonlarini ochib berdi. Diniy masalada pragmatizm xudoni insonga yaqinlashtirishga harakat qildi va uni qandaydir abstrakt kuch sifatida emas, balki insonga yordam beruvchi ijobiy kuch sifatida ko`rsatdi. Lekin bu masalada pragmatizm ilohiy muhabbat, insonni xudoga, xudoni esa insonga bo`lgan muhabbatining beg`araz ekanligini ochib bera olmadi. Intuitiv bilish, intuitsiya his-tuyg`usi pragmatizm nazaridan chetda qoldi. Intuitiv bilish, A. Bergson iborasi bilan aytganda, “butun olamni yorituvchi quyoshdir”, hissiy bilish uning oldida shamchiroqning xira nuriga o`xshaydi. Pragmatizm: ongning asosiy masalasi Faylasuflar Ongning asosiy vazifalari Charlz Pirs 1839-1914 yillar Muvafaqqiyatli harakatlarga t о` siq b о` luvchi shubhani y о` qotish . Uilyam Djeyms 1842- 1910 yillar Maqsadga erishish uchun zaruriy bо`lgan vositalarni tanlash. Jon Dyui Muammoli vaziyatni hal qilish uchun vositalarni tanlash. 1859-1952 yillar Adabiyotlar: 1. Блауберг И. Анри Бергсон. - М.: Юрайт-Издат, 2003. 2. Гардинер П. Артур Шопенгауэр. Философ германского эллинизма. - М., Наука, 2003. 3. Гриненко Г.В. История философии: Учебник. - М.: Юрайт- Издат, 2006. - 688 с. 4. Дарно Антисери и Джованни Реале. Западная философия от истоков до наших дней. - М., Наука, 2001. 5. Жаҳон фалсафаси тарихидан лавҳалар (Тузувчи ва илмий муҳаррир Қ.Назаров. масъул муҳаррир М.Баратов). - Тошкент: Файласуфлар миллий жамияти, 2004. 6. История философии: Учебник для вузов // Под ред. А.С.Колесникова - СПб.: 2010. 7. История философии для студентов вузов. - Ростов на Дону, 1998. 8. Йўлдошев С, Усмонов М., Каримов Р., Қобулниёзова Г., Рузматова Г. Янги ва энг янги давр Ғарбий Европа фалсафаси (ХУП-ХХ асрлар). - Тошкент: Шарқ, 2002. 9. Камю А. Бегона. - Тошкент: Янги аср авлоди, 2013. 10. Камю А. Избранное. - М.: Мысль, 1969.

Похожие

Detyerminizm falsafasi
Borliq falsafasi
Fan falsafasi
Qadriyatlar falsafasi
Tabiat falsafasi